Toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov innovatsion menejment
Investitsion va innovatsion loyihalar samaradorligining qiyosiy –
Yüklə 1,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Innovatsiyalar va investitsion loyihalar samaradorligining qiyosiy-tahliliy ko‟rsatkichlari guruhlari 216
- Korxonaning ish samaradorligini tahlili natijalari 217
|
16.4.Investitsion va innovatsion loyihalar samaradorligining qiyosiy –
tahliliy ko‟rsatkichlari Korxonalar investitsion faoliyati samaradorligini tahlil qilish va uning yangiliklarni hamda investitsion loyihalarni ro‘yobga chiqarish hisobidan o‘zgarishini aniqlash uchun quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq va ular uchta guruhga bo‘linadi (16.2-rasm). Birinchi guruhga yangilik kiritishlar va investitsion loyihalarni amalga oshirilishining korxona ishlab chiqarish faoliyati ko‘rsatkichlariga ta‘sirini tahlil qilish uchun mo‘ljallangan ko‘rsatkichlar kiritilgan ular yangilik kiritishlar va investitsion loyihalar (ilmiy – texnik tadbirlar) ning ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichlari deb ataladilar. Ikkinchi guruhga yangilik kiritishlar va investitsion loyihalarning korxona moliyaviy faoliyati samaradorligiga ta‘sirini tahlil qilish uchun mo‘ljallangan, yangilik kiritishlar va investitson loyihalarning moliyaviy samaradorligi ko‘rsatkichlari deb ataluvchi ko‘rsatkichlar kiritilgan. 385
16.2-rasm.
Uchinchi guruhga yangilik kiritishlar va investitson loyihalarning korxona investitsion faoliyati samaradorligiga ta‘sirini tahlil qilish uchun mo‘ljallangan ko‘rsatkichlar kiritilgan. Ular yangilik kiritishlar va investitsion loyihalar ilmiy- texnik tadbirlarning investitsion samaradorligi ko‘rsatkichlari deb ataladi. 16.3-rasm. Korxonaning ish samaradorligini tahlili natijalari 217 216
217 Аванесова Г.А. Сервисная деятельность: Историческая и современная практика, предпринимательство: учебное пособие для студентов вузов. -М Аспект Пресс, 2010-С.318. 386
va innovatsiya samaradorligini qiyosiy-tahliliy ko‘rsatkichlarini aniqlash uchun kerak bo‘ladi. Asosiy ekspertiza batafsil investitsion tahlilni taxmin qiladi. Investitsiya loyihasi mujassam bo‘lishidan oldin investitsiyani tahlil qilish va loyihani baholash zarur bo‘ladi, olingan natijalardan amalga oshirish bo‘yicha qaror tuziladi yoki undan voz kechiladi. Eng qiyini batafsil tahlil qilish va to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar loyihasini baholashdir. Shuning uchun 79-rasmda ko‘rsatilgan investitsiya tahlili vazifasi va asosiy vazifalarini aniqlash muhimdir. Investitsion tahlil jarayonida ishlatiladigan ma‘lumotlarni to‘g‘riligi tekshiriladi, investitsiyalar samaradorligini ko‘rsatkichlari hisobi va tahlili (xarajatni qoplash muddati, daromadlilik indeksi va boshqalar), to‘lov qobiliyati va likvidligi, hamda har xil stsenariylar bo‘yicha proektning sezgirligini tahlil qilinadi.Har bir ko‘rib chiqilayotgan proektlardan, optimistik va pessimistik taraqqiyotini hisobga olgan holda, bir necha ma‘lumotlar majmui har xil variantlar bilan hisobga olinadi. Yangilik kiritishlar va investitsion loyihalar ishlab chiqarish, moliyaviy va investitsion samaradorligining butun majmuasi bundan keyin (qisqartirish maqsadida) ilmiy - texnik tadbirlar iqtisodiy samaradorligini ko‘rsatkichlari deb ataladi. Ilmiy-texnik tadbirlar iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlarini hisoblash o‘rta bosqichda o‘tkaziladi: -birinchidan - ilmiy-texnik tadbirlarning hisobot yilidagi iqtisodiy samaradorligi belgilanadi. Hisoblash natijalaridan ilmiy-texnik tadbirlarni aniq sharoitlarga nisbatan amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi haqida qaror qabul qilish, ya‘ni bu tadbirlarning loyihaviy (hisoblash) samaradorligini sarmoyadorlar talablariga mos kelishi darajasini o‘rganish uchun foydalaniladi. Shuning bilan bir vaqtda hisoblash natijalari biznes rejalarini ishlab chiqish va korxona ishi iqtisodiy samaradorligini oshirishning xo‘jalik ichki rezervlarini aniqlashda qo‘llaniladilar; 387
