Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti sharq sivilizatsiyasi va tarix fakulteti sharq mamlakatlari tarixi va antropologiyasi kafedrasi

2.2. Abbosiy xalifalar va Misrdagi mamluk sultonlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar.
Mamluklar arabcha “mamolik” soʻzidan olingan boʻlib, “qul”, “xizmatkor” degan maʼnoni anglatadi. Holbuki, “mamolik” so‘zi islom tarixida idiomatik ma’no kasb etgan, “mamolik” esa shunchaki qullar emas, balki ma’lum bir davrda qullar guruhini bildiradi. Mamluklar tarixini o‘rganishni boshlasak, biroz orqaga, ya’ni 198-218 yillardagi mashhur Abbosiy xalifasi Ma’mun va undan keyin 218-227 yillarda xalifa bo'lgan ukasi Mo'tasim davriga qaytishga to‘g‘ri keladi. Bu ikki xalifa davrida qul bozorida ko‘plab qullar olib kelingan va sotilgan va ular sotib olingan va jangchi sifatida ishlatilgan. Shunday qilib, mamluklar oxir-oqibat qo'shinlarning asosiy guruhiga aylandi. Ular ba'zan bir qancha islom davlatlarida yagona doimiy armiya bo'lib xizmat qilganlar. Xalifa Moʻtasim (218-227 / 833-842) Oʻrta Osiyo xalqlariga mansub turkiy millatlardan iborat qullarning katta qoʻshinini birinchi boʻlib tuzgan. O'sha paytda uning qo'shinidagi mamluklar soni bir necha o'n minglarga yetgan edi.⁶⁶Mamluklar urushda asirga olingan va qul bozorlaridan sotib olingan qullardan tashkil topgan. Mamluklarni musulmonlar Movarunnahr yerlaridan, yaʼni Turkmaniston va Afgʻonistonning shimolida, ularni Oʻzbekiston va Tojikistondan ajratib turadigan Jeyhun daryosi atrofidagi qul bozorlaridan sotib olganlar. Bu hududlarda doimiy urushlar olib borilganligi sababli, qul bozorlari har doim harbiy asirlar va boshqa turdagi qullar bilan to'la edi. Mamluklarning aksariyati turkiy xalqlar vakillari edi, chunki bu yerlarda asosan turkiy xalqlar yashagan. Oʻsha davrda eng koʻp qullar boʻlgan joylar Qrim, Koʻkoz, Qipchoq va Movarounnahr shaharlari – Samarqand, Fargʻona va Xorazm boʻlgan. Ayni vaqtda bu yerlarga 100 yil davomida arman, moʻgʻul va yevropalik qullar olib kelingan.Ayyubiylar davlati amirlari ham mamlakatda oʻz hokimiyatini mustahkamlashda mamluklarga tayanganlar. Ular Ayyubiylar davlatining turli bosqichlarida qoʻllanilgan boʻlsa-da, mamluklar maʼlum bir doira bilan chegaralangan. Shoh Solih Ayyubiylarga bosh bo‘lgach, uning qo‘shinida Xorazm qo‘shinini ajratish uchun fitna paydo bo‘lgach, mamluklardan kengroq foydalanishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, Najmuddin Ayyub mamluklar hisobiga qo‘shinini kuchaytirib, ularga tayanadi. Shu sababli mamluklar soni yanada ortdi. XIII asr o‘rtalarida ayyubiylar sulolasi hokimiyatining zaiflashuvi natijasida qo‘shinda asosiy rol o‘ynayotgan mamluk jangchilari amalda hokimiyatni egalladilar. Fransiya qiroli Lyudovik IX (1226-1270) tomonidan 1248-1254-yillarda Misrga qarshi uyushtirilgan salib yurishida mamluklar katta jasorat ko‘rsatib, Misrni xristianlar bosqinidan asrab qoladi. Aynan mamluklardan chiqqan sulton Sayfiddin Qutuz 1260-yili Ayn-Jolutda mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozongan edi. Yana bir mamluk sultoni Rukniddin Beybars esa 1277-yili Elbiston jangida elxoniylar (mo‘g‘ullarning Eron, Kichik Osiyoning bir qismi va Iroqda tuzgan davlati) ustidan qozongan yana bir zafari Mamluklar sultonligining xalqaro maydondagi obro‘sini oshirdi. Mamluklar butun islom diyorlarida hali hech kim butunlay tor-mor eta olmagan dushman – mo‘g‘ullarni yenggan sulola sifatida tarixga kirdi. 1517-yili usmonli turklar tomonidan Misr bosib olingunga qadar davlat boshliqlari sifatida hatto Makka va Madina tomonidan ham tan olingan.⁶⁷
XIII asrning 60-yillarida mamluklar Misr va Yaqin Sharqda mustahkamlanish siyosatini yurgizdilar. G‘arbda Yaqin Sharq va Misrga yurishlari to‘xtamagan salibchilar, sharqda esa kuchayib borayotgan hamda Shom hududiga xavf solayotgan mo‘g‘ullarga qarshi tura olish uchun mamluklarga kuchli qo‘shin va ittifoqchi davlatlar zarur edi. Shu maqsadda, sulton Rukniddin Beybars 1261-1263-yillari Olin O‘rda xoni Berkaxon bilan hamkorlik aloqalarini o‘rnatib, u bilan ittifoqchilik munosabatlariga kirishib, o‘zaro bordi-keldi va sovg‘a-salom yuborishni yo‘lga qo‘ydi. Sulton Beybars o‘sha yillari uning qiziga uylandi. Bu ittifoq, shubhasiz, ikkovlarining ham dushmanlari bo‘lgan Elxoniylar saltanatiga qarshi kurashga yo‘l ochdi. Qohirada mo‘g‘ul elchilarini qabul qilishda abbosiylar xalifasi musulmonlarning ramziy rahbari sifatida muhim rol o‘ynadi.⁶⁸
Garchi mo‘g‘ullarning tahdidi Misr uchun eng muhim xavf bo‘lib qolayotgan bo‘lsa-da, Sulton Beybars O‘rta yer dengizi sohilidagi o‘z strategik punktlariga ega bo‘lgan salib yuruvchilarini e’tibordan chetda qoldirmadi. Beybars Frot daryosining chap sohilida joylashgan Bira qal’asini egallab oldi, shunday qilib Shimoliy Suriyada mamlakatni himoya qilish uchun zamin yaratdi. 1265-yildan 1271-yilgacha Zohir Beybars armiyasi franklarga qarshi urush olib bordi. Kesariya porti, Yaffa va Xayfo shaharlarini ketma-ket qo‘lga kiritdi.
