Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti bitiruv malakaviy ishi
II.3. Shoir mug`anniynomalarining badiiy jozibasi
Yüklə 283,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II.3. Shoir mug`anniynomalarining badiiy jozibasi.
“Xamsa” dostonlarining ham bir necha o`rinlarida kuy-u navo bilan bog`liq misralar borki, ularda Navoiyning musiqiy olamini yanada yaqinroq va yaxshiroq kashf etgandek bo`lamiz. Xususan, “Saddi Iskandariy”ning yigirma olti o`rnida Navoiyning mug`anniyga murojaati keladi. Navoiyshunos olima Suyima G’aniyeva ana shu baytlarninglarning barini bir o`ringa jamlab:“shoirning mug`anniynomalaridir”, - degan fikrni o’rtaga tashlaydilar. Bu ta’rif o’zini oqlaydi. Zero, bu baytlarda shoirning kuy-u navo bilan bog’liq butun estetik qarashlari she’riy shaklda mug’anniyga qarata yo’llanadi. Bu nomalardan birinchisi dostonning sakkizinchi bobidadir: Mug`anniy, surudi harifona chek, Bir un birla tek turmag`il, yona chek! Dema so`z, meni ayla mast-u xarob Ki, tongla so`z ayturg`a qilg`um shitob! Navoiy necha soqiyi shangdur Mug`anniy dog`i dilkash ohangdur. O`zing asragaysen ichar chog`da roh Ki, kulli ish ollingg`a tushmish saboh! 33
33 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.64-b.
39
Ey mug`anniy, sherikchilikda bir qo`shiq kuyla, bir marta aytarkan jim turmagin, yana kuyla! Kuylayotgan qo`shig`ingda matn bo`lmasin. Kuyingning o`zi bilan meni mast-u xarob aylaginki, tongda bu qo`shig`ing so`zlarini yozish uchun o`zim shitob qilay! Ey Navoiy, soqiyi shang−o`ynoqi mahbubalar qancha ko`p bo`lsa-da, bilginki mug`anniy ularning barchasidan ham a`lo - bir diltortar ohangdir go`yo! Shunday ekan saboh roh-may ichar chog`ingda oldingga tushadigan kulliyot (bu o`rinda “Saddi Iskandariy” nazarda tutilmoqda) ni o`zing asragaysan! Ushbu baytlardan shuni anglash mumkinki, Navoiy yozgan dostoniga mug`anniy tomonidan bir kuy bog`lanib, uning xalq orasida keng yoyilishini istayapti. Mug`anniyga atalgan keyingi nido dostonning Husayn Boyqaroga bag`ishlangan bobi yakunida bo`lib, unda shunday yoziladi: Mug`anniy! Chu gulshanda bazm o`ldi rost, Budur xostkim tuzsang ohangi “Rost!” U ohangdin bizni qilsang xushon Ki, bo`lsak sarandoz-u domanfishon! Navoiy, chu bazm o`ldi orosta Qadahdin tutub mohi nokosta. Bu shohona majlis aro boda ich, Valekin qachon tutsa shahzoda, ich. 34
Birinchi baytdagi rost so`zi tajnis san`atini yuzaga keltirgan: Ey mug`anniy, gulshanda bazm rost bo`lganda, ya`ni bazm tashkillashtirilgan paytda “rost” kuyini
34 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.70-b. 40
chalganing juda mos keladi! Bu tuzgan kuying bilan bizni shod-u xurram qilsang, kayfimiz chog`-u zavqdan o`zimizni tuta olmasak! Yana Sulton Badiuzzamon madh etilgan bobda ham shunday keladi: Mug`anniy, surude chek andoq baland Ki, tushsun sipehr ahlig`a dilpisand! Unung savtini oliy ovoza et, So`z ovozasin ko`ngluma toza et! Navoiy, so`z ayturda farzona bo`l Chu ish boshingga tushdi mardona bo`l ! Bahona tariqini barbod qil, Surub doston, nukta bunyod qil! 35
