Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti bitiruv malakaviy ishi
Yüklə 283,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II.1. Navoiyning kuy bilan bog`liq estetik qarashlari.
|
27
II.1. Navoiyning kuy bilan bog`liq estetik qarashlari. Bundan salkam olti asr avval yashab ijod etgan Navoiyning musiqa borasidagi qarashlari qanday edi? Ul zotning nafosat olamida kuyning qanchalik o’rni bor? Bu savollarga ilk javoblarini “Mahbub ul-qulub” dan topish mumkin: “Mutribi tarab afzo, mug`anniyi g`amzudo – ikkalasiga dard-u hol ahli jon qilurlar fido. Ulki ko`rguzgay muloyim tarona-u nag’am, agar eshituvchining hayoti naqdi anga fidobo`lsa ne g`am” Zamonaviy psixologiya musiqaning insoniyat hayotidagi ahamiyati haqida bahs yuritar ekan, uning farzandlar tarbiyasi, ularning taqdirida tutgan o`rni sezilarli darajada ekanligi, shuning uchun har qanday turdagi, ayniqsa, rok, rep kabi yo`nalishlardagi qo`shiqlarni eshitavermaslik, aks holda bu befarqlik ayanchli hollarga olib kelishi mumkinligi haqida butun bashariyatni ogohlantirmoqda.Aksincha, milliy, klassik ruhdagi kuy-qo`shiqlarni tinglash insonni kamolot sari yetaklashi mumkinligi ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Ana shularning barchasi haqida salkam olti asr avval Navoiy hazratlari o`zining dohiyona qarashlarini bildirib ketadi: “Har mug`anniyki, dardomandonaroq nag`ma chekar, aning zaxmasi zaxmliq yurakka korgarroq tegar.Otashin yuzluk mug`anniyki, halqidin muloyim surud chiqarg`ay, hol ahlining kuygan bag`ridin dud chiqarg`ay. Muloyim mutribki, ta`b va fahm anga yor bo`lgay, odami ko`ngli toshdin bo`lsa anga zor bo`lg`ay, xususanki, ham aytg`ay va ham chalg`ay, ko`ngul mulkiga ne qo`zg`olonlarki solg`ay.
28
Suluk ahlig`a bir maxuf yer bu manzildurkim, anda ham kamol, ham nuqson hosildur. Solik bu yerda bir muhlik oh bila ham maqsudg`a yetibdur va bir na’rayi jonkoh bila yillar qazg`ang`ani ham ilgidin ketibdur” 29 .
Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma’lum emaskim, hargiz paydo bo’lishi bo’lg’ay... yana musiqiyda yaxshi nimalar bog’labtur. Yaxshi naqshlari va yaxshi peshravlari bordur”. Darhaqiqat, Navoiy homiyligi ostida taraqqiy topgan ilm ahli orasida musiqa bilimdonlarining o’rni bo’lakcha edi. Ma’lumotlarga ko’ra, qonun chalishda tengi yo’q sozanda Hofiz qozoq Muhammad, mashhur gijjakchilar Said Ahmad va Shohquli, nay chalishning ustasi Shayxiy Noiy hamda ud ustasi Husayn Udiylar Navoiyning ham moddiy, ham ma’naviy ko’magi bilan shuhrat qozonganlar. Yana zamonasining buyuk mutafakkir shoiri hisoblangan Abdurahmon Jomiy ham “Risolai musiqiy” asarini shogirdi Navoiyning talab va taklifiga binoan yozganligini alohida ta’kidlaydi: Nafs, tan, ilmu jon berding xudovand, Jonlarni tanlar bilan qilib payvand. Agar aytuvchi beparvo desa “tan tan”, Quyida ushbu tanlar ayri jondan. Tani bejonga joy xok bo’lgani yaxshi, Tiriklar ulardan pok bo’lgani yaxshi.