Uilyam Popper o‘zining “Cherkes sultonlari davrida Misr va Suriya” asarida sulton hukmronligining ramzlarini ko‘rsatib o‘tadi:
1) Bag‘doddagi abbosiy xalifalarining an’anaviy kiyimi – qora atlasli xalifalik kiyimi va qora bosh kiyimi;
2) Minbar shaklidagi marmar taxt, bu kabi taxtlar Shomning barcha asosiy shaharlarida mavjud bo‘lgan;
3) Qohira masjidida maxsus, ibodat qilinishiga mo‘ljallab, to‘siq bilan o‘ralgan joy;
4) Sulton ismini buyumlar va kiyimlarga rangli kashtalar ko‘rinishida yozuvi;
5) Sulton oti uchun teridan qilingan oltin kashta bilan to‘la bo‘lgan egar;
6) Oltin bilan tikilgan sariq va jigarrang ipakdan qilingan sulton soyaboni, kumushdan yasalgan va oltin bilan qoplangan qush haykalchalik bo‘lib, yuqori lavozimdagi amirlardan biri sultonning boshi uzra ko‘tarib yurgan;
7) Sulton otining bo‘ynidagi yugan, sariq ipak bilan qoplangan, oltin ip bilan to‘liq tikilgan va otning bo‘ynini ko‘zlaridan tortib to oxirigacha tortilgan;
8) Bir-biriga iloji boricha ko‘rinishi jihatidan o‘xshash bo‘lgan, sulton otiga o‘xshash jihozlangan otlarga minib, sariq ipakdan tikilgan ustki kiyim kiygan va kashta tikilgan salla kiygan bir xil yoshdagi ikki otliq. Marosim vaqtida ikkala otliq ham sultondan oldinda otda unga hamrohlik qilishgan;
9) Sulton ismi yoki unga berilgan taxallus yozilgan bayroqlar;
10) Tabl, karnay, fleyta yoki turli xil tovush beruvchi kuy asboblaridan iborat orkestr. Ushbu orkestr har safar quyosh botganidan keyin chalib, sultonni safar va harbiy yurishlarida hamrohlik qilgan;
11) Qo‘shiqchi, xonandalar;
12) Kichkina qalqonli, mis plitali baraban va naylarni ko‘taruvchilar ham hamroh bo‘lardilar;
13) Sulton sayohat qilish uchun turli xil ranglardagi chodirlari;
14) Sultonning almashtiriladigan oti – sulton istagan paytda ketishi uchun saroy oldiga navbat bilan qo‘yilgan otlardan biri;
15) Xanjar;
16) Jabduq⁶⁹.
Mamluk sultonlari xalifaligi arab dunyosining so‘nggi o‘rta asrlar sulolasiga aylandi. Ularning muqaddas shaharlari bo‘lgan Makka va Madina bilan Hijoz ustidan hukmronlik qilishlari, Qohirada abbosiy xalifalar va to‘rtta asosiy sunniy qozining mavjudligi ularga musulmon dunyosida ustun mavqega ega bo‘lish imkoniyatini berdi. Ular “Islom va musulmonlar sultoni” unvonini oldilar va o‘z davlatlarini Islomning markazi deb hisoblay boshladilar. Musulmonlarning g‘oyalariga ko‘ra, Islom diyori doimo yaxlit bo‘lgan. Musulmon “hamma joyda” o‘z e’tiqodiga sodiq qolib, islom arkonlarini bajargan.
“Bu yagona Islom diyorida, - deb yozadi tarixchi N. A. Ivanov, bitta rahbar va hukmdor bo‘lishi kerak edi”. U eng kuchli hukmdor, iymon uchun kurashchi va barcha iymon keltirganlarning himoyachisi hisoblangan. Misrning mamluk sultonlari Makka va Madinada tan olingan edilar, ularning jangchilari haj va umra ziyoratchilarini qo‘riqlagan. Bundan tashqari, mamluk sultonlari Ka’baga muqaddas kisva (Ka’ba ustiga yopiladigan maxsus qora mato)ni yuborish huquqiga ega edilar.⁷⁰
Mamluklar jamiyatida xalifaning diniy ustunligini faqatgina ibodat va rasmiy tadbirlarda hozir bo‘lishida ko‘rish mumkin. Jan-Klod Garsinning ta’kidlashicha, Qohiradagi abbosiy xalifalar davlatga oid tadbirlarda ko‘zga ko‘rinib turuvchi jonli haykal timsoli edilar.⁷¹
Abbosiy xalifalar roli shu darajaga bordiki, mamluklar siyosiy harakatida, ularning madaniyati va urf-odatlari, marosimlarida xalifalarni yo‘qligi aqlga sig‘mas darajaga yetdi. Darhaqiqat, o‘sha davr tarixchilari asarlarida, yilnomachilari hisobotlarida xalifalar ko‘p tilga olingan. Ular: “Agar xalifalar Misrda bo‘lmasa, taxt “noqonuniy bo‘lib qoladi” - , deb hisoblashgan.
Xalifa Abulfath Al-Mu‘tadid II ibn Mutavakkil (1414-1441) taxminan o‘ttiz yil davomida xalifa sifatida kamida yetti mamluk sultonidan bay’at olgan. Bu xalifa siyosiy jihatdan yakkalanib qolgan bir paytda, undan mamluk sulton va amirlari nimani talab qilishsa, o‘sha ishni bajarardi. Shu sababli uni otasi Al-Mutavakkil va akasi Al-Musta‘in kabi quvg‘in qilishmadi. Shuni ta’kidlash kerakki, uni hokimiyat tepasiga kelishi uchun imkoniyati yo‘q edi. U vaboga qarshi ibodat qilish kabi jamoat dasturlariga vakolat berish va shuningdek, rasmiylarning dushmanlarini ayblash uchun mavjud bo‘lgan diniy ramz bo‘lib qoldi⁷².
