Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti bitiruv malakaviy ishi
II. 2. Shoir badiiyatida estetik qarashlarning o`rni
Yüklə 283,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II. 2. Shoir badiiyatida estetik qarashlarning o`rni.
Avval ham aytganimizdek, Navoiy musiqani yaxshi idrok etgan.Shoirning kuy bilan bog`liq estetik qarashlari uning baddiiyatiga ham o`z ta’sirini o`tkazgan. Ushbu fikrlarimizni “Ey mug`anniy…” deb boshlanuvchi g`azalning badiiy- g`oyaviy tahlili orqali dalillashga urunib ko`ramiz:
Ey sozanda, yashirin sirimni bilganing bois, (undan) soz tuz, Sozing bilan mungli navo chekarkan, qo`shiq ham ayt.
34
Nola chekib, mahzun bir qo`shiqni boshla-yu, Bu qo`shiq ichra hazin ko`nglim tomon maxfiylik kashf et. Tuzma og`oz aylabon Farhod-u Majnun qissasin, Desang el kuysun, mening dardim qilib og`oz tuz. Bu tuzgan qo`shig`ingni Farhod-u Majnun qissasidan boshlama. Agar uni tinglab el kuysin desang, mening qissasamdan muqaddima tuz.
Tuzgan kuying somelari ko`p bo`lmasligini istasang, U ikkisidan, ya’ni Farhod-u Majnun qissasidan ko`p, mening qissamdan esa oz tuz.
Gar mening holim desang tuz barcha dostoni niyoz, Dilbarimdin nag`ma soz etsang, surudi noz tuz. Agar mening dardim kuylasang, ehtiyoj bor dostanlarning barchasini kuyla, Mabodo dilbarim haqida so`z desang, yaxshisi noz kuyini chal.
Bu gulshan ichra tong shabadasidek sayr etgani xazon yo`l bermaydi, Shunday ekan, ey bulbul, guldan ayrilish kuyini chalib, parvoz qil.
35
32 . Bazm aro Navoiyni bu pinhoniy, mungli qo`shiq qiynaydi, unga azob beradi, ey sozanda, yashirin sirimni bilganing bois,( undan) soz tuz. G`azal matla’sidan maqta’siga qadar shoirning mug`anniyga xitobi asosida qurilgan. Matla’dan anglashiladiki, lirik qahramon va sozanda orasida pinhona bir ulfatlik bor, ya’ni uning qismatidagi ayrim chizgilar mug`anniyga ayon. Ana shundan qismat sohibi o`z qissasini bir kuyga solinishini istaydi va bu navo bir qo`shiq bo`lishi istagida, hofizni ham chalish, ham aytishga undaydi. Lirik qahramon bu qo`shiq mungli ohangda aytilib, hazin ko`ngilga sirli bir yo`l topishi ilinjida. Uning fikricha, qo`shiqchi bu maqomi bilan elni kuydirmoqchi, uni o`ziga jalb etmoqchi bo`lsa, Farhod va Majnun qissasini kuylashi shart emas, balki shoirning qissasi ularnikidan g`amliroq. Shuning uchun qo`shiq tinglovchilarining ko`p yoki oz bo`lishi bu qissalarning qay biri kuylanishiga bog`liq. Shoir shuni tilaydiki, agar mug`anniy uning dardini kuylamoqchi bo`lsa, bari dostonlarni kuylasin, agar so`z mashuqadan ketar bo`lsa, noz kuyini chalgani ma’qulroq. Bu gulshan ichra erta tong shamolidek sayr qilgani xazonlar yo`l bermagani yanglig` yor ham diydorin nasib etmaydi, shunday ekan, ey bulbul, gulingdan ayrilish kuyini chalib, ko`klarda parvoz qil. Maqta’dan oldingi bu baytda nido san`atini vujudga keltirgan bulbul so`zini bir necha ma`noda tushunish mumkin.Agar misradagi gul so`zi e`tiborga olinsa, bulbul o`z ma`nosida.Agar g`azal boshidan oxiriga qadar kuy-u navoga bag`ishlanganligi va undagi har bir baytda mug`anniyga xitob qilinayotgani hisobga olinsa, “qo`shiqchi” ma`nosida, agar misradagi gul “Yor” ma`nosida anglansa, “Lirik qahramonning o`z-o`ziga murojati” ma`nosida ham anglandi.Asar maqta’sida esa mungli surud- qo`shiqni tinglab azoblangan Navoiy bazm ichra mug`anniyga takror xitob qiladi. “Ey
32 Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy” – “Badoe ul-vasat” o`n besh tomlik, 3-tom.T.1963. 121-b. 36