29 Alisher Navoiy “Majolis un- nafois” 29
Jomiyning risolasini o`qib chiqqan Navoiy: “… bu fanda andoq munaqqah va mufid risola yo`qdur”, - deb baholagan edi. Ma’lumki, biror mavzudagi ilmiy asarni o`qib, unga izoh berish uchun kishida yetarlicha ilm bo`lishi kerak. Navoiyning musiqaga bu qadar mehr berishi bejizga emas, bu ilmga bo`lgan muhabbat mutafakkir shoirning qon-qoniga singib ketgan edi. Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro”da uqtirishicha, Navoiy ona tomonidan amrzoda Shayx Abu Said Changning nabirasi edi, ya’ni shoirning bobosi chang sozini chaluvchi mohir sozanda bo`lgan. Tog`asi Muhammad Ali G`aribiy ham zamonasining mashhur musiqashunos olimi bo`lgan. Mashhur tarixchi Xondamir bergan ma’lumotlarga ko`ra, G`aribiy ham musiqa ilmiga oid bir risola yozgan. Buyuk shoir g’azallaridagi yoqimli musiqiylik ham fikrlarimizni dalillaydi. Aytishlaricha, Navoiyning Din ofati bir mug`bachai mohliqodir mayxora-u bebok Kim, ishqidin oning vatanim deydi fanodur sarmast-u yoqam chok −deb boshlanuvchi mustazodiga bastakor Abdulloh Marvarid bir kuy bastalagan. O`sha kezlarda Hirotda bu kuyni miriqib tinlamagan, yod bilamagn va hirgoya qilmagan odam topilmas edi. Bir bazmda hofiz shu mustazodni kuylayotganda qo`shiqning ta’siri kuchliligidan majlis ahli o`z yoqalarini yirtgan ekanlar.Ushbu mustazodning bu qadar ta’sirchan chiqishi uning vaznidagi yuqori musiqiylik bilan bog`liqdir.Chunki, Navoiy aruzning yetuk bilimdoni edi.Ustoz shoir atrofidagi ba’zi shoirlarni aruz ilmining sir-u asrorlarini yaxshi bilmasligi hamda musiqadan bexabarligi bois she’r vaznlarini buzib yozayotganlarini “Majolis un-nafois”da xolis tanqid qiladi.Ularning aruzdagi musiqiylikni nozik idrok qilmasdan turib, mukammal she’r yoza olmasliklarini qayta-qayta uqtiradi.
30
Shuningdek, Binoiyning “Risola dar musiqiy”, Husayniyning “Qonuni ilmiy va amaliy musiqiy” asarlari ham Alisher Navoiy rahnomaligi ostida yozilgani mualliflar tomonidan e’tirof etilgan. “Boburnoma” da ham quyidagi tarixiy asoslar borki, ular ham fikrimizni quvvatlaydi: “Movlono Binoiy… burunlar musiqiydin bexabar ekandur, bu jihatdin Alisherbek ta’na qilur ekandur.Bir yil Sulton Husayn Boyqaro Marvg’a qishlay borg’onda Alisherbek ham borur.Binoiy Hirotda qolur.O’qish musiqiy mashq qilur, yozg’onga ancha bilurkim, ishlar bog’lar. Yoz Mirzo Hiriy kelganda Savt va naqsh o’tkarur. Alisherbek taajjub qilib, tahsin qilur” 30 .
haqida shunday yozadi: “Bu kuyning juda eski bir kuy ekanini har tomonda so’zlashib turur, Farg’ona va Toshkentda ham bu kuyni “Qari Navo” derlar. Biroq bu kuyning nomi yanglishdir.Buxoroning eski musiqashunoslari asarida bu kuyni Navoiy asari bo’lg’oni so’ylanadir.Mana shu ma’lumotlardan so’ng “Qari Navo” kuyining Alisher Navoiy bo’lg’oni ehtimoli kuchlanib qoladir.” 31
ilmidan yaxshi xabardor” bo’lgan. U musiqani o’z davrining yetuk musiqashunos olimi Xoja Yusuf Burxondan o’rgangan. Ulug’ mutafakkir qonun chalishning ustasi bo’lgan ekan. Navoiyning musiqa ilmi bobida yaxshi bir risola yozganligi ham e’tirof etiladi, ammo bu risolaning taqdiri haligacha ma`lum emas. Shoirning kuyni yaxshi idrok etishi, bu borada ham nozik did sohibi ekanligini uning g’azallaridagi musiqiylikning yuqori darajada ekani ham isbotlaydi. Ana
30 R. Abdurahmonov va boshq. “Navoiy va uning musiqiy olami” T. 2012. 31 R. Abdurahmonov va boshq. “Navoiy va uning musiqiy olami” T. 2012.