Xalifalar mamluk sultonlari tomonidan ajratiladigan nafaqa hisobidan yashar edi. Uning miqdori sultonlar bilan xalifalar o‘rtasidagi mavjud munosabatdan kelib chiqib ajratilar, ularning aniq bir ko‘rsatkichi yo‘q edi. Ma’lumki, hokimiyat tepasiga burjiy (cherkes) mamluklari kelgunga qadar, ya’ni bahriy mamluk sultonlari hukmdorligi davrida (1250-1382) nafaqa miqdori juda kam bo‘lib, xalifaning o‘z ichki xarajatlarini qoplashgagina yetgan. Xalifaning moddiy ehtiyojining yaxshilanishiga Nafisa maqbarasidan keladigan tushum uning tasarrufiga o‘tganidan so‘nggina erishildi. Kelib chiqishi kavkazlik cherkeslardan bo‘lgan sulton al-Malik az-Zohir Sayfiddin Barquq (1382-1399) hokimiyat tepasiga kelgach, xalifalarga iqto, shuningdek oyiga 500 dinor miqdoridagi maosh va oziq-ovqat ajratila boshlandi. Masalan, 1451-1455-yillarda abbosiylar xalifasi bo‘lgan Abulbaqo Hamza al-Qoim Biamrillahga o‘zining iqtosidan tashqari 1453-yilda 1000 dinor miqdoridagi pullik mukofot va yangi iqto ham berilgandi. Xalifa al-Mustanjid (1455-1479) iqtosiga Damanxur va Giza muhofazasi, shuningdek Imbaba qishlog‘ini ham qo‘shgandi. XV asrning ikkinchi yarmida xalifaning xarajatlariga sulton g‘aznasidan 5 ming dinordan oshirmay ajratish urfga aylandi. Burjiy mamluklar davrida (1382-1517) ba’zi xalifalar o‘zlarining moddiy imkoniyatlari katta ekanligi bilan mashhur bo‘lgan. Hukmron xalifa Abu Abdulloh Muhammad al-Mutavakkil I Alolloh hukmronligi davrida (1362–77, 1377–83, 1389–1406) abbosiy xalifaning daromadi oshdi. Har bir xalifa taxt tepasiga kelgach, unga ma’lum miqdorda yashashi uchun mablag‘ajratilgan.⁷³
Nafaqat moddiy ta’minot, balki xalifalik lavozimiga to‘lov (rutba) ham sultonning xohishiga qarab belgilanardi. Xalifa mansabga o‘tirishdan oldin, to‘rtta mazhab qozisi oldida sultonga sodiqligi haqida qasam ichardi. Aslini olganda, xalifalik Abbosiylar tomonidan meros qolgan bo‘lib, otadan bolaga o‘tishi kerak edi. Sulton xalifa nomzodi kimga tegishli ekanligi haqidagi tortishuvlarga aralashar va u xalifaning o‘g‘li o‘rniga oldingi xalifaning ukasini yoki xohlagan Abbosiylar sulolasi a’zosini qo‘yishi mumkin bo‘lgan. Hatto istasa, sulton to‘rt mazhab qozisiga buyurib, xalifani mansabidan olib tashlashi ham mumkin edi. Mumkin qadar, bu ishni amalga oshirishda katta amirlar bilan maslahatlashilgan. Bunday holatlarda sulton xalifani qamoqqa olgan yoki yuqori Misrga surgun qilgan. Shunga qaramay, yana bir e’tiborli tomoni shundaki, mamluk sultonlari xalifalar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan, buvayhiy yoki saljuqiy sultonlar esa xalifalarni ko‘zini o‘yib olishgan va hattoki, ularni o‘ldirishgan.⁷⁴
O‘rta asrlarda yashagan misrlik tarixchi Jaloliddin Suyutiyning fikricha, mo‘g‘ullar tomonidan tugatilgan abbosiylar xalifaligi Misrda o‘z faoliyatini amalga oshirgan, hukmdorlar hokimiyatiga bezak berishdan iborat emas edi. Bag‘doddan so‘ng dunyo faqatgina uch yarim yilgina xalifasiz yashadi, qolgan vaqt “xalifaning qarorgohi” vazifasini Bag‘dod o‘rniga Qohira egalladi. U yerda islom qoidalari yuksalib, sunna yuqori cho‘qqida, bid’at yo‘q qilingan va shu bilan birga olim va fuzalolar shod-xurram yashamoqda. Payg‘ambardan so‘nggi xalifalik qayerda bo‘lsa, u yerda Qur’oni Karimga ishonch va amal bo‘ladi. Zamondoshi bo‘lmish xalifa Mutavakkil II Alolloh (1479-1497) haqida gapirib “uni xalq sevishda davom etayapti”- , deb yozgan.⁷⁵
Lekin hamma musulmon olimlari ham Misr xalifaligi haqida bunday fikrda emasdilar. Suyutiyning fikriga Usmoniylar davrida yashagan tarixchi Qutbiddin qarshi bo‘lib, quyidagicha yozadi: “1258-yildan so‘ng musulmonlar xalifasiz qoldi. Misr xalifalarini abbosiy xalifalar bilan tenglashtirib bo‘lmaydi; agar Bag‘dodda (buvayhiy va saljuqiylar davrida) xalifalar hukmdorligi cheklangan bo‘lsa, bularning esa shunchaki ismigina bor edi, xolos”. Mamluklar davrida xalifaning norasmiy diniy majburiyatlari ham bor ediki, bu ibodat va marosimlar mamlakatning abadiyligi va muvaffaqiyati uchun xizmat qilgan. Garchi, aniq moddiy foyda olmasa ham, xalifaning mamluklarning zafarga erishishi va musulmonning gullab-yashnashi haqidagi ibodatlari osongina rad qilinmaydigan merosning bir qismi edi.⁷⁶
Xalifa Umar ibn Xattob davridan boshlab, Alloh Muhammad alayhissalom qarindoshining ibodatlarini ijobat qilishiga ishonchi bois, qurg‘oqchilikka chek qo‘yish istagida “solat al-istisqo” (yomg‘ir so‘rab ibodat qilmoq, yomg‘ir tilab namoz o‘qimoq) ni abbosiy xalifa avlodlari uzoq vaqt davomida yomg‘ir so‘rab jamoat bilan ibodat qilishgan. Mamluklar davrida bir necha yillar davomida o‘tkazilayotgan ushbu “yomg‘ir yog‘di” tadbiri abbosiylar xalifalar boshqaruvida ham bo‘lib o‘tishi natijasida, o‘rta asr tarixchilari keltirgan xabarlarga ko‘ra behuda ketmagan.
