III BOB. QISHLOQ XO’JALIGI KORXONALARINI
MODERNIZATSIYALASHNING YO’LLARI VA ISTIQBOLLARI
3.1. Qishloq
xo’jaligi
korxonalarini
modernizatsiyalashni
davlat
tomonidan qo’llab-quvvatlash yo’llari
Mamlakatimiz agrar mamlakat bo’lganligi bois qishloq xo’jaligi
korxonalarida ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishga oid galdagi ilmiy va
amaliy vazifalar o’z vaqtida bajarib kelinmoqda yanashu vazifalardan biri
qishloq xo’jalik korxinalarini modernizatsiyalash ya’ni zamonaviy texnika va
texnologiyalar bilan ta’minlash vazifasi hisoblanadi.
Albatta keyingi yillarda mamlakatimizda so’g’oriladigan erlar miqdori
kamayib bormoqda ya’ni unumdorligi kam bo’lgan erlar miqdori ortib
bormoqda jumladan o’tgan asrning 90-yillarida o’rtacha jon boshiga 0,20 gektar
sug’oriladigan qishloq xo’jaligi erlari to’g’ri kelgan bo’lib, bu ko’rsatkich 2012
yilda 0,15 gektarni tashkil qildi. Tahlillarga qaraganda, 2030 yilga borib hozirgi
er maydonlari hajmi kamaymagan taqdirda ham, faqat aholi sonining o’sishi
hisobiga jon boshiga 0,12 gektar maydon to’g’ri kelishi kutilmoqda. Bu
kelgusida aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash masalasi yanada murakkab
bo’lishidan dalolat beradi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishning eng
ustuvor
yo’li
–
dehqonchilik
mahsulotlari
etishtirishda
intensiv
agrotexnologiyalarni qo’llash, sohani tom ma’noda modernizatsiya qilishdir.
Ushbu masalaga Prezidentimiz Vazirlar Mahkamasining mamlakatni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning 2010 yil yakunlari va galdagi vazifalarga
bag’ishlangan majlisida alohida to’xtalib: «Biz modernizatsiya deganda,
ko’pincha sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilishni tushunishga o’rganib
qolganmiz. Holbuki, sanoat bilan bir qatorda iqtisodiyotimizning qishloq
xo’jaligi kabi etakchi sohasini ham modernizatsiya qilish, uning tarkibiga
kiradigan deyarli barcha tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining butun
kompleksida texnik va texnologik yangilash ishlarini amalga oshirishga katta
ehtiyoj sezilmoqda», deya ta’kidlagan edi. Bu borada Qishloq va suv xo’jaligi,
33
Moliya, Iqtisodiyot vazirliklari va tegishli vazirlik hamda idoralar bilan
birgalikda qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish bo’yicha qator loyihalar
ishlab chiqildi. Jumladan, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda,
yangi zamonaviy intensiv agrotexnologiyalarni qo’llash; erlarning meliorativ
holatini va suvdan samarali foydalanish orqali tuproq unumdorligini oshirish;
chorvachilikni rivojlantirish; qishloq xo’jaligini yangi, zamonaviy, yuqori
unumli va tejamkor texnikalar bilan ta’minlash; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
qayta ishlashni rivojlantirish; qishloq va suv xo’jaligi sohasini yuqori malakali
kadrlar bilan ta’minlash tizimini takomillashtirish kabi yo’nalishlarda keng
ko’lamli vazifalar belgilab olindi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda, yangi zamonaviy intensiv
agrotexnologiyalarni qo’llash natijasida 2015 yilga borib boshoqli don etishtirish
hajmini 10, meva etishtirish hajmini 72, sabzavot va kartoshka etishtirish
hajmini 38 % oshirish ko’zda tutilmoqda.
