Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment
O‟zbekistonda innovatsiyalarning davlat tomonidan tartibga
Yüklə 1,22 Mb.
|
|
15.3.O‟zbekistonda innovatsiyalarning davlat tomonidan tartibga
solinishining xususiyatlari O‘zbekiston Respublikasida ta‘sirchan milliy innovatsion tizimni shakllantirish innovatsion rivojlanish davlat strategiyasining muhim elementi sanaladi. Uni rivojlantirishning asosini tashkil qiluvchi omillar innovatsion tarkibiyqismlardir, ular birgalikda ishlab chiqarish apparatini yangilagan holda, kishilarni ulardan samarali foydalanishga tayyorlagan va undagan holda ishlab chiqarish sohasini o‘zgartirib yuborishlari mumkin. Faqat faol innovatsion 363
iqtisodiyotni shakllantirish uchun istiqbollarni ochib berishi mumkin. Innovatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solinishining zarurligi birinchi navbatda, ularning iqtisodiyot va umuman jamiyat uchun o‘sib borayotgan ahamiyatidan kelib chiqqan. Iqtisodiyotning tuzilishi innovatsiyalar ta‘siri ostida o‘zgaradi. Axir resurslardan foydalanishning samaradorligini o‘sishi hisobiga ularni bir qismi bo‘shaydilar va faoliyatning boshqa sohalariga qayta taqsimlanadilar. Masalan, qishloq xo‘jaligida band bo‘lganlarning ulushi qisqaradi, xizmatlar sohasida esa o‘sadi. Bundan tashqari, innovatsiyalar yangi ishlab chiqarishlar, sohalarni vujudga kelishi va mavjud bo‘lganlarni asta- sekin barham topishining bevosita sababai bo‘ladilar. Innovatsiyalarning jamiyatni iqtisodiy tashkil qilinishini ham o‘zgartiradilar. Yangi ijtimoiy institutlar va xo‘jalik tashkilotlari (masalan, venchurli firmalar) paydo bo‘ladilar, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar o‘zgaradilar. Mulkning tuzilishida siljishlar sodir bo‘ladi. Boshqaruv texnologiyasi takomillashadi: vertikal ta‘sir ko‘rsatishlar borgan sari gorizontallar bilan to‘ldiriladi va almashtiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mazmuni ham o‘zgaradi. Innovatsion jarayonlar borgan sari kattaroq sotsial ahamiyat kasb etadilar. Yangilik kiritishlar bilan yaratiladigan iqtisodiy o‘sish nafaqat aholini turmush darajasini oshishiga imkon beradi, balki bandlik muammolarini yangi yuqori ish haqi to‘lanadigan ish joylarini tashkil qilinishi hisobiga hal qilinishi, ta‘lim va sog‘liqni saqlash darajasini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari hozirgi tarixiy davrda innovatsiyalarni tarqalishi jarayoni har xil sotsial va iqtisodiy subyektlarni yagona bir butunga bog‘lovchi, millatning yagonaligini ta‘minlovchi, ko‘pgina hollarda sotsial ziddiyatlar va janjallarni yumshatuvchi elementlardan biri bo‘ladi. Hozirgi dunyodagi innovatsion jarayonlarning intensivligi ekologik muammolarni ancha keskinlashtirgan. Bir qator yo‘nalishlar bo‘yicha atrof muhitga antropogen yuklama mushkul chegaraga yaqinlashmoqda, uni orqasida 364
tomondan, faqat innovatsiyalar yordamida inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatni uyg‘unlashtirishi mumkin. Axir xuddi ilmiy - texnik yutuqlar ishlab chiqarishning tuzilmasi va iste‘molni ratsionallashtirish hamda qaytadan aylanuvchi texnologiyalarni tarqatish yo‘li bilan o‘rni to‘ldirilmaydigan resurslardan foydalanishni va zararli chiqindilarni kamaytirishga imkon beradi. Bu muammolar jahon hamjamiyati tomonidan qabul qilingan, barqaror ekologik muvozanatni ko‘zda tutuvchi XXI asrda barqaror rivojlanish konsepsiyasi munosabati bilan ayniqsa dolzarbdir. Mamlakatni mehnat taqsimotiga qo‘shilishining darajasi va samaradorligi tovarlar va xizmatlarning