Viruslarni undirib olishda tovuq embrionidan foydalanish (rasm 36). Virusologik
amaliyotda tovuq embrioni hujayra kulturasi va tajriba qilinayotgan hayvonlarga nisbatan
134
bakteriyalar bilan ifloslanish darajasi kam va qo‘shimcha mikroorganizmlar bilan kamdan-kam
hollardagina zararlangan bo‘ladi. Bundan tashqari, turli ta‘sirotlarga ham juda
chidamlidir. Rikketsiya, xlamidiya va bir qator viruslarning diagnostik maqsadlarda, sof
kulturasini olish va turli preparatlar (vaksina, diagnostikumlarni) tayyorlash uchun 8—12
kunlik tovuq embrionlaridan foydalaniladi. Yuqorida ko‘rsatilgan mikroorganizmlarning
ko‘payganligi embrion qobiqlarining ochilganidan so‘ng pardalarida hosil bo‘lgan morfologik
o‘zgarishlar orqali o‘rganiladi.Masalan chin chechak yuqtirigan embrion tanasida, qobig‘ida
qon quyilishlar kuzatiladi, embrion nobud bo‘ladi. Bundan tashqari virus ko‘payishi natijasida
allantois, amnion suyuqligida viruslar yig‘ilib qoladi va gemagglyutinin fermenti bor viruslarni
GAR orqali indikasiya qilish mumkin.
Rivojlanayotgan tovuq embrionida viruslarni ko‘paytirish sanoat miqiyosida qo‘llaniladi,
ammo ko‘pchilik viruslar tovuq embrionida ko‘paymaydi, bundan tashqari tekshirilayotgan
viruslarni embrionini ochmay turib aniqlab bo‘lmaydi, shuningdek unda ko‘p miqdordagi oqsil
va boshqa yod birikmalarning borligi, tayyorlangan preparatlarni allergik xususiyatini oshiradi,
ularni tozalanishini qiyinlashtiradi.
Viruslarni ko‘paytirishda laboratoriya hayvonlaridan foydalanish. Amalda ko‘pincha
turli xil zotsiz laboratoriya hayvonlaridan (voyaga yetgan, emadigon sichqon bolalari, quyon,
maymun, dengiz cho‘chqachalari va bosh) foydalaniladi. Hayvonlarning ma‘lum turdagi
viruslarga beriluvchanligi va ularning yoshi viruslarning ko‘payish qobiliyati tajribada xisobga
olinadi. Ko‘pincha yangi tug‘ilgan hayvonlargina u yoki bu virusga (masalan, emadigan
sichqon bolalari — Koksaki virusiga, sichqon, quyon- qutirish virusiga, oqsim (yashur) virusi-
dengiz cho‘chqachasi va gripp virusi–sichqon va og‘maxon) sezgir bo‘ladi.
Bu usulning afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Afzalligi shuki, bunda kultura yoki
tovuq embrionida yaxshi reproduksiya qilinmaydigan viruslarni ajratib olish mumkin bo‘ladi.
Bu usulning kamchiligi esa, tajriba qilinayotgan hayvon organizmidagi mikroorganizmlarning
begona virus va mikoplazmalar bilan aralashib ketishidadir.Bundan tashqari ekonomik etikaviy
jihatlari, shuningdek, virusning ―sof‖ liniyasini olish uchun keyinchalik hujayra kulturasiga
hayvondan olingan material yuqtiriladi, bu esa tekshirish muddatini cho‘zib yuboradi.
Virus saqlovchi materiallarni laboratoriya hayvonlarga yuqtirishni turli (teri ostiga, teri
ichiga. muskul ichiga, qorin pardasiga, subdural va bosh.) usullari qo‘llaniladi.
Viruslarning laboratoriya hayvonlar organizimida reproduksiya bo‘lganligini kasallikni
ko‘zga tashlanadigon klinik rivojlanishi, organ va to‘qimalarning patomorfologik o‘zgarishi,
organlardan olingan suspenziyalarda virus borligini gemagglyutinasiya (GAR), neytralizasiya
(NR) reaksiyalari orqali (agar virus o‘z tarkibida gemagglyutinin fermenti tutsa) aniqlash
mumkin.
Metodik ko‘rsatmalar
Viruslarni morozov usulida bo‘yash.