Yurtimiz qishloq xo’jaligining etkachi tarmog’i – paxtachilikda yangi
agrotexnologiyalarni joriy etish, selektsiya va urug’chilikni takomillashtirish,
qishloq xo’jaligi ekinlari kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurash
ishlarini rivojlantirish Dasturiga quyidagi tadbirlar kiritilgan: ekin maydonlarini
ikki yarusli aylanma pluglar bilan 35–40 sm chuqurlikda ag’darib shudgorlash;
chigitni resurstejamkor, zamonaviy, yuqori unumli 8 qatorli seyalkalarda ekish;
er resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida 60 sm
kenglikda chigit ekishni kengaytirish; unumdorligi past erlarda hamda suv tanqis
yillarda paxtadan mo’l va sifatli hosil olishda chigitni qo’shqator usulida ekish;
er tekislashni zamonaviy lazerli er tekislagichlar yordamida amalga oshirish
vazifalari belgilab olindi. Yuqorida ta’kidlangan vazifalarni amalga oshirish
orqali bunday istiqbolli navlar yanada ko’payadi. Yurtimiz paxtakorlari
erishayotgan bugungi natijalar yanada mustahkamlanib, davlatimiz xazinasiga
paxta tolasini sotishdan tushadigan valyuta miqdori ortadi. Dehqonlarimizning
moddiy manfaatdorligi oshib, turmushi yanada farovonlashadi.
34
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilikka asoslanganligi
hech kimga sir emas. Shunday ekan, sug’oriladigan erlarning unumdorligini
oshirmasdan turib, pirovard maqsadga erishib bo’lmaydi. Ta’kidlash joizki,
bugungi kunda yurtimizda jami sug’oriladigan erlarning qariyb yarmi turli
darajada sho’rlangan. Shu bois, sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini
yaxshilash bo’yicha yaqin yillar mobaynida keng ko’lamli ishlarni amalga
oshirish rejalashtirilmoqda.
Suv iste’molini ilmiy asoslangan holda rejalashtirish, shuningdek, aniq
tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda suv resurslaridan oqilona
foydalanish, melioratsiya ob’ektlarining texnik holatini yaxshilash va 255 ming
gektar erda kollektor-oqava suvlarining oqib chiqib ketishini ta’minlash, 1 mln
132 ming gektar sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash va
barqarorlashtirish, bu erlarda tuproq ball-bonitetini 2–3 ballga oshirish,
meliorativ texnikalar parkini yangilash va suv xo’jaligi ekspluatatsiya
tashkilotlari moddiy-texnik bazasini mustahkamlash borasidagi vazifalarga
ustuvor ahamiyat qaratiladi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini ilg’or texnika va texnologiyalarsiz
tasavvur qilish qiyin. Masalaning bu jihati naqadar muhim ahamiyat kasb
etishini inobatga olgan holda sohani texnik-texnologik jihatdan modernizatsiya
qilishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu borada qishloq xo’jaligi texnikalari
parkini sifat va miqdor jihatdan yangilash, yangi qishloq xo’jaligi texnikalari
ishlab chiqarishni o’zlashtirish va sohada zamonaviy, resurs tejovchi
agrotexnologiyalarni
joriy
etish,
qishloq
xo’jaligi
mashinasozligi
korxonalarining ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirish, qishloq
xo’jaligi
texnikalari
ishlab
chiqarishini
moliyalashtirish
manbalarini
diversifikatsiya qilishda bu jarayonga davlat byudjeti malag’larini tijorat
banklari, xo’jalik yuritish sub’ektlari, qishloq xo’jaligi lizingi bilan
shug’ullanuvchi sub’ektlarni keng jalb qilgan holda qisqartirib borishga ustuvor
vazifa sifatida yondoshilmoqda.
