Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti sharq mamlakatlari tarixi va antropologiyasi kafedrasi

1.3. Bag'dod xalifaligi inqirozi, ichki ziddiyatlar va tanazzul davri.
809-yilda Horun ar-Rashid vafot etgach, uning ikki o‘g‘li: Muhammad Amin va Abdulloh Ma’mun o‘rtasida taxt uchun kurash avj oladi. Aminning onasi Zubayda binti Ja’far binni Mansur ham Horun ar-Rashid kabi hoshimiylarga mansub edi. shuning uchun Horun ar-Rashid tirikligidayoq Aminning avval xalifalik qilishini belgilagan edi. Ma’mun esa Xuroson yurtiga voliy etib tayinalandi. Ammo Muhammad Aminning vaziri Fazl ibn Robe’ fitna chiqarish maqsadida ukasi Ma’munni voliylikdan olib tashlashga da’vat qiladi. Xalifa Amin ham o‘g‘li Musoga bay’at qilinishini istardi. Shuning uchun Ma’mun unga qarshi chiqdi.
Hijriy 195/milodiy 811-yilda Muhammad Amin ukasiga qarshi urush qilish uchun ikkita lashkar yubordi. Ma’munning lashkarboshisi Tohir ibn Husayn ikkala lashkarni ham mag‘lubiyatga uchratdi. Hijriy 196/812-yilda yana boshqa yurish qilib unda ham mag‘lubiyatga uchradilar. So‘ng Tohir Bag‘dod sari yurish boshlab, u yerni nihoyatda qattiq qamal qildi. Shundan keyin, Muhammad Aminning odamlari uni tark etib, Ma’munning odamlari ko‘paya boshladi. Hijriy 198-yilda Ma’munning qo‘shini Bag‘dodga kirib bordi. Ikki taraf orasida shiddatli jang bo‘ldi. Nihoyat Muhammad Amin yengilib qochdi va o‘sha yili qatl qilindi. Muhammad Amin shahv ishlarga berilgan, ov qilishga, o‘yin-kulgiga nihoyatda o‘ch odam bo‘lib, davlat ishlari uning uchun ikkinchi darajali edi. Tarix kitoblarida uning salbiy sifatlari haqida juda ko‘p xabarlar kelgan. Muhammad Aminning xalifaligi 5 yil davom etdi.²⁶
Abbosiylar xalifaligi siyosiy jihatdan bir-biridan mustaqil davlatlarga parchalana boshladi.Abbosiylar davlatining sharqida mustaqil ravishda Tohiriy, Safforiy, Somoniy, Gʻaznaviy, Buvayhiy davlatlari vujudga keldi. Shimoliy Afrikada Midroriya, Rustamiya, Adorisa, Agoliba va Fotima shtatlari ajralib chiqdi. Misr va Shom mintaqasida Xamadoniya, Tuluniya va Ixshidiya davlati vujudga keldi. Abbosiylar davlati Bagʻdod va uning atrofida saljuqiylarning taʼsiri Abbosiy xalifalariga qaraganda koʻproq kuchayib, Saljuqiylar davlatiga asos solindi.
Vosiq vafotidan keyin Abbosiylarning qudrati pasaya boshladi, biroq Mutavakkil xalifalik tarkibida bir qancha guruhlarni saqlab qoldi. Uning o‘limidan so‘ng xalifalar bir guruh qo‘riqchilar qo‘lida o‘yinchoqqa aylangani uchun hokimiyat turk qo‘riqchilari qo‘liga o‘tdi. Xuddi shu sababdan chekka hududlar nazoratdan chiqib keta boshladi.Uning vafotidan keyin hokimiyat turk qo‘riqchilari qo‘liga o‘tadi, chunki xalifalar bir guruh qo‘riqchilar qo‘lida o‘yinchoqqa aylangan. Shuning uchun chekka hududlar nazoratdan chiqib keta boshladi. Ularning hukmdorlari yarim mustaqil bo'lib, tez orada o'z sulolalariga asos soldilar. Keyinchalik sulolalararo nizolar boshlanib, xalifalik tarkibida oʻzlarining yirik imperiyalarini yaratgan Saljuqiylar, Turklar yoki Gʻaznaviylar kabi begonalar bundan foydalanmay qolishmadi. Misr boʻlinib ketdi va uning hukmdorlari mustaqil shohlarga aylandi. Ismoiliylar, qarmatiylar kabi g'ayritabiiy, ko'pincha zararli g'oyalar tashuvchisi bo'lgan odamlar o'zlarining yashirin ishlari bilan islom asoslariga putur etkazdilar. Mutavakkil vafotidan (861) to Bag‘dodning taslim bo‘lishigacha bo‘lgan davr (1258) haqida hikoya qilinadi.