Viruslarni Morozov usuli bilan bo‘yash uchun uchta reaktiv tayyorlanadi:
1) 1 ml muzli sirka kislotasiga 40% li 2 ml formalin eritmasi qo‘shiladi va distirlangan
suv bilan uning hajmi 100 ml ga yetkaziladi;
2) 1 ml karbol kislotasiga 5 g tanin qo‘shiladi va distirlangan suv bilan uning hajmi 100
ml ga yetkaziladi;
3) 5 ml kumush nitrati eritmasiga ammiak eritmasi biroz quyqa hosil bo‘lgunga
qadar tomchilab tomiziladi.
Bo‘yash usuli: 1) tayyorlangan surtma — 1-eritma bilan 1 min davomida fiksasiyalanadi,
so‘ng reaktiv to‘kiladi va surtma suv bilan yuviladi;
2) u 2-eritma bilan 1—2 min davomida to bug‘ paydo bo‘lguncha qizdiriladi, so‘ngra
suv bilan yuviladi;
3) 3-eritma .bilan surtma to‘q jigar rang hosil bo‘lgunga qadar qizdiriladi, so‘ng suv
bilan yuvib, quritiladi va mikroskop ostida ko‘riladi. Bunda virus elementar tanachalari qora
rangga bo‘yaladi.Morozov usulida bo‘yalganda ospa vaksina virusni o‘lchami 0.2 mkm bo‘lib
kokksimon ko‘rinishda bo‘ladi. Viruslarning SPT ni o‘rganish. Probirkadagi hujayra
135
kulturasini tekshirish uchun mikroskopning buyum stolchasiga probirka shunday qo‘yiladiki,
undagi bir qavatli hujayra qatlami yuqoriga qaragan holda bo‘lishi kerak. Bir qavatli hujayra
yopishgan joyi probirkaning qarama-qarshi tomonidan qalam bilan belgilab qo‘yiladi.
Materialni yuqtirishdan oldin tuxumning havoli kamera ustidagi po‘stlog‘i 70º li spirt
bilan tozalanadi, alangada qizdiriladi, 2% li yod eritmasi surtiladi, ikkinchi marta spirt bilan
artiladi va qizdiriladi.
Allantois bo‘shlig‘iga yuqtirish uchun havoli kamera ( ovoskopda tuxumga yorug‘lik
tushirilganda uning chegarasi oldindan kalam bilan chizib qo‘yiladi) ustidagi tuxum po‘chog‘i
qaychi, skalpel yoki maxsus asbob yordamida extiyotlik bilan teshiladi. Shpris bilan 0,1—0,2
ml virusli material ( antibiotik qo‘shilib ishlov berilgan) havo kamerasi chegarasidan 2 — 3 mm
chuqurlikka yuboriladi. Tuxum po‘chog‘idagi teshikka eritilgan parafin quyiladi.
Zararlangan embrion virus juda ko‘paygan vaqtda, ya‘ni 48—72 soat 37
ºC da
termostatda saqlangandan so‘ng ochiladi. Tuxum spirt bilan artiladi va unga 2% li yod eritmasi
surtiladi. So‘ngra qaychi bilan havo kamera atrofi bo‘ylab chizilgan belgidan biroz
yuqoriroqdan tuxum po‘chog‘i kesiladi. Bunda tuxum po‘chog‘i bo‘shliqqa tushmasligi uchun,
qiyshaytirilgan holda ushlanadi (37-rasm). Po‘choq olinib, asta-sekin uning pardasi ham olinadi
va xorion-allantois pardasining virus yuqtirilgan joyida gemorragik, oqimtir shikastlanish
o‘choqlarining bor-yo‘qligi qayd qilinadi. So‘ngra paster pipetkasi bilan xorion-allantois
pardasining qon tomiri kam bo‘lgan joyidan teshiladi va allantois suyuqligi so‘rib olinadi.
Keyin xorion-allantois pardasi ajratib olinib, ikki marta natriy xloridning izotonik eritmasi bilan
yuviladi, Petri kosachasiga o‘rnatiladi va qora fonda, maxsus (spesifik) zararlanish borligi
aniqlanadi.