ahliga xush kelsin! Bu qo`shig`ing ovozini yuksak pardalarda tuz, so`zining dovrug`ini ham ko`nglumga maqbul tuz.Ey Navoiy so’z aytishda farzona bo’lgin, nogahon boshingga ish tushganda mardona bo’lgin, turli bahonalar qilishni bas qilginda, dostonni davom ettirgan holda purma’no hikmatlaring bunyod qilgin. Dostonning Ajam shohlaridan Peshdodiylar sulolasi haqidagi bobi so`ngida ham mug`anniyga noma yo`llanadi: Mug`anniy, “Ajam” ichra tutqil nag`am, Sig`ur anda zikri “Mukuki ajam”. Alar Peshdod erkanin yod qil,
35 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.73-b. 41
Manga sen dog`i tarki bedod qil. Navoiy, ajab yerga yetmish so`zung, Ne eldur bular xud bilursen o`zung! Adab birla shohona sog`ar sumur Dimog`ing chu garm o`ldi afsona sur. 36
Movarounnahrda mashhur qadimiy kuylardan birining nomi nazarda tutilmoqda: ey mug`anniy, “Ajam” kuyini chal, bu kuy aro Ajam shohlari zikrini jo qil, ularning Peshdodlardan ekanini yodda saqlarkan, menga zulm qilishni tark qil! Ey Navoiy, so’zing – dostoning ham ajib bir yerga yetdi, zero madh etayotganing qanday xalq ekanini o’zing bilasan. Endi odob bilan bir qadah shohona may ichgin va dimog’ing isidim degan zahoti doston yozishni davom ettirgin. Shuningdek, Kayoniylar haqidagi bob yakunida ham shunday keladi: Mug`anniy, tuzub nag`mai Pahlaviy, Surude aning birla chek ma`naviy! Bu shahlarki, nazm ichra qildim savod, Surudun aro sen dog`i ayla yod. Navoiy may ich dog`i bo`l rahshunus, Bu shahlardin et o`z ishingni qiyos! Jahondorlarni jahon qilsa past, Topa olmag`aymu gadolarg`a dast. 37
36 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.77-b. 42
Ey mug`anniy, “Pahlaviy” nag`masi (bu o`rinda O`rta Osiyo xalqlari orasida mashhur bo`lgan qadimiy kuylardan biri) ni tuz. Bu kuy bilan birga ma’naviyni chal. Men nazmim ichra yozgan bu shohlarni sen ham kuying aro yana bir yod qil. Navoiy, may ich-u yo’lingda adashmagin hech, ushbu shohlar qismatidan o’z yo’lingni qiyos etgin, unutmaginki, ana shunday jahondorlarniki xor qilgan bu bevafo dunyo sendek gadolarga o’z xiylalarini qo’llolmaydimi? Shoirning mug`anniyga qarata keyingi murojaati Ashkoniylar sulolasi haqidagi bobning so`ngidan o`rin olgan: Mug`anniy bu shahlarki chekdim tiroz, Alar yodig`a nag`ma chek dilnavoz Ki, nag`mang bila bir qadah no’sh etay, Dame nuktadin tilni xomush etay! Navoiy bu shahlarki ko`rdi jahon, Bukun barcha tufrog` arodir nihon. Chu borig`a ulyon azimat durur, Zamone xush o`lmoq g`animat durur. 38
Ey mug`anniy, bu shohlarning madhini so`z bilan ko`p ziynatladim, sen ham ularning yodiga yoqimli bir qo`shiq aytginki, uni tinglash bilan birga bir qadah may ichay va shu vaqt davomida nukta bunyod qilishdan, ya’ni purhikmat so`zlarni aytishdan bu tilimga bir oz dam beray! Navoiy, mana butun dunyoni kezgan ushbu shohlar bugun tuproq ostida yotarlar, shunday ekan, bu zamonda boriga shukur qilib, xursand holda yashash buyuklikdan dalolatdir.