35
Qishloq xo’jalik texnikalarini yangilash bo’yicha xorijning ilg’or
kompaniya va firmalari bilan keng hamkorlik qilish nazarda tutilgan. Qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohasini rivojlantirish borasidagi tadbirlar
natijasida 2015 yilga borib meva-sabzavot va poliz mahsulotlarni qayta ishlash
1,5 go’shtni qayta ishlash 2,2 sutni qayta ishlash 1,6 marta ko’payadi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash sohasida 2015 yilga qadar
500 dan ortiq loyiha ishga tushiriladi. Jumladan, go’shtni qayta ishlash bo’yicha
142 ta korxona tashkil etilib qo’shimcha 25,2 ming tonna mahsulot; sutni qayta
ishlash bo’yicha 159 ta korxona ishga tushirilib qo’shimcha 65,6 ming tonna
mahsulot; meva-sabzavotni qayta ishlash bo’yicha 189 ta korxona faoliyati
yo’lga qo’yilib qo’shimcha 89,7 ming tonna mahsulotni qayta ishlash quvvatiga
erishiladi.
Yuqoridagi kabi chora-tadbirlar qishloq xo’jaligining deyarli barcha tarmoq
va ishlab chiqarish sohalarining butun kompleksini qamrab oladi.
Bu boradagi sa’y-harakatlardan ko’zlangan asosiy maqsad, mamlakatimiz
iqtisodiyotining etakchi tarmoqlaridan biri – qishloq xo’jaligini barqaror
rivojlantirish, soha samaradorligini oshirish, xalqimizning, ayniqsa, qishloq
aholisining turmush darajasini yuksaltirish, o`zbekistonning rivojlangan
davlatlar safidan mustahkam o’rin egallashini ta’minlashdan iborat.
Agrar kompleksni moliyaviy
qo’llab-quvvatlash, sanoatda ishlab
chiqarishni ko’paytirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirish va qayta
ishlash, fermer xo’jaliklarini moliyalashtirishga asosiy e’tibor qaratilib, 1 trln.
384 mlrd. so’mlik kreditlar ajratildi.
Bank mablag’lari hisobiga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning aholi
bandligini ta’minlashga qaratilgan faoliyatini qo’llab-quvvatlash, mavjud ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirish hamda yangi loyihalarni amalga oshirish
orqali 51 255 ta ish o’rinlari tashkil etildi.
Amalga oshirilgan tadbirlar natijasida 2012 yil davomida bankning
moliyaviy ko’magi asosida qo’shimcha 324,9 mlrd. so’mlik mahsulot ishlab
chiqarildi va xizmatlar ko’rsatildi, jumladan:
36
- oziq-ovqat yo’nalishidagi loyihalar hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori 89,8 mlrd. so’m;
- nooziq-ovqat iste’mol mahsulotlari miqdori 58,4 mlrd. so’m;
- savdo va xizmat ko’rsatish hajmi 154,5 mlrd. so’m;
- sotib olingan qishloq xo’jaligi texnikalari tomonidan ko’rsatilgan
agrotexnik xizmatlar hajmi 22,3 mlrd. so’mni tashkil etdi.
Davlat ehtiyojlari uchun paxta va g’alla etishtirish bo’yicha agrotexnik
tadbirlarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun 814,8 mlrd. so’m imtiyozli
kreditlar ajratildi.
Qishloq xo’jaligi korxonalari, shu jumladan fermer xo’jaliklari texnika
parklari yangilanib, 46,7 mlrd. so’m kreditlar hisobiga samaradorligi yuqori
bo’lgan 73 dona don o’rish kombaynlari, 542 dona haydov va chopiq traktorlari
etkazib berildi.
Jumladan, don o’rish kombaynlariga 7,1 mlrd. so’m, haydov va chopiq
traktorlariga 25,2 mlrd.so’m, boshqa qishloq xo’jaligi texnikalari, turli xil
tirkamalar va ehtiyot qismlar xarid qilishga 14,5 mlrd. so’m kredit mablag’lari
yo’naltirildi.