Gemagglyutinasiya reaksiyasini qo‘yish (GAR). Tovuq embrioni ochilgandan so‘ng
allantois suyuqligi so‘rib olinadi va probirkalarga yoki pleksiglasdan tayyorlangan plastinkalar
chuqurchasiga 0,5 ml hajmda (kontrol uchun 0,5 ml yuqtirilmagan embrionning shunday
suyuqligidan) quyiladi. So‘ngra uning ustiga 0,2 ml 1 % li yuvilgan tovuq eritrositidan
qo‘shiladi va uy temperaturasida saqlanadi. Reaksiya natijasi 40 min. dan so‘ng, ya‘ni
eritrositlar cho‘kma hosil qilgandan keyin tekshiriladi. Reaksiya musbat bo‘lsa probirkaning
ostida bir –biri bilan yopishgan eritrositlardan tashkil topgan yupqa parda zontik xosil bo‘ladi.
Reaksiya natijalari 4 tagacha musbat belgi bilan aniqlanadi. Yaxshi gemagglyutnasiya + + + +
— bu holatda probirkaning ostida parda zontik yaqol ko‘rinishida bo‘ladi; + + + pardaning
oralarida ochiq joylar koladi; + + eritrositlarning birlashishida viruslar kamayganligi sababli
parda chetlari tekislashadi; + kam agglyutinasiyalangan eritrositlar birikmalari bilan o‘ralgan
eritrositlarniig cho‘kmasi; — eritrositlar cho‘kmasining atrof chegarasi yaqqol ko‘rinib turadi,
ammo kontroldan (eritrositlar tugmacha formasini oladi) farq qilmaydi- Agar tajribadagi
probirkalarda gemagglyutinasiya bo‘lib, kontrol probirkalarda bo‘lmasa, bu — tekshirilayotgan
suyuqlikda virus borligini ko‘rsatadi.
Viruslarni indikasiya qilishda tekshirilayotgan suyuqliklarda viruslarning titrini (
miqdoriy ko‘rsatkichini) aniqlash muhim amaliy ahamiyatga ega. Virus saqlovchi materialni
maksimal suyultirilganda virus o‘zining (SPT. GAR, xayvonlarni nobud qilish va bosh.)
infeksion aktivligini na‘moyon qila oladigan miqdoriga virus titri deb ataladi. Titr 1 birlik qilib
olingan, ya‘niy shu titrda viruslar 50% yuqtirilgan kulturalarda SPT keltirib chiqaradi. GAR
virus tirtri deb ++ ( I AE – bitta agglyutinasiya beruvchi birlik) dan kam bo‘lmagan
eritrasitlarni agglyutinasiyasini beruvchi eng ko‘p suyultirilgan eritmasiga aytiladi. Viruslarni
titrlarini aniqlash , viruslarning ishchi, yuqish dozalari ishlab chiqishda va keyinchalik
viruslarni
Bakteriofaglar ( ―bakteriya va yunoncha so‘z phagos yeb yuboruvchi) –bakteriya
hujayralariga maxsus kirishi va ularda parazitlik qilib, lizisga, o‘limga olib keluvchi bakteriya
viruslari xisoblanadi.
Bakteriofaglar atrof-muhitda, suv havzalarida, tuproqda keng tarqalgan.Shu bilan
birgalikda ularni ko‘pchiligi bakteriyalardan va boshqa mikroorganizmlardan va
zamburug‘lardan topilgan.Shuning uchun bakteriofaglar keng ma‘noda umumiy so‘z bilan fag
136
deb nomlanadi. Faglarni nomlashda lotin, yunon va rus alfaviti hariflaridan, sifrlardan
foydalaniladi va ularning oldida bakteriya avlodi va turi yoziladi ( E. coli T2 ). Qarindosh
avlod va tur vakillarini nomlashda, ularning ajratib olingan manbasi nomi beriladi: kolifaglar,
stafilofaglar, aktinofaglar va bosh.
Faglarni asosan elektron mikroskopda ularning ultrastrukturasi o‘rganiladi (rasm 38).
Faglar shakli va struktura tuzilishi jihatdan bir nechta morfologik tiplarga bo‘linadi: ipsimon;
mayda kubsimon
(ba‘zilarida o‘simtalar analogi bo‘lishi mumkin); spermatozoidsimon faglar, ya‘niy kubsimon
boshi va dum qismidan iborat bo‘lib, ustida qisqaruvchi va qisqarmaydigan yopqichlar mavjud
bo‘ladi. Faglarni o‘lcham 20 dan 800 nm gacha bo‘ladi.