37 O`sha asar. 80-b. 38 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.82-b.
43
Mug`anniyni Ajam shohlari tarixini kuylashga chorlovchi so`nggi noma Sosoniylar madhiga bag`ishlangan bobning yakunida keladi: Mug`anniy, surud aytibon rud tuz Vafosiz jahon birla padrud tuz! Chu ketmaklik andin erur noguzir, Dame xushdil o`lmoq erur dilpazir. Navoiy , bu yanglig` emish dahr ishi, Vafo ko`rmamish hargiz andin kishi. Kishilik budurkim, unutsang ani, Chu tarking qilur, tark tutsang ani! 39
Mug`anniy, surud aytibon rud tuz.Ushbu misradagi rud so`zi shakldosh bo`lib, iyhom san’atini vujudga keltirgan. Ya’ni: ey mug`anniy, qo`shiq aytarkan uning musiqasini rud cholg`u asbobida tuz yoki ey mug`anniy, qo`shiq aytarkan uning ta’sirida bizlarni mast aylab, ko`zyoshlarimizdan daryo tuz! Shunday kuylaginki, bu bevafo dunyo bilan vidolashish ahdini tuzsin, zero, undan ketishimiz muqarrardir, shunday ekan, vaqtni xush o`tkazgan maqulroqdir.Navoiy, bu dunyoning ishlari shunday ekanki, undan kishiga vafo yetmas ekan. Odamiylik esa shunday xislatki, mabodo sen uni lahzaga bo’lsa-da unutar bo`lsang, u seni butunlay tark etar ekan. Keyingi mug`anniynoma Shoh Iskandarning taxtga o`tirishiga bag`ishlangan bob xotimasida keladi: Mug`anniy, qilib soz rudi nishot,
39 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.85-b. 44
Aning birla tuzgil surudi nishot Ki, so`z taxtida bo`ldung oromgir, Bo`lay tahniyat bazmida jomgir! Navoiy, jahonning firibin yema, Xirad olliyda naqsh-u zebin dema. Chu davron ishi bevafoliq durur, Fuzun shohlig`din gadoliq durur. Gadoyeki qayd o`lg`ay andin yiroq, Muqayyad jahondordan yaxshiroq. 40
moslab zavq beruvchi bir qo`shiq aytginki, so`zlarni marjonlarga tizaverib oromimni oldirgan men – shoir bu qutlov bazmida, ya’ni Iskandarning taxtga o`tirish marosimida sening kuy-u qo`shig`ing tinglab, may ichar ekan, rohat olay! Ey Navoiy,bu dunyoning g’amini also yemaginki, uning ishi bevafolik qilishdan o’zgasi emas.va shohlikdan ko’ra gadolikning gashti yoqimliroqdir. Yana Iskandarning Rumga qarab qilgan yurishi bayonidagi bobda ham quyidagi misralar yoziladi: Mug`anniy, navoda tuzub mo`tadil, Navosozliq qil manga muttasil. Qulog`imga dilkash sadoye yetur, Meni benavog`a navoye yetur.
40 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.95-b. 45
Ey mug`anniy, mo`tadil bir navo chekkin-u, kuylashdan tinmagin. Qulog`imga dilkash sadoyingni yetkazarkan men benavo – bechorani navoga yetkazgin! Iskandarshoh huzuriga kelgan Doro elchisi voqealari bayon etilgan bob yakunida yana bir mug`anniynoma bitilgan: Mug`anniy, cholib garm hangoma tuz, Surudungda ohangi “Shahnoma” tuz. Chu ohangi kin ettilar ikki shoh, Daler o`lsun ul nag`ma birla sipoh. 41
Ey mug`anniy, kuy chalib bir yig`in tuz, qo`shig`ingni “Shohnoma” ohangida ayt. Toki bu ikki shoh – Iskandar va Doro bir-biriga kek saqlagan vaqtda sipoh sening kuy-u navongdan kuch olib botir, qo`rqmas bo`lsinlar! Mug`anniyga yo`llangan keyingi noma Iskandar va Doro qo`shinlarining to`qnashuvi haqidagi bobdan joy olgan: Mug`anniy, bugun nag`mai chang tuz, Vale navha soz aylab ohang tuz. Ki, dardimg`a tortib fig`on yig`layin, Dame, o`ylakim, shisha qon yig`layin! 42
Ey mug`anniy, kel bugun chang sozida bir kuy chalgin, ammo sozingni sho`x sayratmasdan mungli bir ohangda chalgilki, kuy-u navongni tinglar vaqtda dard chekib, fig`on yig`layin, ko`zlarimdan yosh emas, shisha qon to`kib yig`layin! Ey Navoiy, bu jahonda vafo yo`qdur, chunki uning bilgan odat-u rasmi