jahon bozorlaridagi uning tutgan o‘rni, malakali mutaxassislarning mavjudligi bilan ta‘riflanadi. Ushbu parametlar tabiiy resurslarga eksklyuziv egalik qilish yoki ekstensiv haraktyerdagi boshqa afzalliklar bilan kamroq darajada va mahsulotning raqobatbardoshligini ta‘minlovchi innovatsiyalardan foydalanish bilan borgan sari ko‘proq darajada belgilanadilar. Milliy iqtisodiyotning global raqobatbardoshligini innovatsion jarayonlarni rivojlanishi darajasiga bog‘liqligi - innovatsiyalarning umumdavlat ahamiyatidagi muhim jihatidir. Ammo innovatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solinishining zaruriyati nafaqat ularning umummilliy ahamiyati, balki iqtisodiy mazmuni bilan ham asoslangan. Bir tomondan, bozor iqtisodiyotiga innovatsiyalar - xo‘jalik yurituvchi subyektlar foydasini bozor talabini yaxshiroq qanoatlantirish, ishlab chiqarish xarajatlarini raqiblarnikiga nisbatan kamaytirish hisobiga ko‘paytirishning asosiy vazifasidir. Boshqa tomondan, klassik bozor mexanizmlarini amalda bo‘lishi sharoitlarida ilmiy - texnik natijalarni olish va ularni xo‘jalik amaliyotiga tatbiq etish ancha qiyinlashadi. Bozor iqtisodiyotiga ega xorijiy mamlakatlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ilmiy - texnik rivojlanish masalasida bozorni avtomatlashtirilishiga to‘liq suyanish mumkin emas. Yangilik kiritishlardan foydalanish faqat u yoki bu korxona yoki mintaqaning xususiy muammosi bo‘lmaydi, u ko‘proq ijtimoiy xarakterni kasb etadi, chunki u yoki bu 365
innovatsion jarayonlar qanchalik uzviy borayotganiga bog‘liqdir. Innovatsion jarayonlarni boshqarishning markazlashtirilgan usullarining ustuvorligi jahon amaliyoti tomonidan isbotlangan. Innovatsion jaryonni rivojlanishini boshqarishning o‘zagi deb davlatning ilmiy - texnik siyosatini hisoblash zarur. Ijtimoiy rivojlanishning barcha elementlari va bo‘g‘inlarida innovatsiyalar (yangilik kiritishlar, ilmiy- texnik yutuqlar)ni yaratish va tatbiq etish bo‘yicha jarayonlar, hamda fan va texnika yutuqlarini (ham ishlab chiqvrish – texnik va ham iste‘mol belgilanishida) o‘zida ro‘yobga chiqaruvchi ilmiy – texnik siyosatining obyekti bo‘ladilar: Davlat ilmiy - texnik siyosati: -ilmiy - texnik yutuqlarni tatbiq etilishi va ishlab chiqarishni yangilanishi tufayli mamlakat mahsulotining raqobatbardoshligini ta‘minlovchi innovatsion faoliyatni oshishiga ko‘maklashishi; -zamonaviy texnologik tartibning asosini tashkil qiluvchi bazisli va yaxshilanuvchi innovatsiyalari har tomonlama qo‘llab-quvvatlanishini ta‘minlash; -raqobatli bozor innovatsion mexanizmini samarali faoliyat yuritishi uchun sharoitlar yaratishi; -texnologiyalarning mintaqalararo va xalqaro transferi, xalqaro investitsion hamkorlik, milliy invesvatsion tadbirkorlikni manfaatlarini himoyalashga ko‘maklashish zarur. Innovatsion faoliyatni davlat tomontdan qo‘llab - quvvatlanishining aniq shakllariga quyidagilar kiradilar: -to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish; -yakka kashfiyotchilar va kichik tatbiq etuvchi korxonalarga imtiyozli bank ssudalarini berish; -katta soliq imtiyozlaridan foydalanuvchi venchurli innovatsion fondlarni tashkil qilish; -yakka kashfiyotchilar uchun davlat patentli bojlarini pasaytirish; 366