Mamluklar sultoni Al-Ashraf Zayniddin Sha’bon (1363-1376) 1373-yil avgustdagi (hijriy rabiʼu al-avval oyi) qurg‘oqchilikdan tashvish qilib, xalifa al-Mutavakkil, to‘rt mazhab qozisi va boshqa din ahlidan yomg‘ir yog‘ishini so‘rashlarini talab qilishga majbur bo‘lishgan. Ba’zi ulamolar suv sathi ko‘tarilishiga umid qilib, Payg‘ambarimiz alayhissalom davrida quduqni suvini o‘lchashgan jihozni olib kelib, nilometr (fasqiyot al-miqyos) qudug‘iga tiqishgan. Bu xalifalarning yomg‘ir so‘rab ibodat qilish marosimlarini o‘tkazishlari oxirgi martasi emasdi. 1450-yil avgustda Nil daryosi sathi yana bir marta xavfli ravishda pasayganida, sulton al-Malik az-Zohir Sayfiddin Chaqmoq (1438-1453) xalifa al-Mustakfiy Billah II (1441-1451) va boshqa din ulamolariga sulton Barquq maqbarasida “yomg‘ir so‘rash” marosimi o‘tkazishni buyurdi. Bu tadbirga yahudiy va xristianlar o‘zlarining muqaddas kitoblari bilan, shuningdek yosh musulmon bolalari ham qo‘shilishgan. Marosimda to‘rt mazhab qozisi ham ishtirok etgan.
Chavaldagi kuchli qurg‘oqchilikni yengish uchun 1462-yil oktabrda sulton Xushqadam⁷⁷ning maslahatchisi shayx Aminiddin Oqsaroy sultonga abbosiylar oilasining barcha a’zolarini to‘plab, ularni og‘zilarini chayishlari va chayqab to‘plangan suvni nilometr (fasqiyot al-miqyos) qudug‘iga quyishni tavsiya qildi. Shundan keyin Sulton tavsiyani bajarish uchun turli yoshdagi Abbosiylarni oilaviy ravishda Eski Qohiradagi Nilda to‘plagan. O‘rta asr arab manbalari Abbosiy suvi (baraka) tomonidan daryoning rasmiy darajasi mo‘jizaviy ravishda deyarli ikki barmoq bo‘yi ko‘tarilganligini ta’kidlagan.
XIV asr o‘rtalarida Qohira shahrida vabo kasalligi tarqaldi. Mamluk sultoni an-Nosir Badriddin Hasan ibn Muhammad ibn Qalovun (1347-1351) vabo kasalligiga qarshi kurashish uchun xalifa al-Hakim Abul Abbos Ahmad ibn Mustakfiydan ibodat marosimlari o‘tkazishni so‘ragan. 1347-yil dekabrda (hijriyda ramazon oyi) vabo kasalligi avj olgan paytda, sulton An-Nosir Badriddin Hasan davrida, Qohira tashqarisidagi g‘alaba gumbazi ostida xalifa imomligida kasallik tufayli qirilib ketayotgan aholini omon qolishi, kasallik bartaraf etilishini so‘rab, ibodat marosimi o‘tkazildi. Xalifaning o‘tkazgan marosimi kasallikni qaytaradigan muqaddas qudratga ega bo‘lgan kuch sifatida e’tirof etilgan.
Qohira shahri XV asr boshlarida al-Muhayyad shayx hukmronligi davrida vabodan aziyat chekdi. Aholisining deyarli yarmi dehqonlardan iborat bo‘lgan Qohira shahrida 1419-yil aprel-may oylarida qora ajal (vabo) tarqaldi. Bu holatdan xavfsiragan Sulton Abu Nosir Shayx Mahmudiy xalifa Abu al-Fath Al-Mu’tadid II ibn Mutavakkil va to‘rt mazhab qozisi ishtirokida marosim o‘tkazish bo‘yicha qaror qabul qildi. Sulton shu yilning 11-may kunidan uch kunlik ommaviy ro‘za tutishga buyruq berdi. Shuningdek, sahro tekisligida xalifa, olimlar va so‘fiylar ishtirokida kamtarona marosim o‘tkazildi. Xalifa Al-Mu‘tadid II va sulton qozi va olimlar qurshovida juma namozini o‘qidi. O‘rta asr tarixchisi Ibn Tag‘ribirdiy (1410-1470) ushbu voqea qanday muvaffaqiyatga erishgani haqida aytib, vabo tarqalishi tezda pasayganiga ishora qilib, abbosiy xalifalar va sulton Abu Nosir Shayx Mahmudiyni vaboga qarshi turuvchi timsol sifatida e’tirof etgan. Xalifani falokatlarning oldini olish uchun jamoat namozlariga jalb qilish to‘g‘risida sultonning qarori mamluklar hokimiyatini mustahkamladi. Biz unutmasligimiz kerakki, abbosiy xalifa ko‘pgina odamlar orasida diniy kuch manbalaridan biri edi. Manbalarga ko‘ra xalifa sulton tomonidan muntazam ishga solinmasa ham, uning xizmati Mamluk sultonligida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘ldi. 1430-yil fevral oyining o‘rtalarida vabo tarqalishi paytida sulton al-Ashraf Barsbey (1422-1438) xalifani chaqirmadi, uning o‘rniga qirqta qorini chaqirib, Al-Azharda Qur’on tilovatini qildirdi. Abbosiy xalifasining diniy obro‘si sultonga istalgan musulmon raqiblarini din dushmani sifatida qoralashni imkonini berardi. 1310-yili Beybars Joshangir xalifaning kuchidan foydalanib, an-Nosir Muhammadga qarshi kurashda merosxo‘r sifatidagi hukmronlikni qoralagan. Xalifa Sulton Beybars Joshangirga Al-Nosir Muhammadni islom birligini buzuvchi omillarni yaratib berganlikda, qon to‘kilishi va islom dini dushmanlariga yordam berganlikda ayblab, jinoyatlar qilgan deb, qoralaydi.⁷⁸
1389-yilda Suriya amirlarining qo‘zg‘oloni sabab Barquq qisqa vaqt ichida hokimiyatdan ag‘darib tashlandi va Qohiradan quvib chiqarildi. Bu qo‘zg‘olonning bosh fitnachisi Amir Mintosh xalifaga yaqinroq bo‘lib, Sulton Hoji hokimiyatini qayta o‘rnatishga harakat qilib ko‘rdi. Amir Mintosh xalifa, to‘rt qozi va ulamolar chaqirib, 1389-yil 11-noyabrda Sulton Barquqqa qarshi urush e’lon qilishning qonuniyligi to‘g‘risida fatvo tayyorladi. Nosiriddin Solihiy xalifa va Sulton Hojini noqonuniy ravishda taxtdan ag‘darilgani to‘g‘risida hujjat tayyorlagan. O‘n nusxada yozilgan hujjat ko‘plab qozi va taniqli din vakillari tomonidan imzolangan. 15-noyabr kuni xalifa al-Mutavakkil va qozilar ishtirokida Amir Mintosh va Hoji hukumat amaldorlari bilan uchrashdi.