Paxta tozalash va don korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish sifatini
yaxshilash, zamonaviy qayta ishlovchi texnologik uskunalar o’rnatish hamda
eksport salohiyatini oshirish maqsadida “O’zpaxtasanoat” uyushmasi hamda
“O’zdonmahsulot” kompaniyasi tizimidagi korxonalarga uzoq muddatli
investitsiya mablag’larini ajratilishiga asosiy e’tibor qaratildi.
Xususan, don hosildorligini oshirish hamda urug’lik sifatini yaxshilash
maqsadida don korxonalariga Germaniyaning “Pektus” kompaniyasining
urug’likni qayta ishlovchi texnologik uskunalar uchun jami 16,9 mlrd. so’m
hamda yopiq sig’im omborlari qurilishiga 2,6 mlrd. so’m kreditlar ajratildi.
Paxta tozalash korxonalarida mahsulot sifatini yaxshilash hamda eksport
salohiyatini oshirish maqsadida modernizatsiya va rekonstruktsiya qilishga
bugungi kunga qadar 34,8 mlrd. so’m mablag’lar yo’naltirildi.
37
Shuningdek, paxta tozalash korxonalari qoshida chorvachilik va
parrandachilikni tashkil etishga 16,6 mlrd. so’m miqdorida kreditlar ajratilib,
836 ta yangi ish o’rinlari yaratildi.
Pilla hosilini o’z vaqtida va sifatli etishtirish maqsadida fermer
xo’jaliklariga to’lanadigan bo’nak mablag’lari uchun 1,5 mlrd. so’mlik kreditlar
ajratildi.
Suv tanqisligining oldini olishga qaratilgan tadbirlar uchun 24 ta
“Davsuvmaxsuspudrat” davlat unitar korxonalariga 1,8 mlrd. so’m miqdorida
kreditlar mablag’lari ajratildi.
Qishloq xo’jalik korxonalari va ularga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarga
moliyaviy ko’mak berish hamda ular o’rtasidagi debitorlik va kreditorlik
qarzlarini qisqartirish maqsadida monitoringga olingan vazirlik va idoralar
tarkibidagi korxonalarga 369,9 mlrd.so’m kreditlar ajratildi va faktoring
xizmatlari ko’rsatildi.
Jumladan,
“O’zpaxtasanoat”
uyushmasiga
221,3
mlrd.
so’m,
“O’zdonmahsulot” kompaniyasiga 60,3 mlrd. so’m, “O’zagromashservis”
uyushmasiga 18,9 mlrd. so’m va “O’zkimyosanoat” kompaniyasi tarkibidagi
“Qishloqxo’jalikkimyo” korxonalariga 69,4 mlrd. so’m “O’zagromashservis”
tizimidagi MTPlar negizida tashkil etilgan “Agrotexservis” MChJlarning ustav
kapitalini shakllantirishga bank tomonidan 728,4 mln. so’m mablag’lar
investitsiya qilindi.
Shuningdek, “Agrotexservis” MChJlar negizida qora mol, tovuq fermasi,
limonariya, nonvoyxona va boshqa servis xizmatlarini tashkil etish maqsadida
1,5 mlrd. so’mdan ortiq kreditlar ajratildi.
Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash maqsadida 94,2 mlrd. so’mlik 10
mingdan oshiq loyihalar moliyalashtirilib, joriy yilda etishtirilgan mahsulot
hajmini 89,8 mlrd. so’mga ko’payishiga erishildi.
Jumladan, chorvachilikni rivojlantirishga 31,6 mlrd.so’m, parrandachilikka
18,6 mlrd. so’m, baliqchilik va asalarichilikka 1,8 mlrd. so’m hamda
38
issiqxonalar tashkil etishga 5,4 mlrd. so’m miqdorida kredit mablag’lari
yo’naltirildi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash, jumladan oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish va saqlashga qaratilgan loyihalar uchun 7,8 mlrd.
so’m kredit ajratildi.