41 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.115-b. 42 O`sha asar 148-b. 46
jafodur−o`qdir.Shunday ekan, biriga vafo qilib, undan vafo kutmagin. Agar navo topishni−bahramand bo`lishni istasang, benavo, ya’ni yo`qsil bo`lgin. Keyingi mug`anniynoma Iskandarning Doro yerlariga hukmron bo`lib, mamlakatni obod qilgani va Kashmir, Hind va Xitoy xoqonlarini tilab, ular huzuriga elchilar yuborgani haqidagi bobda bo`lib, unda shunday yoziladi: Mug`anniy, degil hinduyi rexta, Anga sehri kashmiri omexta. Men ichganda chiniy ayog`ini olib Degil savt ollimda chiniy cholib. 43
(tarixda Kashmirliklar sehrgarlikning ustasi bo`lganligi naql qilinadi) ham qorishib ketsin. Men chin mayini ichar chog`imda esa sen ham chincha bir kuy chalgin! Iskandarning bir qancha shaharlarni fath etib, so`ng Kashmirga ketgani haqidagi bobda ham muallif mug`anniyga bir noma yo`llaydiki, biz bu baytlarni mavumiz talabi yuzasidan avvalgi bobda tahlil etgan edik. Yana bir noma Iskandarning Aflotun yordami bilan Mallu yashiringan tilsimni ochgani va tilsim ortidagi Mallu o`z eli bilan yakson qilinib, uning o`rniga Feruzning taxtga ko`tarilishi to`g`risidagi bobdan o`rin olgan: Mug`anniy hazin nag`ma bunyod qil, Yigitlikning ayyomini yod qil Ki, ul nag`madin toza hushe topay, Sog`inib yigitlikni jo`she topay! 44
43 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.193-b.
47
Ey mug`anniy, hazin bir navo kashf et, bu kuying sadolari ostida yoshligimni yodga olay! Chalayotgan kuyingdan yoqimli ta`sir topay, yoshlikni sog`inib yana jo`shqinlik topay! Mug`anniyga atalgan yana bir noma Iskandarning Hindistonga qilgan safari tafsilotlari yozilgan bobdadir: Mug`anniy, tuzat nag`mayi rexta Ani qil unung birla omexta Ki, bir sabzi shirin yana Hind aro, Mening ro`zgorimni qildi qaro. 45
qo`shiq ham aytginki, bu hind aro bir pari mening boshimga yana g`avg`olar soldi. Mug`anniy, kel-u chert turkona soz, Maqomi “Navo”, yo`qsa “Turki hijoz”. Navoiyning ashoridin necha bayt, Mening hasbi holim topib turkiy ayt! Navoiy
, tutub fol−devonni och, O`qurda dur-u la’l olamga` soch. Mug`nniyg`a ham ayla ta’lim ani Ki, qilsun surud ichra taqsim ani! 46
44 O`sha asar. 222-b. 45 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.282-b. 46 O`sha asar 314-b. 48
Yuqoridagi baytlar dostondan joy olgan mug`anniynomalar ichida alohida ahamiyatga egadir. Zero, unda shoir mug`anniydan turkona soz chalishini, yo “Navo”, yoki “Turki hijoz”ni kuylashini va o`zining she’rlaridan bir nechtasini olib, ularning ichidan hasbihol tarzida yozilganlarini saralab olishi hamda turkiy qo`shiq aytishini so`ramoqda. Shunday ekan, ey Navoiy fol tutib, ya’ni tavakkal qilib devonning bir sahifasini och va undagi yozuvlarni o`qirkan olamga dur-u la’l soch! Gahvar yanglig` bu satrlardan mug`anniyga ham ta’lim bergin, toki u ham bu durlarni o`z qo`shiqlariga taqsim etsin! Ushbu satrlarga hamohang ravishda yozilgan yana bir mug`anniynomada quyidagilar bayon etiladi: Mug`anniy, ulug` yir sadosini tuz, Bijir ko`kka piypo sadosini tuz! Meni bir navo birla xushhol qil, Jahon fikridin forig`ulbol qil ! Navoiy, ichib may eshitgil surud, Ki bas, bevafodur sipehri qabud Ki, Xoqong`a gar juz jafo qilmadi. Skandarg`a dog`i vafo qilmadi. 47
Ey mug`anniy, buyuk yir kuyini chalgin, bu yir bilan ko`klarga yetuvchi bir sado ham tuzgin. Tuzgan navong bilan meni xushhol qil, lahzaga bo`lsa-da dunyo tashvishlaridan forig` qil! Ey Navoiy, may ichib qo`shiq tinglagil, yetar ortiqki, bu charxi kajraftor bevafo ekan. Xoqongaki boshqa jafo qilmadi, demak, Iskandarga yana vafo qilmadi.