1389-yilning so‘nggi oylarida Amir Mintosh Barquqni dushman deb e’lon qilib, xalifa va molikiy mazhabi qozisi Ibn Xaldunga bu e’lonni tasdiqlab, imzolashni buyurdi. Bu jinoyat hujjatida xalifaning ag‘darilib, qatl ettirilishi asosiy jinoyat sifatida ko‘rsatilgandi. Ibn Xaldun Amir Mintoshning majburlovi sabab, ushbu farmonni imzolashga majbur bo‘lganidan qattiq nafrat bildirgan.
Bir necha yil o‘tgach, Qora quyunli podshohi Qora Yusuf (1390-1420) bosqinchiligiga duch kelishganda, Sulton Abu Nosir Shayx Mahmudiy 1418-yil sentabrda xalifa va ulamolarni yig‘ib, Qora Yusufni shariatga qarshi jinoyatkor deb topib, sunniy shariatga xiyonatkor deb e'lon qilishdi. Hukmdorning dahshatli qonunbuzarliklari bo‘yicha hujjat to‘planib, Xalifa Al-Mu’tadid II ibn Mutavakkil ham bu xabarni astoydil qo‘llab-quvvatladilar. Bu farmon sabab, Qohirada Qora Yusufning o‘limga hukm qildilar. Shunday qilib, abbosiy xalifalarning Qohirada ekanligi, diniy hokimiyati sulton dushmanlarining rasmiy ravishda yo‘qotishga yordam berdi.
Mamluklar jamiyati uchun abbosiy xalifalarning mavjudligi noyob muqaddaslikning tan olinishi hisoblanib, bu esa Sultonga kelishuvlar va muhim qarorlar uchun tirik muhr bo‘lib xizmat qilishga imkon berdi.
Mamluklar davri tarixchilarining ta’kidlashicha, xalifaning Qohiradaligi sulton, qozi, amirlar tomonidan tuzilgan bitimlarni qonuniy ekanligini ta’minlagan.⁷⁹ 1387-yil iyunda Sulton Barquq Amir Temurga qarshi kurash bo‘yicha qo‘shinni moliyalashtirish uchun masjid va vaqflardan xayr-ehson tushumidan ishlatishga ruxsat olish umidida xalifa, to‘rt mazhab qozisini chaqirdi.⁸⁰ Diniy muassasa a’zolari sultonga qarshi chiqishadi, lekin oxir-oqibat xalifa jimgina rozi bo‘lgach, vaqf tushumlarining ma’lum qismini berishga rozi bo‘lishdan boshqa ilojlari qolmadi.
Shunga o‘xshash holat 1468-yilda Sulton Al-Ashraf Qaytbey davrida (1468-1496) yuz bergan. U xalifa va to‘rt mazhab qozisidan Usmonli tomonidan qo‘llab-quvvatlangan qo‘zg‘olonni bostirish uchun moliyalashtirishga savdogarlarning mablag‘larini tortib olib, diniy qonuniylik berishga chaqirgan .