ra’ddi matla’ san’atidan ham mohirona foydalanilgan va ayni qaytarilgan misradagi g`azal qofiyalanishi uchun asos bo`luvchi “soz ” so`zi bir ma’nosi bilan kuyga borib taqalsa, ikkinchi tomondan taklifga binoan kuylangan qo`shiqning o`ta mungliligidan benihoya o`rtangan Navoiy mug`anniyga qayta murojaatidan kelib chiqqan holda “muvofiq, yoqimli” kabi ma’nolarni ham anglatib, iyhom san’atini vujudga keltirgan, deyish mumkin. G`azal sharhidan ma’lum bo`ladiki, shoir musiqaga oid mug`anniy, soz, navo, ovoz, ovoz tuzmak, ohang, surud, nag`ma,
Guvohi bo`lganimizdek, yuqoridagi g`azal boshdan oyoq kuy-u navoni tarannum etgan. Navoiyning she’riyat bo`stonida yana bir qancha g`azallari borki, ularning ayrim baytlari mavzumizga dahldor bo`lganligi uchun tahlil qilishga kirishdik: G`ussa changidin navoye topmadim ushshoq aro, To Navoiydek asir-u benavo bo`ldum sanga. “Bo`ldum sanga” radifli g`azalning maqta’si bo`lgan ushbu bayt Navoiyning shohbaytlaridan biridir. Zero, bu bayt shakli bilan ham, mazmuni bilan ham o`quvchini hayratga soladi: Navo so`zi omonim ekanligi, ya’ni bu o`rinda bir ma’nosi bilan “kuy, tarona”, bir ma’nosi bilan “nasib, baha” tushunchalarini ifodalayotgani e’tiborga olinsa, iyhom; Navoiy va benavo so`zlari zid qo`yilishi bilan tazod; navoye, Navoiy, benavo so`zlari o`zakdosh ekanligi hisobga olinsa, ishtiqoq san’atlari baytga ajib lisoniy joziba bag`ishlab turibdi. Ta’kidlash joiz, baytning g`oyaviy jihati uning ana shunday g`ozal shaklidan ham hayratlanarlidir.Navoiy “Nasoim ul- muhabbat”da Jaloliddin Rumiy haqida yozar ekan mavlononing musiqani idrok etish haqidagi falsafiy fikrlarini ham berib o`tadi. Ushbu parcha yuqoridagi shohbaytning mazmunini teranroq anglashda yordam bergani bois uni eslab
37
o`tishni maqsadga muvofiq deb bildik: “Alar der emishlarki, rubob uni behisht eshigining sariridir. Agar bizga ondin zavq va xushhollik bo`lsa, jihat budur. Bizga nechuk ul zavq va hol bo`lmas? Alar debturlarki, siz ul eshikning yopqonining saririni eshtursiz, biz ochqonining, sabab budurki, bizga zavq va hol bo`lur va sizga yo`q”. Ushbu parchadan tegishli xulosa chiqargan holda yuqoridagi baytining nasriy bayoni va g`oyaviy mazmunini keltiramiz: Senga to Navoiydek asir-u muhtoj bo`lmaguncha Oshiqlar o`rtasida bu qayg`u changidan bir navo topolmadim. Shu o`rinda “Sabayi sayyor” dostonining bosh qahramoni Diloromning changchi qiz obrazi sifatida gavdalantirilgani ham alohida e`tiborga loyiq. Ishq yo`lida bor zahmatlarni chekib, o`rtanayotgan oshiqlar uchun qayg`uli navolar taratayotgan chang dard ustiga chipqondek tuyulishi mumkin. Ammo bu ishq gadolari Yorga Navoiydek asir, Navoiydek muhtoj bo`lsa-chi?! Bunday holda changing qayg`uga bottiruvchi alamli sadolari oshiqqa “Behisht eshigining ochqonining sariri”, ya`ni“Visol onlariga bir necha qadam qolganidan darak beruvchi nido” bo`lib tinglanadi. Demak, musiqani tushunish, badiiy adabiyotni o`qib, undan bahra olish uchun kerak bo`ladigan nozik idrok va estetik did o’quvchi va tinglovchilar saviyasini belgilab beruvchi zaruriy omil ekan. Ushbu xususiyatlarni o`zida jamlagan tug`ma iste’dod egasi Navoiy quyidagi baytlarni yozarkan qanchalar haq edi: Baski, Navoiy ayladi dard surudida navo Ahli tarabni yig`latur majlisining taronasi. Ya`ni: agar Navoiy dard qo`shig`i ichra bir navo aylasa, bu tarona majlisda kayfi chog`, xursand holda o`tirgan barchani yig`lata olishdek bir kuchga egadir. Yoki:
To tuzdi Navoiy oyati ishq, 38
Ishq ahli aro navo bo`libdur. Ushbu faxriyada ta’kidlanganidek, haqiqiy ishq otashida toblangan, sham yanglig` o`zi yonsa-da atrofdagilarni yoritgan Navoiyning bari yozganlari ishq ahli uchun bir oyat kabidir. Haqiqatan, ipga tizilgan marvarid shodalaridek bu purma’no so`zlar jamiki oshiqlarning madhiyasi bo`la oluvchi bir navo kabidir! Yüklə 283,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|