Mutavakkilning vorislari Mo'tamid (870-892). Mutavakkil vafotidan keyin turk gvardiyasi zobitlari birinchi navbatda Mutavakkilning o‘g‘illarini taxtga birin-ketin o‘tqazdilar, biroq ularning hech biri uzoq davom etmadi. Keyin shahzodalarning boshqa qarindoshlarini saltanatga ko‘tarmoqchi bo‘ldilar, biroq ularning hech biri rozi bo‘lmadi va nihoyat, 870-yilda Mutavakkilning kenja o‘g‘li Mo‘tamid unvonini oladi. Bir muddat Samara xalifalar qarorgohi boʻlib xizmat qildi, Moʻtamid esa eski joyda oʻrnashib qolgan turk qoʻmondonlaridan qutulish uchun poytaxtni Bagʻdodga koʻchirishga qaror qildi. U buni qanday qilishni uzoq vaqt bilar edi, lekin bu yo'l bilan boshqa ofatlardan osongina qutulish qiyin edi. Misr hukmdori Ahmad ibn Tulun oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. Xalifa buning oldini olmadi, chunki Ibn Tulun nihoyatda qudratli odam edi. Ko‘p o‘tmay, iste’dodli Ali ibn Muhammad boshchiligida Iroqdagi daryolar qo‘shilishida yashovchi qora tanli qullar qo‘zg‘olon ko‘tardilar.Mutazid va Muktafiy (892-908). Mutamid o‘rniga Mo‘tazid keldi. Uning hukmronligi davridagi yagona esda qolarli voqea Tulunidlar kuchsizlanishi tufayli Misr va Suriya xalifaligiga qo‘shilishi bo‘ldi. Undan keyin hokimiyat tepasiga kelgan Muktafiy davrida vizantiyaliklar yaqinda bosib olgan chegara hududlariga yana hujum qildi. Qo‘shinga Muktafiyning o‘zi boshchilik qilgan. Bu Abbosiylar xalifaligi uchun oxirgi jang edi. Muktafi nasroniylarni mag'lub etib, Kichik Osiyoning janubi-g'arbiy qismida joylashgan mashhur Adaliya qal'asiga hujum qildi. U shaharni qo'lga kirita olmadi. Chunki Islomning boshqa dushmanlari – karmatiylarning bid’atchi sektasi vakillari ham orqadan hujum qilishdi. Bu mudhish kimsalar musulmonlar tarixida muhim iz qoldirib, islomdan ajralib, unga katta zarar yetkazishdi. Ular haqida alohida bayonot berish maqsadga muvofiqdir.Gʻarbiy Osiyo musulmonlariga, Hulaku boshchiligidagi moʻgʻullarga qarshi yurishda Oʻrta Osiyoning nestorian xristianlari katta rol oʻynaganliklari uchun bu yurishni baʼzi tarixchilar (R.Grusset, G.V.Vernadskiy, L.N.Gumilyov) “Sariq salib yurishi” deb atashgan. ²⁷
Abbosiylar davlati moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan. Ular Chingizxon boshchiligida birlashib, islom dini yoyilgan oʻlkalarga va Gʻarbiy Yevropaga qarab kengaydi. Moʻgʻullar davlati Karjdagi Buxoro, Samarqand, Ray, Tabriz va Taflis shaharlarini ikki yil (616-617 milodiy/1219-1220) bosib oldi. Shundan soʻng qipchoqlar va rus yerlari Xurosonning Balx shahrini egalladi. Chingizxon vafot etgan vaqtda (milodiy 624 / milodiy 1226 yil) moʻgʻul davlati sharqda Xitoy hududidan gʻarbda Eron, Iroq va Rossiya shaharlarigacha, janubda esa Hindiston yerlarigacha kengaydi.
Bag'dodning zabt etilishi (1258 yil 10 fevral). Hulaku Nizoriylarni bir yoqlama qilganidan keyin Abbosiy hukmdori Musta’simdan itoat talab qiladi. Mustasim bu talabni rad etdi. 1257-yilda Hulaku Bag‘dodga qarshi yurish boshladi. Fathiddin ibn Kerra boshchiligidagi Abbosiylar qoʻshini Dajla daryosi boʻyida Bayju qoʻshinidan yengiladi. 1257-yil dekabrda moʻgʻul qoʻshini Bagʻdodga har tomondan yaqinlashib, tezda shaharni egalladi. Mustasim yollanma qo‘shinning maosh to‘lash haqidagi shikoyatini qabul qilmadi va uni rad etdi. 1258 yil boshida Hulaku, Bayju va Kit Bugo Bag'dodni qamal qilishni yakunladilar. Dastlab qamal qurollari qo‘llanildi, keyin esa hujum boshlandi. Mustasim 1258 yil 10 fevralda taslim bo‘ldi. Bir necha kundan keyin Hulaku Bag‘dodga yetib kelib, Musta’simdan Abbosiylar xazinasini topshirishni talab qiladi.
1258-yil moʻgʻullar Bagʻdodni vayron qilib, Abbosiylarni tamoman tor-mor keltirdi. Moʻgʻul xoni Xuloku buyrugʻi bilan Abbosiy xalifalarning soʻnggisi – Musta’sim qatl etildi. Abbosiylar sulolasining qolgan vakillari esa Misrga qochdi. Mamluk sultonlari davrida (turklar 1517-yil Misrni olgunga qadar) Abbosiylar Qohirada muqaddas kishilar sifatida yashab keldilar. 1261-yil Mamluk sultoni Beybars Abbosiylardan biri al-Mustansirni xalifa deb e’lon qildi. 1517-yil Abbosiylarning avlodi Mutavakkil III Istanbulga keltirilib, u diniy rahnamolik huquqini turk sultoni Salim I Yovuz (1512-1520) ga o‘tdi.²⁸