47 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.358-b. 49
Iskandarning nikoh kechasiga bag`ishlangan bazmida ham Navoiy mug`anniyga atab shunday yozadi: Mug`anniy, tuzub chinga vaznida chang, Navo chekki, hay-hay o`lang, hoy o`lang, Desang senki: jon qardoshim, yor-yor! Men aytayki: munglug` boshim, yor-yor! Navoiy, chu sarmanziling Chingadur, Surudung dog`i sur aro chingadur. Ayalg`ung necha yor-yor o`lg`usi, Mening yig`larim zor-zor o`lg`usi. 48
Ey mug`anniy, changing sadosini chinga vazniga mosla va “hay-hay o`lang, hoy o`lang” ni aytib bir qo`shiq kuyla. Ashulangda “jon qardoshim, yor-yor!”, - degan vaqting men aytaman: “mungli boshim, yor-yor!”.Ey Navoiy, endi sarmanziling, ya’ni ilk qo`nar joying Chindir, qo`shig`ing (bu o`rinda doston nazarda tutilmoqda) ham sur ichida chingadir. Baytda Iskandarning chin eliga kuyov bo`lgni aytilmoqda. Ikkinchi misradagi “sur” so`zida iyhom san’ati mavjud bo`lib, bu so`z bir ma’nosi bilan bazm, to`y, bir ma’nosi bilan qal’a, qo`rg`on kabi tushunchalarni ifodalamoqda. So`nggi baytda esa shoir qalbining tub-tubiga yashiringan alamlar aks etgandek tuyuladi: yor-yorlar kuylangan necha qo`shiqlaringki bor, ularni eshitib mening ko`zyoshlarim shashqator. Iskandarning nikoh bazmini tuzib mug`anniy orqali “yor-yor”lar bilan ulug` shohni qutlashni istagan Navoiy shu “yor-yor”lardan bittasi o`ziga nasib etmaganidan o`kinayotgandek nazarimizda. Balki, shundandir qo`shiqchi: “jon qardoshim, yor-
48 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.383-b. 50
yor” deb kuylagan vaqt dardkash shoir: “munglug` boshim, yor-yor” deb zor-zor yig`lamoqda. Yana bir mug`anniynoma Iskandarning Mag`rib tomon qilgan safari bayonidagi bobda joylashgan: Mug`anniy, g`aribona un chek hazin Ki, manzilga ham bo`ldi Mag`rib zamin. Sochay boshing uzra zari mag`ribiy, Quyosh yerga mag`ribda sochqon kibi. 49
Ey mug`anniy, hazin bir ohangda g`arib kuy chalginki, bugun qo`nar yerimiz Mag`rib zamini bo`ldi. Shunda men ham quyosh botar chog`i yerga zarrin nurlarini sochgandek Mag`ribning zarlarini boshing uzra sochay. Yana bir o`rinda shunday keladi: Mug`anniy surudi visol ayla soz Ki, hijronda ko`p topdi jonim gudoz. Aningdekki, ul qavm topdi visol, Manga ham nasib aylagay Zuljalol! 50
Shunday kuylaginki, ul qavm (bu o`rinda mo`r xayli, ya’ni chumolilar galasi nazarda tutilmoqda) visol topganidek, menga ham Zuljalol−buyuklik egasi visol nasib aylasin!
49 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.401-b. 50 O`sha asar. 423-b. 51
Mug`anniyga atalgan keyingi noma Iskandarning Mag`rib diyoridan Rum sari qilgan safari haqidagi bobdadir: Mug`anniy, chu topdim maqomimda kom, Tuzat kom ila sen dog`i bir maqom. Qilib fahm ul ohangning rangini Yana tark etay sayr ohangini. 51
Ey mug`anniy, maqomim - dostonim ichra bir maqsadga erishgan chog`da sen ham o`z maqomingdan dillarni bahramand etgin. Tuzgan bu ohanging nafini fahm etarkan bir muddat sayr etish xayolini tark etay! Yana bir o`rinda mug`anniyga xitob keladi: Mug`anniy, tarona tuzat rexta, Hazin rudungga lahne omexta Ki, ashkimni to`kkay duri nobdek, Buyurg`ay manga charxi girdobdek. Ey mug`anniy! Mungli bir kuy chal, sozingga hazin bir qo`shiqni ham jo`r qilginki, u toza sadaflardek ko`zyoshlarimni to`kib, go`yo uyirma suvni aylantiruvchi charxdek ta`sir etsin menga! Shuningdek, Iskandarning Muhit markaziga yetib, Iskandariyani azm etgani borasidagi bobda ham bir mug`anniynoma bor: Mug`annniy, chekib nag`ma qil bizni shod, Kerak bo`lsa ul nag`mai xayrbod.