va haqiqiy samaradorligi hisobot ma‘lumotlaridan korxona ishi iqtisodiy samaradorligini oshirishning joriy rezervlari (o‘tuvchi tejalishi) mo‘ljallangan miqdorini belgilash, hamda ilmiy-texnik tadbirlar samaradorligining loyihaviy (hisoblash) ko‘rsatkichlarini o‘zlashtirilganlik darajasini tahlil qilish uchun foydalaniladi. Joriy rezervning miqdori bunday tadbir yil boshidan tatbiq etilgan degan shartdan qilib chiqish bilan hisoblangan ilmiy-texnik tadbirlarning shartli samaradorligi va tadbir tatbiq etilgan paytdan boshlab hisobot yilining oxirigacha hisoblangan haqiqiy (rejaviy va amaldagi) samaradorlik o‘rtasidagi farq sifatida belgilanadi; -uchinchidan - ilmiy - texnik tadbirlarning ularni tatbiq etilgan paytidan hisobot yilining oxirigacha rejaviy va haqiqiy samaradorligi. Hisoblash natijalaridan ilmiy - texnik tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi bo‘yicha biznes-rejalarni ishlab chiqish, ularni bajarilishini tahlil qilish, asosiysi esa- investitsion loyihalar va yangilik kiritishlarning korxona ishlab chiqarish, moliyaviy va investitsion faoliyati samaradorligini ta‘riflovchi asosiy texnik- iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta‘sirini belgilash uchun foydalaniladi. Ilmiy-texnik tadbirlar samaradorligi ko‘rsatkilarini ishlab chiqish uchun ularni amalga oshirilishiga sababchi bo‘lgan yakuniy rejadan kelib chiqish zarur. Shuning bilan birga ilmiy-texnik tadbirlar samaradorligi ko‘rsatkichlari tizimi korxona ishlab chiqarish, moliyaviy va investitsion faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlari tizimi bilan to‘liq moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Shundan kelib chiqqan holda, ayrim ilmiy - texnik tadbirlar samaradorligini belgilash uchun, fikrimizga ko‘ra, umumlashtiruvchi va xususiy ko‘rsatkichlarning quyidagi tizimidan foydalanish zarur. Aniq ilmiy - texnik tadbirlar samaradorligining umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlari tizimi: 1.Ilmiy-texnik tadbirlarday foydalanishdan mahsulotlar (ishlar)ning aniq turlarini ishlab chiqarish samaradorligini o‘sish sur‘ati yoki ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish hisobiga mahsulotlarning aniq turlari tannarxini 388
218 Ushbu ko‘rsatkichlar innovatsion loyiha yoki yangilik kiritish quyidagilarni yo‘naltirilgan holda qo‘llaniladi: -mahsulotning o‘zlashtirilgan turini ularning texnik ta‘riflarini o‘zlashtirmasdan ishlab chiqarishni kengaytirish; -texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish vositalarini tatbiq etish; -mehnatni tashkil qilish, ishlab chiqarish va boshqarish usullarini takomillashtirish; -ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini standartlar, texnik shartlar va shartnoma narxlarni o‘zgartirmasdan oshirish. Agar analoglari yo‘q, butunlay yangi mahsulot o‘zlashtirilayotgan bo‘lsa, unda uning samaradorligini umumlashtirilgan holda baholash uchun uni korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulot bo‘yicha hisoblab chiqilgan tegishli ko‘rsatkich bilan solishtirish uchun (so‘mlik mahsulotga xarajatlar ko‘rsatkichidan foydalanish kerak); 2.Ilmiy-texnik tadbirlarni tatbiq etish natijasida mahsulot tannarxini nisbatan tejalishi; 3.Foydani ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida, shu jumladan intensiv va ekstensiv omillar hisobiga o‘sishi; 4.Qo‘shimcha qiymatni ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida, shu jumladan intensiv va ekstensiv omillar hisobiga o‘sishi; 5.Amortizatsiyani o‘z ichiga oluvchi qo‘shimcha qiymatni ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida, shu jumladan intensiv va ekstensiv omillar hisobiga o‘sishi; 6.Daromadni ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida, shu jumladan intensiv va ekstensiv omillar hisobiga o‘sishi; 7.Qo‘shimcha qiymat, foyda va daromadni ularni ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan asoslangan o‘sishining umumiy hajmidagi intensiv omillar qo‘shimcha harakati hisobiga o‘sishining ulushi. 218 Управление инновациями. Пер с англ. –М.: Альпина Бизнес Букс , 2008 -С.84. 389
