Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti bitiruv malakaviy ishi
Yüklə 283,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
nag`masaroy, nag`masoz kabi shakllarda kelib, “kuylovchi, xonanda, sozanda,
ashula aytuvchi, cholg`uchi” ma’nolarini beradi 9 .
Yana tarona so`zi ham quyidagi ma’nolarda keladi: 1. Ashula, ohang, maqom; 2. Aruz ilmida ruboiy vaznining nomi; Tarona surmak −kuylab o`qimoq; so`zlamoq; Tarona tuzmak, tarona chekmak−ashula aytmoq, xonish qilmoq, kuylamoq 10 . Masalan: Istasangkim, nag`mang ichra ko`p xaloyiq o`lmagay, Ul ikavdin ko`p, vale mendin tarone oz tuz.
6 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 457-b. 7 Alisher Navoiy “Hayrat ul-abror” mukammal asarlar to`plami, yigirma tomlik, 7-tom. T. 1992. 93-b. 8 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 457-b. 9 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 458-b. 10 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 537-b. 10
Ushu so`zlarning ma’nodoshlaridan yana biri, surud bo`lib, bu so`z Navoiy ijodida: ashula, qo`shiq, kuylash, musiqa, shuningdek, surud tortmoq −kuylamoq; surud yasamoq −ashula qilmoq, kuyga solmoq kabi ma`no ko`lamini kasb etadi 11 .
Gar mening holim desang tuz barcha dostoni niyoz, Dilbarimdin nag`ma soz etsang, surudi noz tuz. Bu so`z surud chekmak shaklida kelib, ashula aytmoq, kuylamoq ma’nolarini beradi:
Subh bo`lg`och yana surud chekib, Nag`ma birla navoyi rud chekib. Bu so`zlarga ma’no jihatdan teng keluvchi yana bir so`z yir bo`lib, “ashula, qo`shiq, jir” ma’nolarini beradi va yirlamaq, yirlag`uchi, yirov tarzida so`z yasovchi qo`shimchalarni ham qabul qiladi. Lug`atda har uch so`zning ham izohi berilgan: yirlamoq −jirlamoq, ashula qilmoq; yirlag`uchi−jirlovchi, ashula qiluvchi, hikoyachi; yirov −jirov, baxshi, doston aytuvchi, hikoya aytuvchi; ashulachi 12 . Demak, yir so`ziga faol qo`shimcha -la qo`shilib, otdan fe’l yasalgan, so`ng hosil bo`lgan yirla so`ziga -g`uvchi sifatdosh shakli yasovchi qo`shimcha qo`shilgan. Ma’lumki, ko`pgina kasb otlari asli sifatdosh hisoblanib, yirlag`uvchi so`zi ham shular jumlasidandir. Ayni shu so`zga ma’nodosh hisoblangan yirov esa otdan yasalgan otdir. Umuman, yir va undan yasalgan so`zlar xalq kuy-qo`shiqlari uchun qo`llanilgan atamalardir:
11 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 567-b. 12 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 296-b. 11
Ey yirov, sen ham eshikni ko`rguz, Yo to`g`on birla ulug` yirni tuz. Yo to`g`onchi degay o`turgach un, Sen qadah ol-u to`quz qatla yukun 13 .
so`zning asosini tashkil etuvchi qo`sh so`zi qaysi ma’nodan kelib chiqqanini belgilashda biroz ehtiyotkorlik lozim. Navoiy va undan oldingi davr turkiysida “qo`shuq” so`zi “ashula” ma`nosidan sal yiroq bo`lgan. Tadqiqotlarga ko`ra, qo`sh so`zi eski tilimizda omonim so`z bo`lgan va quyidagi ma’nolarni anglatgan: 1. Ikki narsani bir-biriga aralashtirmoq yoki ulamoq. 2. To`qimoq (she’rga nisbatan). 3. Omoch, ho`kiz 14 . Qo`shiq so`zi “qo`sh”ning ikkinchi ma’nosi “to`qimoq”dan yasalgan, “omoch”dan emas. Tilimizda -k, -q qo`shimchalarining fe’ldan (otdan emas) ot yasashi bunga yana bir isbot bo`la oladi. “Devoni lug`oti turk”da
−to`qilgan narsa, ya’ni she’r ma’nosini bildirgan. “Hayrat ul-abror”dan olingan quyidagi bayt ham shu izohga yaqin: Anglamayin so`zda tuyuq bahrini, Qaysi tuyuq, balki qo`shuq bahrini.
13 Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” 698-b. 14 Q. Sodiqov “Navoiy – kuy va qo`shiq so`zining ma`nosi”. “Sharq mash`ali” jurnali 1,2-sonlar. T. 2001. 56-59-bb.