51 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.445-b. 52
Agar munglug` istar esang anda bayt, Navoiyning oshufta nazmidin ayt ! Navoiy, topib soqiyi mohvash, Yonida aning mutribi nag`makash. Bo`lub mast, yod etma ogohliq, Agar istar ersang dame shohliq. 52
Ey mug`anniy, kuy chalib bizni shod qil, agar lozim topsang vidolashuv kuyini chalgin, mabodo bu qo`shig`ing mungliroq bo`lishini istasang, uning matnini Navoiyning oshiqona ruhda yozilgan nazmidan tuzgin! Ey Navoiy, oy kabi bir soqiy bo`lsa, yonida yoqimli ovoz egasi bo`lgan bir hofiz bo`lsa, shunda bir damga bo`lsa-da shoh bo`lishni istar esang, may ichib mast bo`lgin-u, ogohlikni yoddan ko`targin! Keyingi noma shoh Iskandarning vafot etgani haqidagi bobdadir: Mug`anniy, kel-u navha ohangi tuz, Buzug` ko`nglumizni yana do`gi buz. Ki, ham motamiy qildi, ham g`amzada, Firoq ichra bizni bu motamkada. Navoiy, jahondin vafo istama, Tutub benavolig`, navo istama ! Birovga jahondin yetishmas ano Kim, ul tutsa oyini faqr-u fano. 53
52 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.514-b. 53
Ey mug`anniy, kel-u hazin bir navo tuzgin, shundoq ham ezilgan dillarimizni yanada buzgin. Bu motam uyida firoq ichra azador bo`lib, qayg`uga botib qoldik. Ey Navoiy, bu jahondan vafo istama, o`zni benavo – bechora tutib, navo – nasib istama! Zero, faqr-u fanoni rasm qilgan biror kishi – biror so`fiyga bu jahondan kulfat yetmadi. Bu baytda faqr-u fano tasavvufiy faqrlik va yo`qlik, ya’ni o`zidan, nafsidan kechib ilohiyotga berilish ma’nosida kelgan. Dostonning Hikmat boblaridan birida Navoiy mug’anniyga qarata aytadi: Mug`anniy, tuzat nay unin dilpazir Ki, bas qilg`udek bo`ldi kilkim sarir Ki, mast o`lg`onimda ichib jomi may, Gar ul nay uni sokin o`lsa, bu nay. 54
g`ijirlashni, ya’ni yozishni tugatar bo`ldi. Agar jom to`la may ichib mast bo`lganimda u nayning sadolari ajib bir sokinlik baxsh etsa, bu haqiqiy naydir! Nihoyat, dostonning oxirgi bobida so`nggi mug`anniynomaga duch kelamiz: Mug`anniy, so`zum tingla oxirgahi, Hazin nag`maye soz qil xirgahi. Bir ohang ila aylagil romishe Ki, yetgay manga bir dam oromishe. Navoiy, qilib tengri koming ravo, Sanga ro`zi etti ajoyib navo.