Hududlarda bog’dorchilikni tashkil etish, jumladan intensiv bog’larni
tashkil qilishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirish uchun 18 ta fermer
xo’jaligigi 1,7 mlrd. so’mdan ortiq kreditlar ajratildi.
Meva-sabzavot mahsulotlarini saqlashning moddiy-texnika bazasini
rivojlantirish bo’yicha manzilli dasturga asosan 16 ta yopiq sovutgichli sig’imlar
qurish uchun 2,2 mlrd. so’m bank mablag’lari ajratildi va 2170 tonna hajmdagi
mahsulot saqlashga mo’ljalangan sig’imlar ishga tushirildi.
Bank tomonidan ajratilgan 1,3 mlrd. so’m kredit va 2,7 mlrd. so’m
miqdorida naqd pul mablag’lari hisobiga bugungi kunda sovutgichli sig’imlarda
5 ming tonnadan ortiq sabzavot va bog’dorchilik mahsulotlari zahira qilingan.
Jumladan, 1,9 ming tonna kartoshka, 1,4 ming tonna piyoz, 605 tonna
sabzi, 152 tonna karam, 226 tonna meva, 231 tonna poliz va dukkakli ekinlari
hamda 468 tonna guruch mahsulotlarining zahirasi yaratilgan .
Aholi tomorqalaridan samarali foydalanish, jumladan dehqonchilik qilish
uchun ekin urug’lari, mevali daraxt ko’chatlari hamda zaruriy kimyo vositalari
etkazib berilishi tizimli tashkil qilishga jiddiy e’tibor qaratilib, ushbu
yo’nalishga 13 mlrd. so’mdan ortiq kreditlar berildi.
Mazkur jarayonni samarali tashkil etish maqsadida bank tomonidan
respublikaning 162 ta tumanida 654 ta bank xodimlaridan iborat otryadlar tuzildi
va 508 ta avtomashinalar jalb etilib, ko’chma do’konlar tashkil etildi.
Avtomashinalarda tashkil etilgan ko’chma do’konlar talab etiladigan ekin
urug’-ko’chatlari, biologik hamda mineral o’g’itlar, kimyoviy vositalar,
inventarlar bilan to’liq ta’minlangan bo’lib, ular belgilangan grafiklar asosida
to’liq faoliyat ko’rsatmoqda.
39
Bugungi kunga qadar 248,1 mln. so’mlik 45758 dona sabzavot va mevali
daraxtlar ko’chatlari, 421,9 mln. so’mlik 12,3 tonna sabzavot va poliz ekinlari
urug’lari, 136 mln. so’mlik 11,3 mingta ish anjomlari etkazib berilgan bo’lib,
jami 24,8 ming xonadonga 806,1 mln. so’mlik xizmat ko’rsatildi.
Joylardan olingan ma’lumotlarga asosan amalga oshirilgan hisob-kitoblarga
ko’ra ushbu ishlarga 70,2 mlrd. so’mlik mablag’lar sarf etilishi aniqlandi,
shundan 63 mlrd. so’mi aholining o’z mablag’lari va 7,2 mlrd. so’mlik bank
krediti hisobidan amalga oshirilishi rejalashtirilgan.
Hisobot yilida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-
quvvatlash uchun 355,4 mlrd. so’mlik kreditlar ajratilib, 43 mingdan ortiq yangi
ish o’rinlari yaratildi.
Ajratilgan kreditlarning 57 foizi yoki 204 mlrd. so’mi o’zoq muddatlarga
ajratildi.
Shuningdek, tadbirkorlik sub’ektlarining:
- qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirish hamda qayta ishlashga
qaratilgan 528 ta 18,3 mlrd. so’mlik loyihalarini moliyalashtirish hisobiga 3903
ta qishloq aholisi ish bilan ta’minlandi va 22,0 mlrd. so’mlik mahsulot ishlab
chiqarildi;
- aholining nooziq-ovqat iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarishga
qaratilgan 122 ta 6,5 mlrd. so’mlik loyihalarini moliyalashtirish hisobiga 653 ta
qishloq aholisi ish bilan ta’minlandi va 6,7 mlrd. so’mlik mahsulot ishlab
chiqarildi.