Amir Yilbug‘a an-Nosiriy va Mintosh o‘rtasidagi ittifoq parchalanganidan keyin, 1389-yilda Sulton Barquqni vaqtincha taxtdan ag‘darib turgan ikki amirdan biri amir Yilbug‘a Xalifaga sodiqligini ayta turib, Amir Mintoshga talablarini yetkazdi.⁸¹
Oradan yigirma yil o‘tgach, 1409-yil avgustda Barquq merosxo‘ri sulton Farajga qarshi muvaffaqiyatsiz isyon ko‘tarilganidan keyin, Amir Shayx al-Mahmudiy Rabi shahridagi qal’aga chaqirildi. Xalifa al-Mustayin ham shayx bilan uchrashishga bordi. Garchi Xalifa al-Mustayin bu uchrashuv yuzasidan sultonga tafsilotlarini yozib olish uchun u yerda bo‘lganiga qaramay, Shayx hech qachon Sultonga itoat qilmasligini bildirgan.⁸²
1489-yil mart-aprelda bo‘lganidek, Sulton Al-Ashraf Qaytbeyning faoliyatidan norozi mamluklar o‘z maoshlarining ozligi tufayli isyon ko‘tarish bilan tahdid qilishgan. Shunda xalifaning borligida kelishuvga erishishi aniq edi. Diniy muassasaning yordami bilan, norozi mamluklar bilan suhbat o‘tkazib, kelishuvga erishgach, Sulton Qaitboy kelishuvni muhrlash va tasdiqlash uchun o‘z yashash joyidan xalifa al-Mutavakkil II (1479-1497) chaqiradi. Xalifa, to‘rt mazhab qozisi va boshqa diniy ulamolar Sulton Qaytboyga yangitdan sadoqat qasamini berdi.⁸³
XIII-XV asr oxirlarida xalifalar har oy sultonni tabriklash va din arboblari bilan yaqinligini aks ettirish uchun qozilar bilan birga qal’aga tashrif buyurishgan. Bu ayniqsa, hijriy-qamariy marosimlar, tantanalar yoki sultonning g‘alabadan keyin Qohiraga qaytishi kabi xayrli vaqtlar uchun juda muhim edi. Ushbu amal Sulton Inol (1453-1462) va xalifa al-Mustanjid bilan (1455-1479) mamluk sultonlari hukmronligining nihoyasigacha davom etgan. Aksariyat hollarda xalifa qal’aga kelib, Sultonning xonasiga kirgandan so‘ng, Sulton xalifaning yonida bir oz o‘tirish uchun taxtdan tushgan. Birozdan so‘ng xalifa qaytib ketgan, lekin qozilar diniy ishlar bilan shug‘ullanish yoki bu borada maslahatlarini berish uchun qolishgan.
Amir Yilbug‘a an-Nosiriy va Mintosh o‘rtasidagi ittifoq parchalanganidan keyin, 1389-yilda Sulton Barquqni vaqtincha taxtdan ag‘darib turgan ikki amirdan biri amir Yilbug‘a Xalifaga sodiqligini ayta turib, Amir Mintoshga talablarini yetkazdi.
Oradan yigirma yil o‘tgach, 1409-yil avgustda Barquq merosxo‘ri Sulton Farajga qarshi muvaffaqiyatsiz isyon ko‘tarilganidan keyin, Amir Shayx al-Mahmudiy Rabi shahridagi qal’aga chaqirildi. Xalifa al-Mustayin ham shayx bilan uchrashishga bordi . Garchi Xalifa al-Mustayin bu uchrashuv yuzasidan sultonga tafsilotlarini yozib olish uchun u yerda bo‘lganiga qaramay, Shayx hech qachon Sultonga itoat qilmasligini bildirgan.
IX-XV asr oxirlarida xalifalar har oy sultonni tabriklash va din arboblari bilan yaqinligini aks ettirish uchun qozilar bilan birga qal'aga tashrif buyurishgan. Bu ayniqsa, hijriy- qamariy marosimlar, tantanalar yoki sultonning g‘alabadan keyin Qohiraga qaytishi kabi xayrli vaqtlar uchun juda muhim edi. Ushbu amal Sulton Inol (1453-1462) va xalifa al-Mustanjid bilan (1455-1479) mamluk sultonlari hukmronligining nihoyasigacha davom etgan. Aksariyat hollarda xalifa qal’aga kelib, Sultonning xonasiga kirgandan so‘ng, Sulton xalifaning yonida bir oz o‘tirish uchun taxtdan tushgan. Birozdan so‘ng xalifa qaytib ketgan, lekin qozilar diniy ishlar bilan shug‘ullanish yoki bu borada maslahatlarini berish uchun qolishgan.
Bu sulton qozi savollariga javob beradigan holatlar bo‘lganida yoki ba’zan Xalifa, qonuniylik kabi ba’zi xatti-harakatlarning etikasi yoki maqbulligi to‘g‘risida shubhali manbalardan ma’lumotlarni tahlil etilganida bo‘lgan. Shuningdek, xalifaning sulton bilan munosabatida xalifa nazoratida yoki o‘zini nazoratida bo‘lmagan shaxsiy masalalarga aralashishi mumkin edi. Bunga eng yorqin misol bu 1472-yilda qizining Suriya amiri Xushkeldi al-Baysuqiy bilan nikohini bekor qilmoqchi bo‘lgan xalifa al-Mustanjiddir. Dastlabki to‘siqqa qaramay Bosh qozi, xalifa Sulton Qaytboy bilan shaxsan uchrashganidan keyin bu masalani hal qildi.⁸⁴
Qohirada istiqomat qiluvchi abbosiy xalifa Madina, Damashq va Bag‘dod merosiga amal qilgan holda, Qohira shahrini haqiqiy Islom poytaxtiga aylanishiga yordam berdi va shu bilan muhim diniy yaxlitlikni ta’minladi.
XV asr oxiri XVI asr boshida vaziyat o‘zgarib, mamluklar G‘arbiy Yevropaga qarshilik ko‘rsatishga ojiz ekanligi oydin bo‘ldi.
1516-1517-yillarda Usmonli imperiyasining Marj Dobiq va Ar-Ridoniyadagi janglarda mamluk kuchlari ustidan g‘alaba qozonganidan so‘ng, abbosiy xalifa al-Mutavakkil III (1508-1517) usmonli turklar sultoni Salimga diniy rahnamolikni topshirishga qaror qildi.
Usmonli sultoni Qohiradagi Mamluk isyonkorlari bilan o‘zaro bir-birini tushunishga erishish uchun xalifaning obro‘sidan foydalanishga harakat qildi. Bundan tashqari, xalifa Salim va xususiy shaxslar o‘rtasida vositachi vazifasini bajardi.