53 O`sha asar. 533-b. 54 Alisher Navoiy “Saddi Iskandariy” yigirma tomlik, 11-tom. T. 1993.558-b. 54
Uzot tengri shukri navosig`a til, Navo ortuq istar esang, shukr qil! 55
Ey mug’anniy, oxirgi vaqt so`zim tinglagin va ularga quloq berarkan hazin bir kuyni hirgoya qilgin. Ha, ohang tuzib, bir ashula aytginki, uni tinglab bir oz tin olay. Ey Navoiy, senga tangri o`z nasibasini ravo ko`rdi, yani U seni bir ajoyib xazinaga erishtirdi. Shunday ekan, endi bu bahramandlik uchun tangriga shukrona keltirgin, nasibang ziyoda bo`lishini tilar bo`lsang, yana shukr qilgin. Ushbu mug`anniynomalardan olgan xulosalarimizni savol-u javob tarzida berishni maqul deb topdik.E`tibor qilinsa, “Saddi Iskandariy” dostonining yuqorida nomlari zikr qilingan yigirma olti bobning barchasida muallif so`nggi so`z o`rnida avval soqiyga, so`ng mug`anniyga, yakunda o`ziga murojaat etadi.Xo`sh, buning siri nimada? Soqiy, mug`anniy va Navoiy shaxslarini nima bir joyda bog`lab turadi? Navoiy nega aynan soqiy va mug`anniyga xitob qiladi? Shu o`rinda “O`tgan kunlar” romanining bir lavhasini eslab o`tish joiz. Qandaydir tushunmovchiliklar sababli Marg`ilondan quvilgan Otabekning birinchi borar manzili nega mayxona bo`ldi? Nima uchun Otabekdek iymoni butun, xudojo`y inson aynan sharobning ko`magida dard-u alamlaridan qutulishni afzal deb bildi? Nima Yusufbek Hojidek mo`min-musulmon otaning tarbiyasini olgan bu yigit g`am-u tashvishlarni aritishning haqiqiy chorasi qayerda va qanday ekanini bilmasmidi? Yoki asar muallifi ayni shu bobni boshqacharoq yozishiga biror nima to`sqinlik qilarmidi? Ha, to`sqinlik qilar edi, fikrimizcha, bu hodisaning boshqacha tus olishiga haqiqat to`sqinlik qilar edi. Chunki Otabek ham oddiy odam edi. Odam esa adasha-adasha to`g`ri yo`lni topadi. U may ichish harom ekanligini juda yaxshi bilar edi, shu bilan birga unda lahzalarga bo`lsa-da kechmishni unuttiruvchi xususiyat borligini ham bilar edi. Biz ushbu fikrlarimiz bilan dard ustida turgan odam sharob ichib, tashvishlarini yengishi mumkin, degan fikrdan tamoman
55 O`sha asar. 582-b. 55
yiroqmiz, balki, may vaqtinchalik bo`lsa-da rohat bera oladigan xususiyati bilan odamni o`ziga jalb qiladi demoqchimiz, xolos. Endi xuddi shu voqeada kitobxon Otabekning tinimsiz sharob ichish bilan birga mashshoqdan bir kuy tinglashni ham istaganiga guvoh bo`ladi. Bu kuy Otabek uchun atalgan “Ayriliq” kuyi edi.Zero, Rumiy aytganidek, nayning sadosi insonga o`z mojarosini eslatgani uchun ham sevib tinglanadi. Demak, soqiy, mashshoq va Otabek orasidagi bog`liqlik ham qahramonimizning o`tli dard sohibi ekanligi-yu, soqiyning sharobida bu dardni unuttirib, mashshoqning qo`shig`ida esa o`z dardini eslata turib, orom beruvchi xususiyatning borligidadir. Ushbu misolni mug`anniynomalarni dunyoviy talqin qilishdagi bir usul deb tushunaylikda, baytlarni botiniy-tasavvufiy tahliliga kirishaylik. Mug`anniynomada ta`riflanayotgan mayxona – Allohning sevimli bandalari to`planadigan bir xarobot; may – Allohning ishqi; soqiy – bu may-ishqni jom-ko`ngilga quyib turuvchi Azalning o`zi; mug`anniy – Uning hikmatlarini ko`ngillarga xush yoqadigan turfa ohanglarda kuylab turuvchi piri murshid bo`lsa! Bir g`amnok inson – o`z qo`shigi, ya`ni dostonini yozish mobaynida hayotning butun ikir-chikirlariga guvoh bo`lgan, teskari aylanuvchi falakning na Iskandar va na Xoqonga vafo qilmaganining shohidiga aylangan, faqat faqr-u fanoni o`ziga rasm qilgan so`fiygina bu jafokor jahondan aziyat chekmasligiga amin bo`lgan Navoiy uchun rohat va qanoat beruvchi bundan ortiq manzara bormi?! Bu mug`anniynomalar Otabek haqidagi voqeani xotirlab dunyoviy talqin qilinganda ham, so`zlarga tasavvufiy ifor berib irfoniy talqin qilinganda ham o`z mantig`ini yo`qotmaydi. Ushbu bob yakunida shuni ta`kidlash mumkinki, bu satrlar ana shuning uchun ham asrlar o`tsa-da o`tkinchi bo`lib qolmayapti.
Yüklə 283,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|