kechiktirish; -texnologiyalar, texnoparklar tarmog‘ini tashkil qilish va h.k. Davlat ilmiy - texnik siyosatini amalga oshirishda foydalanadigan tartibga solishning (to‘g‘ridan to‘g‘ri va vositali) shakllari va usullari bozor munosabatlarini vujudga kelishi davrida xalq xo‘jaligini sotsial- iqtisodiy o‘zgarishlarida egiluvchan va adekvat bo‘lishi kerak. Ushbu bosqichda davlatning faoliyati innovatsiyalarni tatbiq etish va tarqatishni har tomonlama rag‘batlantirshga qaratilishi kerak. Yuqorida bayon etilganlarni barchasi O‘zbekistonda ilm sohasidagi faoliyat va innovatsiyalarni davlat tomonidan tartibga solinishi uchun iqtisodiy huquqiy mexanizmlarni ishlab chiqish zarurligini ta‘kidlaydi. Respublika Vazirlar Mahkamasi Muvofiqlashtiruvchi kengashi qoshidagi fan va texnologiyalar bo‘yicha markaz tomonidan O‘zbekistonda innovatsion faoliyatni rivojlantirish va texnologiyalarni tijoratlashtirish dasturi tayorlanmoqda, u buning uchun kerakli infratuzilmani: innovatsion faoliyatning barcha jihatlari (mulkchilik huquqlarini tartibga solishdan tortib qulay investitsion muhitni yaratish, fondli va venchurli moliyalashtirish tizimi vujudga keltirishgacha) uchun huquqiy bazani; mamlakat innovatsion salohiyati monitoringi uchun axborot blokini; texnologiyalar va ko‘p ilm iste‘mol qiluvchi mahsulotlarni ilmiy sohadan ishlab chiqarishga, milliy va xorijiy bozorlarga transferti (uzatish) tizimlarini, texnologik menejment sohasida mutaxassislarni tayyorlash uchun ta‘lim bazasini yaratishni ko‘zda tutadi. ―O‘zbekiston Respublikasidagi innovatsion faoliyat haqida‖, ―Texnologiyalarning transferti (topshirilishi) haqida‖, ―Tijorat siri haqidagi‖ qonunlar, Vazirlar Mahkamasining ―Ikki tomonlama (harbiy va fuqarolik) qo‘llanishdagi texnologiyalarni uzatish tartibi haqida‖, ―O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga xorijiy sheriklar bilan litsenzion bitimlar bo‘yicha vakolatli mukofotlar to‘lash tartibi haqida‖, ―Eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqishlarni xorijiy patentlantirishga valyuta mablag‘larini ajratish tartibi haqidagi‖ bir qator qarorlari ishlab chiqilgan. Ularni qabul qilinishi ―Aqliy mulk haqida‖ va ―Xizmat 367
amalga oshirish va aqliy va sanaot mulki obyektlaridan foydalanish jarayonida vujudga keladigan o‘zaro munosabatlarning huquqiy mexanizmlarini yo‘lga qo‘yishga imkon beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va texnik - texnologik qayta jihozlashni rag‘batlantirishning qo‘shimcha choralari haqidagi Farmoni qabul qilingan. 208 Haqiqiy iqtisodiy sharoitlar va mamlakatdagi fan va texnologiyalarning u yoki bu sohasini jahon darajasiga nisbatan rivojlanganligi darajasiga qo‘shilgan holda, ilmiy-texnik siyosatning belgilangan strategiyasini tanlab olish talab qilinadi. Jahon tajribasidan fan, texnika va texnologiyalarni rivojlanishining uchta tamoyili: umumiy, selektiv (tanlab olinadigan) va boshqalardan o‘rganish ma‘lum. Fan va texnologiyani umumiy rivojlanishi strategiyasi, ya‘ni barcha mavjud yo‘nalishlar va sohalarda ilmiy tadqiqotlar va texnologik ishlab chiqarishlarni o‘tkazish hozirgi vaqtda respublika uchun qabul qilib bo‘lmaydigan, kelajakda esa mamlakatni jahon ilmiy hamjamiyatiga integratsiyalashishi va uning doirasidagi ―Mehnat taqsimoti‖ tufayli maqsadna muvofiq bo‘lmasligi mumkin. O‘zbekiston uchun selektiv rivojlanish va ilg‘or ilmiy-texnik ishlab chiqarishlarni boshqalardan o‘rganish strategiyalarini birlashtiruvchi yo‘l maqsadga muvofiqroq ko‘rinadi. Birinchisi (selektiv) mavjud ilmiy-texnik salohiyat va uning harakatlarini ustuvor davlat ilmiy-texnik siyosatiga jamlash asosida iqtisodiyotning bazaviy sohalari uchun. Ikkinchisi – respublikada kuchsiz rivojlangan va jahon darajasidan ancha orqada qolgan, ammo iqtisodiyot uchun g‘oyatda zarar yo‘nalishlar uchun. Innovatsion jarayonlarning ko‘rsatib o‘tilgan ta‘riflari, hamda davlatning hozirgi jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy roli davlat idoralarining innovatsion faolityani tartibga solish bo‘yicha vazifalarini belgilab beradi. Ulardan eng muhimlari quyidagilar: 208 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va texnik-texnologik qayta jihozlashni rag‘batlantirishning qo‘shimcha choralari haqidagi‖ Farmoni, ―Xalqso‘zi‖, 2007 yil 14 mart. 368