Usmonli turklar sultoni Salim I Yovuz 1517-yilda mamluk qo‘shinlarini tor-mor etdi va bir necha yillardan beri bahriy va burjiy mamluk sulolalari tomonidan boshqarilgan Misr sultonligiga barham berdi. Salim I Marj Dobiq jangidan keyin Halabga kirdi. Ilk juma namozida masjid xatibi podshoh nomiga xutba o‘qirkan, (Makka va Madinani nazarda tutib): “Sohib al-haramayn ash-sharifayn” (Ikki muqaddas haram egasi), - dedi. Bundan sulton Salim juda sevinib ketdi va qimmatli kaftanini darhol egnidan yechib, xatibga sovg‘a qildi. Faqat: “Men Harami ash-sharifaynning sohibi emas, xodimiman”, - deya xutbadagi bu jumlaning “Xodim al-haramayn ash-sharifayn” shaklda o‘zgartirilishini buyurdi. Sulton Salim I Misrdaligida Makka sharifi Muhammad ibn Abu Barakot Ka’baning kalitlarini va “Omonati muboraka” ni sulton Salimga yubordi.⁸⁵
Misr Abbosiylarining so‘nggi o‘n yettinchi xalifasi Mutavakkil III Misr fotihi sulton Salim I bilan birga Istanbulga ketdi. “Ayo Sofiya” jome masjidida majlis o‘tkazilib, unda turk va arab ulamolari qatnashdi. Mutavakkil jome masjidida minbarga chiqib, bir xutba o‘qidi hamda sulton Salimning salohiyatini tushuntirib, uni xalifalikka loyiq ekanligini aytdi. Xalifa Mutavakkil ustidagi kiyimini (rasmiy xirqani) Salim I Yovuzga kiydirib, xalifalikni o‘z xohishi bilan tark etganligini ochiq-oydin ma’lum qildi. Yig‘ilishdagi din peshvolari va ulamolar sulton Salimni xalifa etib saylab, shahodat qilichini unga topshirdi. Ushbu davrgacha xalifalar Arab sulolasidan tayinlanardi. Endi Arab xalifaligi tugab, 1517-yildan Turk xalifaligi davri boshlandi. Usmonli sultonlar Turkiya ichida Usmonlilarning podshohi, ammo Turkiya ichida ham, tashqarisida ham barcha musulmonlarning xalifasi bo‘ldi. 1522-yilda sulton Sulaymon Qonuniy sobiq xalifa Mutavakkilga Qohiraga qaytishga ruxsat berdi. Mutavakkilning 1538-yilda vafot etgani haqida uzuq-yuluq gaplar tarixda saqlanib qolgan, xolos.⁸⁶
Xulosa qilib aytganda, mamluklar sultoni Rukniddin Beybars tashabbusi bilan tashkil etilgan abbosiylar xalifaligining Qohira davri faqatgina mamluk sultonlarining siyosiy va diniy hokimiyatiga qonuniy tus berish, qolaversa, Misrning islom dunyosidagi nufuzi va rolini oshirishga qaratilgan siyosat edi. Beybars ilgari hech kim yengolmagan mo‘g‘ullarni yenggan Misr sultonlaridan biri sifatida tarixga kirgan. Shuningdek, u Shomdagi salibchilarning oxirgi qarorgohlariga zarba bergan va ularning tugatilishiga zamin yaratgan hukmdor sifatida tarixga kirgan. Abbosiylarning Qohira davri o‘ziga xos jihatlari shundan iboratki, unda xalifaning faqatgina nomi borligi, u mamluk sultoni tavsiyasi asosida saylanishi, qo‘lida hech qanday siyosiy va diniy hokimiyat mavjud emasligi, istalgan paytda xalifa titulidan mosuvo etilishi mumkinligi edi. Mamluk sultonlari xalifalarga har oyda katta nafaqa va hadyalar berar, davlat yerlaridan bir qismini ham ularning ixtiyoriga bergan edi. Abbosiy xalifalar esa buning evaziga har oyda sultonning qabuliga kelishi va uning qonuniy hukmdor ekanligi hamda islom dunyosida eng obro‘si baland sultonligini e’tirof etgan.
XULOSA
Abbosiylar xalifaligining VIII asr oxiri – IX asr boshlaridan e’tiboran siyosiy inqirozga yuz tutishi natijasida Osiyo va Afrikada bir qancha yangi mustaqil davlatlar shakllandi. Ularning barchasi rasman abbosiy xalifalariga itoat etib, ulardan hukmdorlik yorliqlarini olib, ularni diniy rahnamo sifatida tan olib tursa-da, amalda siyosiy, iqtisodiy va harbiy jihatdan mutlaqo mustaqil ish yuritardilar. Abbosiylar IX asr davomida bir qancha ichki urushlar, xalq qo‘zg‘olonlarini boshdan kechiradi. Xususan, 806-810-yillarda Movarounnahr va Xurosonda yuz bergan Rofe’ ibn Lays qo‘zg‘oloni, 815-837-yillarda Ozarbayjonda yuz bergan Bobak isyoni xalifalikni iqtisodiy va siyosiy jihatdan ancha zaiflashtirdi. Buning ustiga xalifaning diniy hokimiyatida ham mu’taziliya kabi adashgan firqalarga moyillikning yuzaga kelishi, xalifalar tayinlagan vazirlar hamda devon a’zolarining shialardan bo‘lishi mamlakatda norozilikni keltirib chiqardi. Xalifa Mu’tasim davridan boshlab turk g‘ulomlarining qo‘shinga olina boshlashi va ulardan lashkarboshilar tayinlanishi hokimiyatni butkul turk amirlari qo‘liga o‘tib ketishiga sabab bo‘ladi. X asrga kelib abbosiylar xalifalar faqat Bag‘dod va uning atroflaridagina hokimiyatni saqlab qoldilar, xolos. Eron buvayhiylarga, Movarounnahr va Xuroson somoniylarga, Misr fotimiylarga o‘tib ketadi. 945-yilda kelib esa shialikka e’tiqod qiluvchi daylamlik buvayhiylar Bag‘dod xalifasini o‘ziga qaram qilib oldilar. Buvayhiylarga qarshi tomonda somoniylar va g‘aznaviylar sulolalari hokimiyat uchun kurash olib bordilar. XI asr o‘rtalariga kelib o‘g‘uzlardan chiqqan saljuqiy turklar butun O‘rta va Yaqin Sharqda hukmronlikni o‘rnatdilar. Abbosiylar xalifalar diniy hokimiyatni tiklashga erishdilar. 1194-yilga kelib saljuqiylar ta’siridan qutilganiga qaramay, abbosiylarning siyosiy hokimiyati qayta tiklanmadi. 1258-yilning qishida Chingizxonning nabirasi Xulaguxon Iroq va uning markazi Bag‘dod shahrini egallab, abbosiylar sulolasiga barham beradi, ammo ushbu sulola vakillari Qohiraga ko‘chib o‘tib hukmronlikni nomiga bo‘lsa-da, davom ettirdilar. Abbosiylarning Qohira davri 1261-yildan 1517-yilgacha davom etdi.