12
Shuningdek, “Mezon ul-avzon”da Navoiy quyidagilarni yozadi: “Yana qo`shuq durkim, arg`ushtak usulida shoye’dur va ba’zi advor kutubida ul usul zikr bo`lubtur va ul surud a’borning teva surar hudilari vazni bila madidiy musammaniy solimda voqe’ bo`lur, aning asli bu navdurkim, bayt: Vahki ul oy hasrati dard-u dog`i furqati, Ham erur jonimga o`t, ham hayotim ofati. Foilotun foilun Foilotun foilun”. Ammo bu latif zamonda va sharif davronda bu surudni ramali musammani mahzuf vaznig`a elitib, musiqiy va advor ilmida muloyim tabliq benazir yigitlar g`arib nag`omat va alhon bila ajab tasarruflar qilib, sulton sohibqiron majlisida ayturlarkim, aning muloyimlig` va xush oyandalig`i vasfqa sig`mas va ta’sir va raboyandalig`i sifatqa rost kelmas, balki ul hazratning ixtiroidur va bu ham ul hazratning masihoso anfosi natoijidin istihshodg`a kelturmak munosibroq erdi, andoqkim, bayt: Sabzai xatting savodi la`li xandon ustina, Xizr go`yo soya solmish obi hayvon ustina.” Foilotun foilun foilotun foilun 15
musiqiylik yuqori darajada bo`lganligidan mug`anniylar ham bu qo`shuqlarga kuy bog`lashgan. Xulosa shuki, qo`shuqning “she’r” ma’nosidan “ashula” ma’nosiga qarab ketishi ayni shu jarayondan boshlangan.
15 Alisher Navoiy “Mezon ul-avzon” 180-b. 13
Kuy, qo’shiq ma’nosini anglatuvchi yana bir so`z chingadir. “Mezonul- avzon”da keltirilishicha, chinga zufof (arabcha so`z bo`lib zifaf va zufof kabi talaffuz etiladi, ma`nosi “nikoh to`yi”) va qiz uzatish marosimlarida aytilgan. Bu jihatdan u hozirgi “yor-yor”ga to`g`ri keladi. Navoiyning uqtirishcha, chinganing ikki turi bo`lib, birinchisi hech qaysi vaznga teng kelmaydi. Ikkinchi turi esa munsarihi matviyi mavquf bahriga to`g`ri keladi va bu qo`shiqqa yor-yor so`zini radif o`rnida keltiradilar: Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor Kim damidin tushdi o`t jonim aro, yor-yor. Muftailun foilon muftailun foilon 16
Shoirning ayrim g`azallarida “ovoz” so`zi ham kuy ma`nosiniberadi. Masalan: Ey mug`anniy, chun nihon rozin bilursen soz tuz, Tortibon munglug` navo sozing bila ovoz tuz. Ushbu baytda ovoz tuzmoq matndan kelib chiqib “kuylamoq, qo`shiq aytmoq” ma`nolarida kelgan. Navoiy ijodida ayalg`u so`zi quyidagi ma`nolarda kelgan. 1. Musiqa asboblaridan biri: Sovururda do`st javrin zaxm ichra darj etib, Do`stlar bedod-u zulmin ham, ayalg`u kelturung. 2. O`lan, ashula, alla, kuy, ohang ta`sirli qo`shiq: Holimg`a hajr bazmi aro tortsam surud,
16 Alisher Navoiy “Mezon ul-avzon” 18-19-bb. 14
Bor navha maddi telba ko`nglumning ayalg`usi. 17
Shoir asarlarida shu ma’noda keluvchi yana bir so`z ohangdir. Bu so`z ayni paytda shakldosh bo`lib, quyidagi ma’nolarni beradi: I.1. Qasd, niyat, istak, intilish. 2. Boshlash. 3. Yo`nalish. II. Ravish, tarz, o`xshash, monand, kabi: Oina ohang - oyna monand, oina kabi.
III. kuy, ohang; ohangi rost - rost ohangi, kuyi 18
Masalan: Navha ohangi tuzib, og`oz qil mahzun surud, Ul surud ichra hazin ko`nglumg`a maxfiy roz tuz. Shu ma’nodagi yana bir so`z savtdir. Lug’atda bu so`z quyidagicha izohlanadi: I. Tovush, ovoz; shovqin; ohang, kuy, maqom: savti jaras - qo`ng`iroq ovozi; savti alhon: 1. kuy, ohang. 2. Kuylash, sayrash (qush-bulbul haqida) Chek navo, ey bulbuli gulzori shavq, Savt-u alhoning kelib asrori shavq 19
Shuningdek, nag`am so`zi ham “kuy, soz” ma`nolarida keladi:
17 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 31-b. 18 “Navoiy asarlari lug`ati” Porso Shamsiyev, Sobirjon Ibragimov.T.1972. 494-b. 19 O`sha asar. 539-b. 15
“Ulki ko`rguzgay muloyim tarona-u nag`am, agar eshituvchining hayoti, naqdi anga fido bo`lsa ne g`am” 20
Yana zaxma so`zi ham quyidagi ma’nolarni beradi: 1. Urish, zarb, chertish. 2. Yara, zaxm. 3. Cholg`u (chunonchi tanbur)ni chertadigan asbob (noxun). 4. Cholg`u kuyi 21
“har mug`anniyki, dardomandonaroq nag`ma chekar, aning zaxmasi zaxmliq yurakka korgarroq tegar” Kuy, ohang ma'nosini beruvchi maqom so`zi ham shakldosh hisoblanadi: 1. Joy, o`rin, turar joy. 2. Daraja, bosqich. 3. Musiqada asosiy kuy, ohang 22 .
Shu ma`nodagi yana bir so`z rost bo`lib, u Navoiy ijodida quyidagi ma`nolarni beradi:
I.1. o`ng. 2. To`g`ri, tik. II. musiqa kuylaridan biri 23 .
Yüklə 283,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|