jarayonlarning umumiy strategik mo‘ljallarini belgilash va har xil tuzilmalarning innovatsiyalarni amalga oshirishdagi kooperatsiyasi va o‘zaro hamkorligiga ko‘maklashish. 2.Innovatsiyalarni rag‘batlantirish. Bu yerda markaziy o‘rinni raqobatni rag‘batlantirish, hamda innovatsion jarayon ishtirokchilariga har xil moliyaviy subsidiyalar va imtiyozlar egallaydilar. Innovatsion xatarlarni davlat tomonidan qisman yoki to‘liq sug‘urtalash katta ahamiyatga ega. 3.Innovatsion jarayonlarning huquqiy bazasini yaratish. Nafaqat ijtimoiy va texnologik o‘zgarishlarga muvofiq me‘yorlarning barqarorligi va o‘z vaqtida tuzatish kiritilishini ta‘minlovchi zaruriy qonunlarni, balki ularga rioya qilishning haqiqiy amaldagi mexanizmlarini shakllantirish muhimdir. Ilmiy - texnik mahsulotlarni yaratuvchilar va iinovatorlar huquqlarini davlat tomonidan himoyalash alohida o‘ringa ega. 4.Innovatsiyalarni xodimlar bilan ta‘minlash. Davlat o‘quv yurtlaridagi o‘qish dasturlarining mazmuni innovatsiyalar generatorlarining ijodiy salohiyatini rivojlanishi va ham mutaxassislarni yangilik kiritishlarni qabul qila olishiga ko‘maklashishi kerak. 5.Innovatsion infratuzilmani shakllantirish. Davlat axborot tizimlari - yangiliklarni tarqatishninng asosiy kanallaridan birining faoliyatini ta‘minlaydi, innovatorldarga yuridik, maslahat va boshqa xizmatlarni ko‘rsatadi. Davlat yana innovatsion subyektlar o‘rtasida vositachi bo‘lishi, ularga sheriklarni qidirib topish, davlat kafolati ostida bitimlar tizimida yordam ko‘rsatishi mumkin. 6. Innovatsion jarayonlarni institutsial ta‘minlash. Bu yerda asosiysi davlat sektori (mudofaa, sog‘liqni saqlash, ta‘lim)sohalarida ITTKI bajaruvchi va yangilik kiritishlarni amalga oshiruvchi davlat tashkilotlari va bo‘linmalarni tashkil qilishdir. Davlat yana iqtisodiyotda innovatsiyalarni mahsulotlashtirish va taqdim etish nuqtai nazaridan eng samarali tashkiliy tuzilmalar (yirik korporatsilar , kichik biznes va h.k.)tarqatishga ko‘maklashadi. 369
yutuqlar va yangiliklarni targ‘ibot qilish, innovatorlarni ma‘naviy rag‘batlantirishni tashkil qiladi , ularning sotsial himoyasini ta‘minlaydi va h.k. 8. Innovatsion jarayonlarning xalqaro jihatlarini tartibga solish. Davlat tanlab olingan umumiqtisodiy va innovatsion mtrategiya doirasida xalqaro ilmiy – texnik va innovatsion kooperatsiyani rag‘batlantiradi, hamda yangiliklarning xalqaro transportini tartibga soladi. Milliy iqtisodiyotning innovatsion sektorini rivojlantirish strategik jihatdan g‘oyatda muhimligini inobatga olgan holda boshqaruvning barcha darajalaridagi davlat tashkilotlari innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashning har xil uslubva vositalarini ishlab chiqishlari hamda ulardan oqilona foydalanishlari kerak. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning malakalaridan iqtisodiyotning ustuvor sohasida funksional bo‗lgan tadbirlar uchun respublikada qabul qilingan barcha imtiyozlarni innovatsion tadbirlarda ko‗paytirish lozim. 15.2-rasm. Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|