Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti sharq mamlakatlari tarixi va antropologiyasi kafedrasi

1.2. Abbosiylar davlatida ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayot.
Abbosiylar davlatida jamiyat turli qabilalar, jumladan arablar, forslar, lo'lilar va az-zimmaslar bilan aralashib ketgan. Avval Iroqda, keyin esa butun islom olamida fors ijtimoiy an'analari odamlarning turmush tarziga kira boshladi. Fors kiyimlari keng tarqaldi, ya'ni. uzun bosh kiyimda, forscha libosda. Fors podshohliklarida boʻlgani kabi, qozilar ham boshqalarga qaraganda kattaroq bosh kiyim kiygan, podshoh va uning vazirlari esa mansablariga qarab salla kiyganlar. O'sha paytda shahardagi binolar ham forscha uslubda qurila boshlagan. Abbosiylar, o'sha davrning etakchilari, Forsdagi kabi keng oshxonalar qurib, nafis ta'mi bilan dasturxon tortdilar. Bag‘doddan yuborilgan hokimlar orqali bu holat asta-sekin boshqa islomiy shaharlarga ham yoyildi.²¹ Abbosiylar davlatidagi ijtimoiy hayotni ikki jihatdan o‘rganish mumkin. Birinchisi diniy tomondan. Ular musulmonlar, mavllar (ozod qilingan musulmon qullar), islom qonunlari bilan tan olingan boshqa dinlarga mansub kitoblar ahli va nihoyat Abbosiylar davlatida sotilgan, sotib olingan yoki asirga olingan qul va kanizlardan iborat edi. Ikkinchidan, jamiyatning ijtimoiy qatlamlarga bo'linishi. Ularga rahbarlar qatlami rahbarlik qiladi. Bu qatlam xalifalar, amirlar, sultonlar, hokimlar, vazirlar va sarkardalardan iborat. Bu sinf boylik, hashamat va hashamatli hayot bilan tavsiflanadi. Ikkinchi qatlam diniy ulamolar va huquqshunoslardan iborat bo‘lib, ularning sud ishlari, fiqh va ta’lim tartibi fanning asosini tashkil qiladi. Uchinchi qatlam savdogarlar va savdogarlardan iborat. O'z navbatida ular yirik va kichik savdogarlarga bo'linadi. Yirik savdogarlar, asosan, qullar va qimmatbaho buyumlar savdosi bilan shug'ullanganlar. Tabiiyki, bu borada ular hukmron tabaqa bilan mustahkam aloqada bo'lgan. Kichik savdogarlar hunarmandchilik bilan shug'ullangan. Shaharlar hayotining asosiy qismini mahkumlar sinfining vakillari tashkil etdi. To'rtinchi tabaqa vakillari quldorlar edi. Ayrim tadqiqotchilar yuqoridagi tabaqalardan tashqari armiyaning vakillik tabaqasini ham qayd etganlar. Chunki u davrlarda armiya eng muhim va zarur narsalardan biri hisoblanardi.²²Har qanday jamiyatda, Abbosiylar davlatida oila asosiy bo‘g‘in bo‘lganligi sababli, oila jamiyat hayotida muhim o‘rin tutgan. Oilani xotini, bolalari va ba'zi hollarda nevaralari o'rab olgan erkak boshqargan. Ko‘p hollarda bolalar ota uyida yangi hayot boshlab, otasining ishini o‘z zimmalariga olishgan. muayyan ishlarga ixtisoslashgan oilalarning paydo bo'lishiga olib keldi.
Abbosiylar davridagi ayollarning mavqeini ikki davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davrda u ijtimoiy hayotda iz qoldirdi, xonandalar, shoirlar, yozuvchilar va siyosatchilar mashhur bo'ldi. Bunga Horun Rashidning ikki xotini Xizrun va Zubaydani misol qilib keltirish mumkin. Haruna davlatining gullab-yashnashiga katta hissa qo'shganlar.²³Ayrim tadqiqotchilar xalifaning saroyi va boy xonadonlaridagi nopoklarning jamiyatda keng tarqalishi ayollarning o‘sha davrdagi ijtimoiy hayotdagi mavqeiga salbiy ta’sir ko‘rsatganini qayd etadilar. Ikkinchi davrda ayollarning roli sezilarli darajada kamaydi va davlat ishlarida sezilmadi. Qal'ada bir qancha ayollar mashhur bo'ldi. Ibn Asirning yozishicha, Muqtadiyning xotini Shamsunnaharni misol qilib keltirish mumkin. Shuningdek, Tug‘rulbekning xotini to‘g‘ri fikr egasi bo‘lgani uchun ko‘p davlat ishlari unga ishonib topshirilgan.²⁴