Faglar o‘zlarini tarkibida DNK yoki RNK tutadi. Faglarni nuklein kislotalari ikki ipli, bir
ipli, chiziqli halqasimon bo‘lishi mumkin. Ko‘pchilik faglar ikki ipli halqasimon DNK tutadi.
Struktura tuzilishlari viruslarga o‘xshash kapsid va kapsomerlar faglar shakillanishida
qatnashadi, lekin faglarda simmetriya tiplari aralash bo‘ladi. Bosh qismi kubsimon
simmetriyaga ega bo‘lsa dum qismida spirallsimon simmetriya tiplari uchraydi.
Faglarni antigen xususiyati. Bakteriofaglar gruppospesifik va tipospesifik antigenlar tutadi
va ular immunogen xususiyatga ega, organizmda maxsus antitelalar hosil qiladi.Bu antitelalar
faglar bilan birikib ularni bakteriyaga qarshi litik xususiyatini neytrallashi mumkin.Tipospesifik
xususiyati bo‘yicha faglar serotiplarga bo‘linadi.
Rezistentligi (chidamliligi). Viruslarga qaraganda tashqiy muhit faktorlariga ancha
chidamli. Temperatura tasirida 65-70ºS o‘ladi,bundan tashqari UF nurlari va radiasiyaning
yuqori dozalari, kislota, farmolinlarga chidamli.Uzoq vaqt past temperaturada, quritganda
saqlanib qoladi.
Faglarning yuqumliligi o‘ta maxsus bo‘lib, ma‘lum bakteriyalarda ko‘payadi. Ularni
maxsus strukturasiga nisbatan sezgir bakteriyalarda reseptorlar mavjud.Faglarni sezgir
bakteriyalar bilan maxsus o‘zaro munosabatiga asosan faglar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi:
polivalent – qarindosh bakteriyalarda ko‘payya oladi; monovalent- ma‘lum tur bakteriyalarda
ko‘payadi; tipovoy – bakteriya turlarining aloxida tiplarida ko‘paya oladi.
Faglarni bakteriya bilan o‘zaro munosabati viruslarga o‘xshab produktiv, abortiv va
integrativ ko‘rinishda kuzatiladi. Produktiv formada fag bakteriyani to‘liq lizisga uchratadi va
fagning avlodlari hosil bo‘ladi. Abortiv formada, bakteriya lizisga uchramaydi va fagning
avlodlari ham hosil bo‘lmaydi. Integrativ tipda esa fag bakteriyaning xromosomasiga kirib oladi
va u bilan birga (profag) turadi. Shuning uchun faglarni bakteriyalar bilan o‘zaro munosabati
natijasida ular ikki xil ko‘rinishda, virulent va avirulent (mo‘‘tadil) bo‘ladi.
Virulent faglarni bakteriyalar bilan o‘zaro munosabati produktiv tipda kuzatiladi.
Ularning reproduksiyasida 200-300 ta yangi faglar xosil bo‘ladi.
Mo‘‘tadil faglar virulent faglardan farqlanib ularning bakteriyalar bilan munosabati
produktiv yoki integrativ bo‘lishi mumkin (rasm -39). Produktiv ko‘rinishda virulent fagdan
reproduksiyasida farq kuzatilmaydi va bakteriyaning lizisi bilan tugaydi. Integrativ tipda fag
genomi bakteriyaxromosomasiga kirib oladi va sinxron ko‘rinishda ko‘payayotgan bakteriya
genomi bilan birga replikasiya bo‘ladi, bakteriyani lizisga uchratmaydi. Shunday DNK
saqlovchi faglar p r o f a g deb ataladi, bakteriya esa ―l i z o g ye n‖ li kultura deb nomla nadi,
chunki bunday lizogenli bakteriyalarda har doim profag aktivlansa lizisga uchrash ehtimoli
yuqori bo‘ladi.. Bunday bakteriyalar profagni o‘z avlodlariga o‘tkazadi. Lekin, fag
replikasiyaga uchramaydi va o‘z naslini qoldirmaydi. Buning sababi bakteriya hujayrasida fagni
transkripsiyasini to‘xtatib turuvchi past molekulyar oqsil repressor ishlab chiqiladi.