Bank tomonidan 82,4 mlrd. so’m miqdorida mikrokreditlar ajratildi,
shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo’jaliklariga chorva mollarini
ko’paytirishni rag’batlantirishga berilgan kreditlar 10,1 mlrd. so’mni tashkil etdi.
Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 29 iyundagi 299-sonli qarori ijrosi
doirasida tadbirkor ayollarning loyihalariga 32,4 mlrd. so’m kredit mablag’lari
ajratildi va 4 mingdan ortiq yangi ish o’rinlari tashkil qilindi.
40
Aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini ta’minlashga
qaratilgan loyihalarni moliyalashtirishga 94,1 mlrd. so’m kredit ajratilib, 11428
ta yangi ish o’rinlari yaratildi.
Bank tomonidan umumiy qiymati 30,1 mlrd. so’mlik 12 ta iqtisodiy nochor
korxonalar bank balansiga qabul qilindi va bankrotlik jarayonidagi xarajatlarni
qoplash uchun 1,5 mlrd. so’m to’lovlar amalga oshirildi.
Bankrot korxonalar faoliyatini tiklash maqsadida, ularning ishlab chiqarish
bazasini rekonstruktsiya va modernizatsiya qilish uchun jami 32,1 mlrd. so’m,
shu jumladan 2012 yilda 14,3 mlrd. so’m miqdorida investitsiya mablag’lari
kiritildi.
Ushbu mablag’lar hisobidan 15 mlrd.so’mlik qurilish, ta’mirlash va montaj
ishlari amalga oshirildi, korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etish
uchun 8 mlrd.so’m miqdorida aylanma mablag’lari ajratildi.
Bankrot korxonalar negizida raqobatbardosh va yuqori sifatli mahsulotlar
ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida xorijdan zamonaviy texnologiyalar
sotib olishga 9 mlrd. so’m yoki 4,9 mln. AQSh dollari miqdorida mablag’lar
yo’naltirildi.
Amalga oshirilgan ishlar natijasida, bankrot korxonalar negizida yillik
loyiha quvvati 98 mlrd. so’mlik yoki 7,8 ming tonna oziq-ovqat, 905 tonna
tekstil mahsulotlari ishlab chiqaruvchi, 55 mln. dts. kv. terini qayta ishlovchi
hamda 2 mln. dona atirgul etishtirishga ihtisoslashgan yangi korxonalar barpo
etilib, 600 dan ortiq mahalliy aholi ish bilan ta’minlandi.
Bugungi
kunda
faoliyati
tiklangan
korxonalarda
biznes
reja
ko’rsatkichlariga asosan 17,7 mlrd. so’mlik mahsulotlar ishlab chiqarilib (2012
yilda 9,8 mlrd. so’m), shundan 5,8 mln. AQSh dollari miqdorida (2012 yilda 2,3
mln. AQSh dollari) eksportga yo’naltirildi.
Mazkur korxonalarda 1 823 tonna kalava ip, 497 tonna go’sht va sut
mahsulotlari ishlab chiqarildi, qishloq xo’jalik texnikalariga extiyot qismlar
uchun 350 ming tonna metal qayta ishlandi hamda 1 200 gektardan ortiq er
maydonlariga agrotexnik xizmatlar ko’rsatildi.
41
Bugungi
kunda
Prezidentimizning
“Iqtisodiyotning real sektori
korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PF-4053-sonli Farmoni ijrosi doirasida bank balansiga olingan 12
ta korxonaning 10 tasida ishlab chiqarish faoliyati to’liq qayta tiklandi va 7 tasi
yangi investorga bosqichma-bosqich to’lov asosida sotildi.
Dostları ilə paylaş: |