31
shundan ham o’z davrida siyohi qurimasdanoq maqomga aylangan asarlar – Munojot, Ushshoq, Aylagach, Mo’g’ulchai dugoh, Koshki, Topmadim, Qaro bo’lubtur, Ko’rmadim kabi qo’shiqlar mana bir qancha vaqt o’tsa-da o’z tinglovchilarini yo’qotgani yo’q. Go’yo bu g’azallar o’z kuylari bilan quyilib kelgandek, shoir dildaftariga. Ana shular haqida o’ylarkanmiz, Zayniddin Vosifiyning “Oliy hazrat amir Alisher musiqa ilmida ham shu qadar mahorat hosil qilganlarki, agar Abu Nasr Forobiy hayot bo’lganlarida unga shogirdlik sirg’asini taqib olardi” , −degan so’zlari yodga tushadi. Zero, Alisher Navoiy Forobiy ishlab chiqqan balog’at ilmini egallashdagi har bir olim zimmasida turuvchi uch bosqich: 1. Har bir bilimning usul va qoidalarini to’la bilishi lozim. 2. Shu bilimning turli holatlarida hosil bo’lgan usul va qoidalarning natijalarini sharh va izoh etishga qobil va iste’dodli bo’lishi kerak. 3. Musiqa (san’ati) haqida noto’g’ri nazariyaga ega bo’lgan yozuvchilarning noto’g’ri nazariyalarini tanqid eta bilsin, xato va noto’g’ri nazariyalar o’rtasidagi farqni ko’rsata bilsin, hamda xatolarini oydinlashtira olsin”, kabi masalalarga qattiq amal qildi. Ushbu fiklarimizni “Boburnoma” dan olingan quyidagi parcha ham tasdiqlaydi: “Binoiyning musiqashunoslik borasida yutuqlarini Navoiy
“Majolis un-nafois” da va “Xamsat ul-mutahayyirin” da olqishlaydi. Amirning iltifotlari soyasida to’liq qimmatga ega bo’lib, ul hazratning nom-sharaflariga bag’ishlangan “Balog’at nishonali kitoblar va fasohatli tasniflar” qatorida nazariy ma’lumotini orttirmoq uchun to’rt buyuk ustoziga to’rtta musiqiy risola yozdirganini, risolalarni fanning ta’lim yog’idan yararlik topmag’ani uchun eng so’ng Mullo Jomiydan so’rab, beshinchi risola yozdirg’onini xabar beradi”.
32
Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov ta’kidlaydilar: “Vatanimiz kelajagi xalqimizning ertangi kuni, mmlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tibori avvalambor farzandlarimizning o’qib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’iqdir…” Shu o’rinda yurtboshimizning fikrlariga qo’shimcha ravishda yoshlarimizning ma’naviy tarbiyasida ularning qanday turdagi kuy-qo’shiqlar shinavandasi ekanligi alohida ahamiyatga ega ekanligini aytib o’tish joiz. Navoiynning kuyga bo`lgan ishtiyoqi bejizga emas, chunki ulug` mutafakkir o`ziga ustoz deb bilgan Forobiy, Jalolddin Rumiy. Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiylarning barchasi o`z ijodida musiqa sohasiga alohida e`tibor qaratgan. Xususan. Nizomiy Ganjaviy “Xisrav va Shirin” dostonida o`sha davrlarda Eronda mahhur bo`lgan o`ttizta kuyning nomini keltiradi. Dostonda bu kuylar musiqa olamida tengi yo`q mashshoq Borbad tomonidan kashf etilgani e’tirof etilgan bo`lib, ular quyidagicha nomlanadi:
1. Ganji bodovard 11. Oroyishi Xurshid 21. Mehrigoniy 2. Ganji gov 12. Nim ro`z 22. Marvoyi nek 3. Ganji suxta 13. Sabz dar sabz 23. Shabdiz 4. Shodirvoni marvarid 14. Qufli Rumiy 24. Shabi Farrux 5. Taxti toqdisiy 15. Sarviston 25. Farrux ruz 6. Noqusiy 16. Sarvi saxiy 26. G`unchai kabki dariy 7. Avrangiy 17. No`shinboda 27. Nag`chirgon 8. Huqqani Qobus 18. Romishijon 28. Kiyni Siyovush 9. Mohbarkuhon 19. Nozi navro`z 29. Kiyni Eraj 10. Mushkdona 20. Mushko`ya 30. Bog`i Shirin
33
Xisrav Dehlaviyning “Xisrav va Shirin”ida esa bu kuylardan ikkitasi quyidagi munosabat bilan tilga olinadi. Bayon qilinishicha, Xisravning odamlari olis dengizda xazinalar to`la bir necha kemalar kimsasiz sargardon yurganining guvohi bo`lishadi va bu haqida shohga yetkazishadi. Voqeadan xabar topgan Xisrav kemalardagi bor boyliklarni mamalakat xazinasiga keltirishlarini buyuradi. Shohning farmoni amalga oshirilgach yana uning buyrug`i bilan bu xazina sharafiga bir bazm uyishtiriladi. Ayni shu bazmda Borbad o`zining “Ganji bodovard” (shamol olib kelgan xazina) deb nomlangan yangi kuyini shohga tuhfa etadi. Borbadning bu kuyi Xisravga ma’qul keladi va musiqa sadolaridan xushhol bo`lgan shoh mashshoqga “Shodirgoni marvarid” (atrofi marvarid bilan o`raglan chodirlar)ni hadya qiladi. Iste’dodli musiqashunos shu nom bilan yana bir kuyni kashf etib, uni ham shohga taqdim etadi. Shunday qilib, “Ganji bodovard” va “Shodirvoniy marvarid” kuylarining yaratilish tarixi ana shunday kechadi. Ma’lumotlarga ko’ra, Navoiy musiqaga bo’lgan benihoya muhabbati bois yuqoridagi kuylar muallifi eronlik mashhur musiqashunos Borbad Marvaziy ijodiga juda qiziqqan va uni zo’r ishtiyoq bilan o’rgangan
Yüklə 283,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|