Repressorlar biosentizini fag genlari boshqaradi. Shuning uchun bunday lizogenli
bakteriyalarda boshqa faglarga nisbatan immunitet xosil bo‘ladi, ya‘niy boshqa yaqin qarindosh
faglar bakteriyaga kira olmaydi.Ammo, lizogen termini shu bakteriyalarni har doim lizisga
uchrashi mumkinligini bildiradi. Buning isboti sifatida, bakteriyalar tarkibidagi fag o‘z-o‘zidan
spantan ravishda, yoki fizik, kimyoviy faktorlar ta‘sirida vegitativ formaga o‘tishi va bakteriya
hujayrasini lizisga uchratishi mumkin. Bakteriya xromosomasidan ajrab chiqgan fag,
137
bakteriyadan ma‘lum ma‘lum informasiya saqluvchi genlarni o‘ziga biriktirib olishi va bu
ma‘lumotlarni boshqa bakteriyalarga (transduksiya xodisasi) o‘tkazishi mumkin. Bakteriyalar
oldin o‘zlarida kuzatilmagan belgi va xususiyatlarni na‘moyon qilishi mumkin. Profag ta‘sirida
bakteriyalarni xususiyatlarini o‘zgarishi ― fagli konversiya‖ deb nomlangan ( lot. sonver-sio-
o‘zgartirmoq).
Bakteriofaglar amaliyotda quyidagi maqsadlarda qo‘llaniladi; fagoterapiyada,
fagoprofilaktikada, fagoidentifikasiyada va fagotiplashda.Bundan tashqari ichak tayoqchasini
kolifagi tashqi muhit ob‘ektlarini ifloslanishini aniqlashda sanitar ko‘rsatkich (indikator)
mikroorganizm sifatida qo‘llaniladi:
1) fagoterapiya — ayrim yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradigan (shigella, protey,
stafilokokk, ko‘k yiring tayoqchasi) bakteriyalarga qarshi davolashda ishlatiladi.
2) fagoprofilaktikada — epidemik o‘chokda bo‘lgan kishilar orasida ayrim
kasalliklarning oldini olishda (masalan, dizenteriya, vabo);
3) fagoidentifikasiyada — fag yordamida bakteriya kulturasini qaysi turga mansubligini
aniqlash;
4) fagodiagnostika kasal organizmidan (masalan, najasdan) fagni ajratib
olishdan iborat bo‘lib, organizmda shu fagning mikrobi borligini ko‘rsatadi, ya‘ni fag bilan
diagnoz qo‘yish;
5) fagotiplash - bakteriyalarni fagotipini aniqlashda, ya‘ni fagotipning, bir turdagi
bakteriya shtammini shu tipga xos faglar bilan lizis qilish orqali aniqlanadi; bu esa
tekshirilayotgan kulturalarni belgilaganda, kasallikni epidemiologik tekshirishda ayniqsa
muhimdir.
Amaliyotda bulonda o‘stirilgan bakteriyalar hujayralaridagi virulent faglar reproduksiyasi
bu hujayralarning lizisga uchrashi va muhitning tiniq, yaltiroq tusga aylanishi bilan tugaydi.
Petri kosachasidagi agarli muhitda sezuvchan bakteriyani gazon usuli bilan o‘stirilganda faglar
lizis o‘choqli yoki yaxlit zonalarini hosil qiladi. Bu esa, fagning kopsentrasiyasiga bog‘liqdir.
Lizisning o‘choqli zonalari fagning negativ koloniyalari yoki steril dog‘lar — pilakchalar deb
nomlanadi. Ular ma‘lum faglarga xos morfologiyaga ega bo‘lib, birgina fag zarrachasidan hosil
bo‘ladi va boshqa hujayralarga kirishi va keyinchalik ko‘payishi natijasida hosil bo‘ladi.
Fagning «sof liniyasini» (boshqa faglar aralashmasidan holi) olish uchun morfologik
jihatdan bir xil bo‘lgan negativ koloniyalarning qator passajlari bir xil bakterial shtamm
gazonining aynan o‘zida olib boriladi.