Mo'g'ullar arab deb hisoblangan, lekin aslida turklar, forslar, levantinlar, yahudiylar va varvarlarning (Ispaniya va Sitsiliyada paydo bo'lgan) madaniyatini o'z ichiga olgan tsivilizatsiyani yo'q qildi. Bu madaniyatlarning barchasi, tabiiyki, bevosita islom e’tiqodi asosida odamlarning tafakkur jarayonini faollashtirish va ongini uyg‘otishga qaratilgan edi.Ular bu sohada ko‘plab yutuqlarga erishib, insoniyat ma’naviy-ma’naviy merosining umumiy boyligiga hissa qo‘shdilar. Uning asarlari kutubxonalar, muzeylar va akademiyalar xazinasini boyitdi, uning ko'plab vakillari o'qituvchilar, olimlar, faylasuflar, shoirlar, tasavvufchilar, rassomlar bo'lishdi. Buyuk ustalar san'at sohasida katta ijod bilan shug'ullanganlar. Bularning barchasi mo'g'ul otliqlari tomonidan yo'q qilindi. Shunda ham yo'q bo'lib ketgan hayot xavfga aylandi, odamlar aqldan ozdilar. Shunga qaramay, mo'g'ullar istilosi bilvosita foydali jarayonning muvaffaqiyati uchun sharoit yaratdi. Iqtidorli odamlar turli musulmon davlatlariga qochib ketishdi. Ko'pchilik haydalgan yoki qatl etilgan. Faqat o'lmaganlar omon qolishdi. Bu jarayonda ikki davlat boshqalarga qaraganda omadliroq edi. Eng avvalo, odamlar Kichik Osiyoning kichik oʻlkalariga va Rim saljuqiylariga, Hindiston sultonliklariga koʻchib kelib, musulmonlarning turmush tarzi va tafakkurini tiklay boshladilar.
Adabiyot sohasida yozilgan “Ming kecha” asari o‘sha davr jahon san’atining yuksak yutuqlaridan biri sanaladi. Darhaqiqat, u Misrdagi Mamluklar davlatida alohida kitob sifatida paydo bo‘lgan, ammo asar o‘sha davr xalq og‘zaki ijodi sanaladi. Abbosiylar davri ijtimoiy muhitidan olingan latifalar, ajoyib hikoyatlar, dostonlar, sarguzashtli rivoyatlar, latifalar ana shunday erkin tasavvur bilan bu davrga quvnoqlik va joziba baxsh etdi. Bu arablar butun insoniyatga bergan turmush tarzining eng yaxshi yodgorliklaridan biridir. U nafis tuyg‘ular pardasiga burkangan hayot va tafakkur timsollari orqali arablarga xos barcha yaxshi- yamon narsalar haqida gapiradi.
Shunday qilib, Abbosiylar davlatida diniy bag'rikenglik yuqori darajada edi. Xususan, musulmonlar ahli kitoblar bilan yaxshi qo‘shnichilik qilganlar. Islom davlat dini bo‘lsa-da, boshqa din vakillari ham namoz o‘qishlari uchun keng imkoniyatlarga ega. Ular ham davlat, ham diniy ishlarda faol qatnashdilar. Ayrim tarixiy manbalarda g‘ayrimusulmonlarni ta’qib qilish, boyliklarini musodara qilish to‘g‘risida olingan ma’lumotlarga kelsak, bunday muomala mamlakatda islom dini sustlashgan, abbosiy yetakchiMo'tasimdlat boshqaruvida qobiliyatsiz bo‘lgan bir paytda snardir bo‘lgan. ishlar, ularning ta'siri pasaygan, davlatning kuchi pasaygan. Tarixdan ma’lumki, diniy bag‘rikenglik Abbosiylar davlatining gullab-yashnagan davrida avjiga chiqqan. Аrаblаrning tаriх fаni gеоgrаfiya bilаn chаmbаrchаs bоg`lаngаn edi. Tаriхiy хаrаktеrdаgi ilk qаydnоmаlаr VII аsr охirigа mаnsubdir. Ulаrdа оdаtdа аrаb qаbilаlаrining gеneolоgik rivоyatlаri, Yamаndаgi islоmdаn аvvаlgi dаvlаt to‘g‘risidаgi mа’lumоtlаr (оdаtdа chаlа аfsоnаviy), G‘аssоniylаr vа Lаxmiylаr аmirliklаri hаqidа, islоm vujudgа kеlishi vа tаrqаlishi хususidаgi mа’lumоtlаr jоy оlgаn edi. Muhаmmаd аl-Kаlbiy (763-yildа vаfоt etgаn) vа uning o‘g‘li Hishоm (819-yildа vаfоt etgаn) аrаb qаbilаlаri shаjаrаlаri vа оg‘zаki rivоyatlаrini to`plаdilаr vа yozib оldilаr, аnа shulаrning аsоsidа kеyinchаlik IX-XIV аsrlаrdа bаrchа аrаblаrning 10 dаn оrtiq shаjаrаlаri tuzilgаn edi. Shаjаrаlаr vа qаbilаviy аfsоnаlаrgа qiziqishni siyosiy vоqеаlаrni (shu jumlаdаn, Muhаmmаd pаyg`аmbаrning hаrbiy yurishlаri) qаyd etib bоrish bilаn uyg`unlаshtirib qo‘shib оlib bоrgаn ilk tаriхchi esа, Muhаmmаd аz-Zuhriy (742-yildа vаfоt etgаn) bo‘ldi. Ibn Is’hоq (704-767) tоmоnidаn yozilgаn qаdimgi pаyg‘аmbаrlаr tаriхi vа Muhаmmаd alayhissalom hаyotnоmаsi dаstlаbki аhаmiyatli tаriхiy аsаrgа аylаndi. Аnа shu аsаr хuddi shu mаvzugа bаg‘ishlаngаn kеyingi bаrchа аsаrlаr uchun bir nаmunа bo‘lib хizmаt qilgаn edi.

• 
  
• 
  
• 
  
• 
  
• 
  
• 
  
• 
  
•