Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment

Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligining
ko‟rsatkichlar itizimi
215

Ish
haqiga

xarajatlardan
foydalanish
samaradorligining
xususiy
ko‘rsatkichlari:so‘mlik mahsulotga ish haqi xarajatlari , shu jumladan sotsial
zaruriyatlarga ajratmalar va ularni pasayishi foizi;
-ish haqiga xarajatlar, shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni
nisbatan tejalishi;
-ish haqiga xarajatlar, shu jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni nisbiy
tejalishi hisobiga foydani o‘sishi;
-qo‘shimcha qiymatni bazisli darajaga nisbatan, shu jumladan ish haqiga, shu
jumladan sotsial zaruriyatlarga ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi
hisobiga o‘sishi;
-foyda va qo‘shimcha qiymatni ish haqi, shu jumladan sotsial zaruriyatlarga
ajratmalarga xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga o‘sishining ulushi , % da.
Amortizatsiyadan foydalanish samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari:
-bir so‘mlik mahsulot amortizatsiyasiga xarajatlar va ularni pasayishi foizi;
-amortizatsiyani nisbatan tejalishi;
-foyda va qo‘shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbiy tejalishi
hisobiga o‘sishi;
-foyda va qo‘shimcha qiymatni amortizatsiyaga xarajatlarni nisbatan tejalishi
hisobiga o‘sishining ulushi.
215
―Oсновы менеджмента‖A.K. Семенов, В.И. Набоков, -М.:2010-С.337.
Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari
Mаtеriаl
qаytimi
Mаtеriаl sаrfi
Enеrgiya
sаrfi
Ekologik
sаmаrаdorlik
Mеhnаt
unumdorligi
Murаkkаb-
ligi
Kаpitаl
qаytimi
Kаpitаl sаrfi

---

---

377
Boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari:

-bir so‘mlik mahsulotga boshqa xarajatlarni sarflanishi va ularni pasaytirish
foizi;
-mahsulot ishlab chiqarishga boshqa pul xarajatlarini nisbatan tejalishi;
-foyda va qo‘shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga
o‘sishi;
-boshqa pul xarajatlarini o‘zgarishi hisobiga daromadni o‘sishi;
-foyda va qo‘shimcha qiymatni boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi hisobiga
o‘sishi ulushi, % da.
Mahsulot tannarxini kalkulyatsion kesmada iqtisodiy tahlil qilishda
mahsulot tannarxi xususiy ko‘rsatkichlarini tasniflash kalkulyatsiya moddalari
bo‘yicha keyinchalik majmuaviy kalkulyatsion moddalardan mahsulot tannarxini
shakllantiruvchi xarajatlarning asosiy elementlarini ajratish bilan amalga
oshiriladi. Ishlab chiqarish faoliyati iqtisodiy samaradorligi tavsiya etilgan
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarining hozirgi vaqtda qo‘llanadigan tegishli
ko‘rsatkichlardan tubdan farqi quyidagilardan iborat:
-birinchi umumlashtiruvchi ko‘rsatkich korxonalar darajasida ishlab
chiqarish samaradorligini o‘sish sur‘ati - ishlab chiqarish natijalarini o‘sish
sur‘atlarini xarajatlarni o‘sish sur‘atlaridan o‘zib ketishini hisoblashga imkon
beradi;
-umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar har bir resursdan alohida foydalanish
samaradorligini ta‘riflovchi ko‘rsatkichlar bilan bevosita aloqaga ega. Bu
iqtisodiy tadqiqotlar (rejalashtirish, loyihalashtirish va iqtisodiy tahlil)da ishlab
chiqarishda faoliyat yurituvchi resurslardan biri (mehnat, ishlab chiqarish fondlari
va moddiy resurslar)dan foydalanishning samaradorligidagi o‘zgarishlar umuman
ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshishiga ta‘sirini belgilashga
imkon beradi;
-mahsulot ishlab chiqarish hajmini umumiy xarajatlar bilan solishtirish
asosida ishlab chiqarish samaradorligining erishilgan darajasi - haqiqiy yig‘ma

---

---

378
xarajatlarni bu xarajatlarning ijtimoiy zarur darajasiga mos kelishi darajasi haqida

xulosaga kelish mumkin;
-tannarxi kamayishi hisobiga qo‘shimcha qiymat va foydani o‘sishi ishlab
chiqarish va yakuniy natijalarni taqsimlash masalasi bo‘yicha
muvofiqlashtirishga imkon beradi;
-xarajatlarni nisbatan tejalishi ko‘rsatkichi innovatsiyalar iqtisodiy
samaradorligi ko‘rsatkichlarini muvofiqlashtirish va umumlashtiruvchi va xususiy
ko‘rsatkichlar guruhlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta‘minlash, ishlab chiqarish
jarayoniga yangidan jalb qilinayotgan resurslardan foydalanishini
kuchaytirishdagi o‘zgarishlarni umumlashtirilgan bahosini berishga imkon
beradilar;
-umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar jamlash va iste‘mol fondlarini
sarflashning samaradorligi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatini
beradilar; texnik qayta jihozlash va yangi ish joylarini tashkil qilishga
yo‘naltirilgan kapital kiritmalardan foydalanishni ratsionalligi, hamda xo‘jalik
ichidagi zahiralarni harakatga keltirish ustidan nazorat qilishni ta‘minlaydilar.