Metodik ko‘rsatmalar
Fagni atrof-muhitdan ajratib olish. Virulentli fag olish uchun dastlabki material (suv,
najas suspenziyasi va boshkalar) bakteriya filtridan o‘tkaziladi. So‘ng filtrat tayyorlanadi.
Olingan filtrat ma‘lum bakteriya kulturasi bilan birgalikda bulonga ekiladi va termostatda 37°S
da 18—24 soat davomida saqlanadi. Kultura lizisga uchragandan so‘ng, qolgan bakteriya
hujayralaridan fag sentrafuga yordamida yoki filtrdan o‘tkazib tozalanadi. Filtratda fagning
borligini sifat va son jihatidan aniklaydigan usullar bilan tekshiriladi.
S.aureus fagini sifatini aniqlash usuli
Oziqli agarli Petri kosachasiga S.aureus sutkali,
bulonli kulturasi gazon bilan ekiladi va 37°S da 10—15 min davomida quritiladi. So‘ng gazon
yuzasiga bir tomchi fag tomiziladi va ikkinchi chetiga tomchi yetib borguncha Petri kosachasi
qiyshaytiriladi. Termostatda bir sutka davomida inkubasiya qilinganidan so‘ng, kosacha
ko‘zdan kechiriladi, bunda fag tomchisi tekkan yerda lizis zonasining borligi belgilanadi.
Miqdoriy usul — Grasia usuli bilan fagning titrini aniqlash.
Usulning moxiyati. Probirkadagi suyultirilgan GPA ga indikator mikrobidan va
suyultirilgan ma‘lum fag saqlovchi materialdan 1.0 ml quyiladi va yaxshilab aralashtiriladi
so‘ng Petri kasachasiga quyib inkubasiya qilingandan kiyin kosachadagi negativ koloniyalar
sanaladi va 1.0 ml tekshirilayotgan materialdagi virus miqdori xisoblab topiladi. Tajriba
o‘tkazish uchun oldindan quyidalarni tayyorlash dozim:
a) oziqli agar Petri kosachasiga quyiladi, termostatda kuritiladi;
138
b) 3—4 ml dan probirkaga quyilgan, 0,7% li yarim suyuq oziqli agar suv hammomida
eritiladi.
Tekshirilayotgan fag o‘n martadan (10
-2
-10
-7
va yana ham fagning taxminiy titriga
ko‘ra ko‘proq suyultirshi mumkin) natriy xloridning izotonik eritmasida suyultiriladi. So‘ng
eng oxirgi suyultirilgan (10
-7
) fagdan 0,5 ml olib, shy hajmdagi fagga sezuvchan bakteriyaning
sutkali bulonli kulturasi bilan aralashtiriladi va 45 S gacha sovutilgan, yarim suyuq agarli
probirkaga quyiladi. Bu aralashma tezlikda agarli Petri kosachasiga quyiladi, nadijada yupqa
qavat hosil qilib qotadi. Bakteriyalar va yarim cyyuq agar bilan keyingi (10
6
) suyultirishdagi
fag aralashmasi ham xuddi shunday tayyorlanib, boshqa kosachadagi agar yuziga quyiladi,
keyin — 10
5
suyultirilgan joydan aralashma tayyorlanadi.
Agarning ikkinchi quyilgan qavati qotganidan so‘ng kosacha 37°S da inkubasiya
kilinadi. Fag bilan zararlanmagan bakteriyalar ko‘payib, oziqli agar yuzasida bir tekis o‘sib,
gazon hosil qiladi.
Fag bilan zararlangan har bir bakteriya lizisga uchraydi va natijada bir necha yuz yangi
fag zarrachalarn ajralib chiqadi. Ular butun hujayralarga yana kiradilar va sikl qaytadan
boshlanadi. Hujayralar lizisi natijasida yaxlit bakterial gazon ichida «steril» dog‘lar yoki
fagning negativ koloniyalari hosil bo‘ladi. Shu dog‘larning soni aralashmadagi ekilgan fag
zarrachalarining soniga teng. Ya‘ni 1 ml tekshirilayotgan suspenziyadagi miqdorini ko‘rsatadi,
bu esa uning titri deb ataladi. Masalan 10
- 7
suyultirilgan namunadan ekilganda hosil bo‘lgan
fagning ―steril‖ dog‘lar soni 5 ta ekan, bunda 1 ml tekshirilayotgan suspenziyadagi fag miqdori
7,5 x 10
7
teng bo‘ladi.