amalga oshirilishidan kelib chiqqan o‘zgarishning xususiy ko‘rsatkichlari: -aniq ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirish uchastkalaridagi mehnat unumdorligini o‘sish sur‘atlari va o‘rtacha ish haqini o‘sish sur‘atlari o‘rtasidagi nisbat; -aniq ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirish uchastkasidagi qo‘shimcha qiymatni o‘sishining har bir foiziga ish haqini qo‘shish foizi; -o‘z ichiga sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni oluvchi ish haqiga xarajatlarni aniq ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida nisbatan tejalishi; -o‘z ichiga sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni oluvchi ish haqiga xarajatlarni o‘zgartirishga qaratilgan aniq ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan bog‘liq intensiv va ekstensiv harakatlar hisobiga foydani o‘sishi; -o‘z ichiga ijtimoiy ajratmalarni oluvchi ish haqiga xarajatlarni o‘zgartirishga qaratilgan ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirishi bilan bog‘liq intensiv va ekstensiv harakatlar hisobiga qo‘shimcha qiymatni o‘sishi; -o‘z ichiga ijtimoiy zaruriyatlarga ajratmalarni oluvchi ish haqiga xarajatlarni o‘zgartirishga qaratilgan ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirishi bilin bog‘liq intensiv va ekstensiv omillarning harakati hisobida daromadni o‘sishi: -qo‘shimcha qiymat, foyda va daromadning o‘z ichiga sotsial zaruriyatlarga ajratmalarni oluvchi ish haqiga xarajatlarni o‘zgartirishga qaratilgan ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan asoslangan ularni o‘sishining umumiy hammadagi intensiv va ekstensiv harakatlar hisobiga o‘sishlarini ulushi; -xodimlar sonidan nisbatan tejalish. Moddiy resurslardan foydalanishning samaradorligini ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida o‘zgarishini xususiy ko‘rsatkichlari: -mahsulotning aniq turlarini ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan asoslangan material iste‘mol qilishini pasayishi (material qaytarilishini oshishi ); -ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida moddiy xarajatlarning nisbatan tejalishi; 390
amalga oshirilishi bilan bog‘liq intensiv va ekstensiv omillar harakatlari hisobiga foyda, qo‘shishga qiymat va daromadni o‘sishlari; -qo‘shimcha qiymat, foyda va daromadni moddiy xarajatlarni o‘zgartirishga qaratilgan ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan asoslangan ularni o‘sishlarining umumiy hajmlaridagi intensiv omillar hisobiga o‘sishlarining ulushlari; -ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida ishlab chiqarish zaxirilarini nisbatan tejalishi. Amortizatsiyaga xarajatlardan foydalanish samaradorligini ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida o‘zgarishining xususiy ko‘rsatkichlari: -ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida mahsulotlarning aniq turlari amortizatsiyasiga xarajatlar samaradorligini oshishi (amortizatsion sig‘imni pasayishi ); -ilmiy - texnik tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida amortizatsiyaga nisbatan xarajatlarni tejalishi; -ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan bog‘liq asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlardan foydalanish samaradorligini o‘zgarishidan kelib chiquvchi intensiv va ekstensiv omillar harakati hisobiga qo‘shimcha qiymat, foyda va daromadni o‘sishlari ulushlari; -qo‘shimcha qiymat, foyda va daromadni ularni ilmiy - texnik tadbirlarni amalga oshirilishi bilan asoslangan, asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlardan foydalanish samaradorligidagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi o‘sishlarining umumiy hajmlaridagi intensiv omillar harakati hisobiga o‘sishlarining ulushlari; -ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirilishi natijasida asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarni nisbatan tejalishi. Ilmiy – texnik tadbirlarni amalga oshirish hisobiga boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligini o‘zgarishining xususiy ko‘rsatkichlari: 391