Abbosiylar hukmronligining Qohira davri sulolaning hech qanday real hokimiyatga ega emasligi, “xalifa” titulining faqat Misrdagi mamluklar hukmronligini qonuniylashtirish uchungina saqlab qolinganligi bilan xarakterlanadi. Bunga asosiy sabab mamluk sultonlarining Misr, Shom va Hijoz kabi islom mamlakatlari uchun muhim strategik mintaqalarni egallab turganligi hamda bu yerlarning islom madaniyatiga bevosita ko‘rsatgan ta’siri edi. Mamluklar bironta musulmon hukmdor eplay olmagan ishni amalga oshirdilar, ya’ni 1260-yilda mo‘g‘ullarning Misr va Hijozga qarshi yurishiga chek qo‘ydilar, 1280-1290-yillarda saljuqiylar davlatini zaiflashtirgan asosiy dushman – salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohlariga zarba berib, ularni tugatdilar. Abbosiy xalifalarning 1261-yilda mamluklar sultoni Rukniddin Beybars huzuridagi hokimiyati amalda hech qanday ta’sirga ega emasdi. Abbosiylar Misr sultonlari to‘layotgan nafaqa hisobiga kun kechirar, ular ajratgan yer-mulkdan tashqariga chiqishlari mumkin emasdi. Misr sultonlari diniy masalalardagina ulardan maslahat olar, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda o‘zlari mustaqil qaror qabul qilardi. Mamluklar abbosiylarning islom olamidagi xalifalik nufuzidan o‘z hokimiyatlarini mustahkamlash yo‘lida foydalandilar va bu maqadga erishdilar ham. XIII asr o‘rtalaridan XVI asr boshlarigacha davom etgan Mamluklar sultonligi davrida islom madaniyatining mo‘g‘ullar bosqinidan oldingi nufuzi tiklandi, Yaqin Sharqda tartib va tinchlik o‘rnatildi. Biroq 1453-yilda turk sultoni Mexmet II tomonidan Konstantinopolning zabt etilishi voqeasi mamluklarning sultonlik va abbosiylarning xalifalik unvonlariga soya sola boshladi. Kuch-qudratga to‘lib borayotgan usmonli turklar hamda zaiflashayotgan mamluklar o‘rtasida islom olamida yetakchilik uchun kurash bo‘lishi muqarrar edi. XV asr o‘rtalariga kelib Misrda hokimiyat ancha beqarorlashgan hamda markaziy hukumatga qarshi viloyatlarda tez-tez isyonlar sodir bo‘layotgan edi. Bundan tashqari Qizil dengiz orqali Hijoz va Misrga portugallar hujumi xavfi yuzaga kelgandi. Negaki 1498-yilda Portugaliyadan Hindistonga boruvchi dengiz yo‘lini kashf etgan portugallar, 1500-yillarda Arabiston yarimorolidagi portlarga ham tahdid qilayotgandi. Mamluklar va portugallar o‘rtasida 1505-yil martda urush boshlandi. 1513-yil martda portugallarning Adan portini ishg‘ol etib, Qizil dengizga kirishi muqaddas shaharlarni xavf ostida qoldirdi. Ammo kuchli shamol tufayli portugallarning Jiddaga yurishi amalga oshmadi. Urushning 1517-yil yanvarda portugallar g‘alabasi bilan tugashi Qizil dengizdan tashqarida musulmonlarning hukmronligini cheklagan katta omil bo‘ldi. Portugallarning dengizda g‘alaba qozonishiga mamluklarning quruqlikda usmonli turklar bilan ketayotgan janglari yordam berdi. Hind okeanining Arabiston va Hindiston yarimorollari sohili ustidan nazorat uchun kurash turk sultoni Sulaymon Qonuniy davrida (1520-1566) ham davom etdi, ammo portugallar bu urinishlarni tor-mor etib, turklarning okeanda ham hukmronlik qilishiga imkon qoldirmadi.
Turk sultoni Boyazid II davrida (1481-1512) mamluklarga qarshi kurash boshlandi va Salim I Yovuz davrida (1512-1520) shiddatli tus oldi. 1514-yilda mamluklarning ittifoqchisi bo‘lgan safaviylar Salim I tomonidan tor-mor etilgach, mamluklar hokimiyati xavf ostida qoldi. 1516-yilda turklar Shomdagi bir nechta janglarda mamluklarni tor-mor etib, Shom va Hijoz nazoratini o‘z qo‘llariga oldilar, hatto janglardan birida mamluklar sultoni Qonsux al-G‘uriyni ham o‘ldirdilar. 1516-yilda Hijozga kirgan usmonli turklar sultoni Salim I “ikki muqaddas shahar xodimi” unvonini oldi. 1517-yilda Misr poytaxti Qohirani egallagan turklar Mamluklar sultonligiga rasman barham berdi, ammo mahalliy hokimliklarni mamluk beylari qo‘lida qoldirdi. 1517-yil yanvarda Qohiradagi oxirgi abbosiylar xalifasi Mutavakkil III xalifalik rutbasini turklar sultoni Salim I Yovuzga topshirishga majbur bo‘ldi. Umuman olganda, islom olamida hukmronlikning kuchsiz abbosiylardan kuchli usmonlilarga o‘tishi davr talab qilayotgan hodisa edi. Negaki yuqorida eslab o‘tilgan mamluklar va portugallar o‘rtasidagi urush musulmon diyoralarini ham quruqlik, ham dengizdan mudofaa qilishga qodir markazlashgan davlat va yagona hukmdorga talabni oshirib yubordi. Usmonli turklar esa mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda ham mamluklarning sultonligini, ham abbosiylarning xalifaligini bekor qilib, ana shunday yagona markazga bo‘ysunuvchi davlatni tashkil etdilar.