Nazorat savollari
1. Turli viruslar va faglarning morfologiyasi, ultra tuzilishini o‘rganish.
2. Viruslarni hujayra kulturasida, tovuq embrionida va laboratoriya hayvonlari
organizmida o‘stirish.
3. Viruslarni hujayra kulturasi va tovuq embrionida aniqlash (indikasiya) usullari.
4. Viruslarni identifikasiya qilish usullari
5. Tashqiy muhit ob‘ektlaridan faglarni ajratib olish usullari.
6. Faglarni aniqlash (indikasiya) usullari
7. Grasiya usuli bo‘yicha fagni titirlash
Mavzu: Dorivor o`simliklar xom ashyosining mikroflorasi. O`simliklarda kasalliklar
qo`zg`atuvchi mikroorganizmlar
Darsning maqsadi: Talabalarda dori-darmonlar va dori vositalarining mikrob bilan
zararlanish manbalari , zararlanishnung oldini olish choralari, zararlanishning mikrobiologik
nazorat qilish usullari haqida bilim hosil qilish.
Darsning vazifasi: Talabalarda dori preparatlardagi umumiy va patogen mikroblar sonini
aniqlash usullarini , dorivor moddalarning sterilligini aniqlash usullarini o‘rgatish.
O‘quv jarayonini amalga oshirish tеxnologiyasi (mеtod, forma, (shakl) vosita, usul,
nazorat, baholash).
a) Darsning turi-suhbat
b) Mеtod:- 1.Davra suhbati‖, 2. ―Qor bo‘ron‖, 3.‖interaktiv usul‖.
v) Forma(shakl)-guruh
g) Vosita-doska, tarqatma matеrial, tablitsa, tayyor prеparat, mikroskop,
kompyuter, labarator idish, uskunalar.
d) Usul-nutqli
е) Nazorat-kuzatish ( ko‘rish)
j) Baholash – o'z-o'zini va umumiy baholash.
.Mеtodlar –1.Davra suhbati‖, 2. ―Qor bo‘ron‖, 3.‖interaktiv usul‖.
―Davra suhbatш‖ ish o'yinini o'tkazish mеtodikasi.
Ish uchun zarur:
139
Vaziyatli masala va savollar tuplami alohida oq qog‘ozlarga pеchatlangan.
Guruhdagi talabalar soniga qarab qur'a tashlash (jеrеbеvka) uchun savollar.
Toza qog‘oz varaqlari.
Ish bajarish tartibi:
1. Qur'a tashlash yo'li bilan guruh 3-4 ta talabadan iborat bo'lgan kichik guruhlarga
bo'linadi.
2. Har bir kichik guruh alohida stol atrofiga o'tiradi, toza qogoz varoq va ruchka
tayorlanadi.
3. Varaqda sana, guruh soni,fakultеt ish uyinini nomi, shu kichik guruhda ishtirok
etadigan talabalar familiyasi, ismi, sharifi yoziladi.
4. Har bir kichik guruhlarni bitta qatnashchisi o‘qituvchisini oldiga kеlib konvеrtdan
topshiriq variantini oladi.
5. Talabalar varaqga o'zlarining topshirqlarini ko‘chiradilar.
6. Bu varaq stol aylana yuboriladi.
7. har bir studеnt o'zuni javob variantini yozadi va boshqaga uzatadi.
8. Har bir studеnt javobiga 3 min ajratiladi.
9. Vaqt tugagach javob varog‘i o'qituvchiga topshiriladi.
10.Hamma qatnashchilar natijalarni muhokama qilishadi, to'g‘riroq
javoblarni tanlashadi va ularga maksimal ball qo‘yiladi.
11. Muhokamaga 15 min ajratiladi.
12. Talabalar javoblari uchun rеyting ballarini olishadi.
13. Talabalar olgan ballari shu mavzu bo'yicha joriy ballashda
qo‘llaniladi.
14. Jurnalning pastki bo'sh qismida ish uyini o'tkazilganligi haqida
yozib qo‘ yiladi va guruh sardori qo'l qo'yadi.
1.
Talabalar ishlari o'qituvchida saqlanib qoladi.
Dostları ilə paylaş: |