mahslotning aniq turlariga boshqa xarajatlarni pasayishi foizi; -ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirish natijasida boshqa xarajatlarni nisbatan tejalishi; -foyda, qo‘shimcha qiymat va daromadni boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligida o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirilish bilan bog‘liq intensiv va ekstensiv omillar harakati hisobiga o‘sishi; -qo‘shimcha qiymat, foyda va daromadni ularni boshqa xarajatlardan foydalanish samaradorligida o‘zgarishlar ketirib chiqaruvchi ilmiy-texnik tadbirlar bilan asoslangan o‘sishlarning umumiy hajmlaridagi intensiv omillar hisobiga o‘sishlarining ulushlari. Ko‘rsatkichlarning taklif qilingan tizimi aniq ilmiy-texnik tadbirlarning ishlab chiqarish samaradorligini to‘liq ta‘riflaydi. U ilmiy-texnik tadbirlar ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichlarini korxona ishlab chiqarish samaradorligi iqtisodiy ko‘rsatkichlari bilan muvofiqlashtirish va ilmiy-texnik tadbirlarni amalga oshirishga ajratilgan kapital kiritmalaridan foydalanishning samaradorligi ustidan nazoratni amalga oshirishga imkon beradi. Oldin ta‘kidlab o‘tilganidek, ko‘rsatkichlarning ushbu tizimi aniq ilmiy - texnik tadbirlar ishlab chiqarish samaradorligini ta‘riflaydi. Xuddi shu vaqtda biznes - rejalarni ishlab chiqish va ularni bajarilishining tahlilini o‘tkazish jarayonida barcha ilmiy-texnik tadbirlar umuman korxona ishlab chiqarish faoliyati iqtisodiy samaradorligiga qanday ta‘sir ko‘rsatishini aniqlash muhimdir. Chamasi, yig‘ma ko‘rsatkichlarni hisoblash uslubiyoti aniq ilmiy- texnik tadbirlar samaradorligini hisoblash uslubiyotidan farqlanishi kerak. Masalan, aniq ilmiy - texnik tadbirlarni mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligiga ta‘sirini belgilashda ushbu tadbirlarni tatbiq etish uchastkalarida mehnat unumdorligi qancha foizlarga oshganligini belgilash muhimdir. Barcha tadbirlarni mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligiga ta‘sirini baholashda 392
qancha foizlarga o‘sganligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Innovatsion faoliyatni natijasi sifatida quyidagi ko‘rsatkichlar e‘tiborga olinadi: - Qisqa muddat ichida korxonaning o‘sishi, aksiyalar narxi ko‘tarilishi, daromad ko‘payishi; - Effektivlikni oshishi, ya‘ni xizmat ko‘rsatishni rivojlanishi, mahsulot sifati oshishi; - Hodimlar ish jarayoni o‘zgarishi: ishlash muhiti yaxshilanishi; - Texnologiyalar yangilanishi; - To‘xtovsiz innovatsiyalar yaratilishi. 219 Shunday qilib, barcha tadbirlarni umuman korxona ishlab chiqarish faoliyati samaradorligiga ta‘sirini umumlashtirilgan holda baholash uchun dastavval ularning summar samaradorligini hisoblab chiqish, keyin esa korxona ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini o‘zgarishiga ta‘sirini belgilash zarur. Ilmiy - texnik tadbirlar ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichlarini belgilash uslubiyotini bayon qilishdan avval bunday hisoblashlarni o‘tkazishning ayrim bosqichlaridagi xususiyatlarini ta‘kidlaymiz. Hisobot yilidagi ilmiy - texnik tadbirlarning samaradorligi belgilanadigan birinchi bosqichda yangilik kiritishlar va ilmiy loyihalarning texnik parametrlaridan ularning tegishli pasport ma‘lumotlari darajasida, yangi to‘liq quvvatda foydalanishi shartlaridan kelib chiqish kerak. Bunda yangilik kiritishlar va investitsion loyihalarni o‘zlashtirishni rejalashtirish (me‘yoriy) muddati tugagandan keyingi birinchi yil hisoblash yili uchun qabul qilinadi. Demak, hisoblash yilidagi ilmiy-texnik tadbirlarning yakuniy natijalari qo‘shimcha qiymat, daromad, mahsulotni qiymatiy va tabiiy aks Ettirilishida ishlab chiqarishini o‘sishi va boshqa ko‘rsatkichlar tadbirlarni tatbiq etish paytidan yilning oxirigacha hisoblangan yoki yilga hisoblashdagi tegishli natijalarga nisbatan eng katta 219 Dr. Borut Likar, «Innovation Management», Korona plus d.o.oInstitute for Innovation and Technology, 2013- p.16. 393
birligiga mehnat moddiy va moliyaviy xarajatlarni tadbir o‘tkazilishining birinchi yildagi qisqarishlarga ko‘ra ko‘proq qisqarishi ko‘zda tutiladi. Hisoblash yilidagi ilmiy-texnik tadbirlar iqtisodiy samaradorligini belgilashning xususiyatlari ulardan ishlab chiqarish samaradorligining istiqbolli rezervlarini aniqlash va investitsion samaradorlikning baholovchi ko‘rsatkichlarini belgilash ilmiy-texnik tadbirlarni o‘tkazishga yetarli ekanligi maqsadga muvofiqligi ustidan nazorat qilish uchun foydalanishga imkon beradi. Ilmiy-texnik tadbirlarning yiliga hisoblangan samaradorligi belgilanadigan ikkinchi bosqichda mehnat va moddiy xarajatlarning yangidan kiritiladigan normativlari tadbirini tatbiq etish paytida emas, balki yil boshida ko‘rib chiqilganligi, ya‘ni butun yil davomida amalda bo‘lganligi shartidan kelib chiqish zarur. Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|