Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi
Ustav kapitali, qo’shilgan kapital va zahira kapitali
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
7.3. Ustav kapitali, qo’shilgan kapital va zahira kapitali
auditining xususiyatlari Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditi yoppasiga yoki tanlab olib tekshiruv o’tkazilganda auditor hisob registrlarida buxgalteriya hisobvaraqlari, qayd etilgan registrlarda xo’jalik muomalalari iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib, to’g’ri korrespondentlanganligini baholashi va kelajakda to’g’rilash maksadida, tasodifan sodir etilgan xatolarni va tasodifiy noto’g’ri buxgalteriya yozuvlarini (o’tkazmalarini) aniqlashi lozim. Shuning bilan bir qatorda, hisobot ma’lumotlari. ayniqsa, korxona moliyaviy faoliyati natijalarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, uning asosiy aylanma aktivlar miqdorini, o’zining moliyaviy va mulkiy holatini yaxshi tomondan ko’rsatish uchun boshqa korxonalar va banklarga bo’lgan qarzlarni yashirib ko’rsatish maqsadida ataylab sodir etilgan xatolar aniqlanadi va bular haqida korxona rahbariyatiga ma’lumot taqdim etiladi. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditi jarayonida quyidagi auditorlik metodlaridan foydalaniladi: - solishtirish usuli (iqtisodiy hodisalar, ko’rsatkichlarni o’zaro va biznes-reja bilan solishtirish); - gipoteza usuli (hodisalarning sodir bo’lishi, natijalari turli shart-sharoitlarni e’tiborga olgan holda o’rganiladi. Bunday usul ko’pincha “yashirin iqtisodiyot” natijalarini aniqlashda keng foydalaniladi); - tahlil va sintez usuli (audit ob’ekti bo’lgan ma’lum ko’rsatkich omillar asosida o’rganiladi, mavjud ichki imkoniyatlar aniqlanadi); 238 - taftish usuli (korxonaning faoliyatiga to’liq baho berish uchun barcha muomalalar tasdiqlovchi nazoratidan o’tkaziladi); - inventarizatsiya usuli (korxonadagi huquqiy aktivlar va majburiyatlarning buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga monandligi tekshiriladi); - kalkulyatsiya usuli (bajarilgan ishlar, ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi, umumiy ovqatlanish korxonalarda esa taomlarning sotilish bahosi aniqlanadi); - ekspertiza usuli (hujjatlarning realligini, haqqoniyligi, mahsulotlarning sifat ko’rsatkichlari laboratoriya yo’li bilan aniqlanadi); - buxgalteriya schyotlari va ikkiyoqlama yozuv usuli (korxona aktivlari va majburiyatlarining harakati hamda qoldiqlari buxgalteriya hisobi schyotlari orqali tekshiriladi); - balans usuli (korxonadagi hodisalar, jarayonlarni rasmiylashtirish, dastlabki ma’lumotlarni umumlashtirish orqali nazorat qilish). Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditi jarayonida auditor me’yorlashtirish, baholash, guruhlash usullaridan ham foydalaniladi. Audit usullari har bir hodisaning kelib chiqish sabablari, ularning oqibatlari, ho’jalik jarayonlarining qonun-qoidalarga (mezonlarga) muvofiqligini aniqlashga yordam berishi kerak. Auditorlik faoliyatining rivojlanishi tufayli uning uslubi, unda qo’llaniladigan usullar ham takomillashib boraveradi. Keyingi paytlarda maxsus adabiyotlarda xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditining quyidagi usullariga katta e’tibor berilmoqda: xodimlar (yoki uchinchi shaxslar) bilan og’zaki so’rovlar o’tkazish, tekshirilayotgan tashkilot bo’yicha muqobil balans tuzish, audit ob’ektlari bo’yicha testlar, anketalar o’tkazish, kompyuter axborotlari texnolgiyalaridan keng foydalanish kabi usullar. Shuni ham qayd qilish kerakki, auditorlar (auditorlik tashkilotlari) audit jarayonida qabul qilingan umumiy (an’anaviy) usullardan foydalanish bilan bir qatorda ular o’zlariga ma’qul bo’lgan yoki boshqalar uchun “tijorat siri” hisoblangan noan’anaviy (lokal) usullardan ham foydalanishlari mumkin. Audit o’tkazishda milliy va xalqaro audit standartlariga asoslanadi. Shunday qilib, xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditida 239 qo’llaniladigan usullar uning turi, maqsadi va vazifalariga bevosita bog’liqdir. Bizning fikrimizcha, xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditi quyidagi ketma-ketlikda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: - Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditining umumiy rejasi va ishchi dasturini tayyorlash; - Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotni tayyorlash va taqdim etish bo’yicha korxona ichki nazorat tizimi ma’lumotlarining ishonchliligini baholash va unga asosan auditorlik tanlash hajmini belgilash; - Korxona hisob siyosatining xususiy kapital to’g’risidagi hisobotni tuzish bo’yicha talablariga rioya etilganlik holatini o’rganish; - Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot va buxgalteriya hisobi registrlar ko’rsatkichlari bir biriga muvofiqligining auditi; - Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot va buxgalteriya hisobi registrlar ko’rsatkichlari bir biriga muvofiqligining auditi; - Xususiy kapitalni shakllanishi va foydalanilishi bo’yicha amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini yoki davlat tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy- huquqiy hujjatlar talablariga mosligini o’rganish; - Xususiy kapital bo’yicha tahliliy hisob ko’rsatkichlarini bosh kitob va balans moddalaridagi ko’rsatkichlar bilan solishtirish; - Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot qonunchilikda belgilangan muddat va tartib asosida taqdim etilganligini tekshirish; - Xususiy kapitalni shakllanishi va foydalanilishi bo’yicha amalga oshirilgan muomalalarni qonuniyligini yoki davlat tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy- huquqiy hujjatlar talablariga mosligini o’rganish; - Xususiy kapitalni shakllanishi va foydalanilishi amalga oshirilgan xo’jalik muomalalarini buxgalteriya hujjatlari va schyotlarida to’g’ri, to’liq va o’z muddatida aks ettirilganligini tekshirish; - Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligini yoki - amaldagi birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga mosligini baholash; - Buxgalteriya balansining xususiy kapital bo’yicha ko’rsatkichlarini 240 ishonchliligini yoki xususiy kapital bo’yicha rasmiylashtirilgan birlamchi hujjatlar ma’lumotlariga muvofiqligini o’rganish; - Xususiy kapital to’g’risida hisobot auditi natijalarini oraliq va umumiy auditorlik ma’lumotnomalari(dalolatnomalari)da umumlashtirish, rasmiylashtirish va baholash va boshqalar. - Hozirgi paytda ayrim korxonalar rahbarlari, soliq to’lovlarini kamaytirish, kelajakda kredit olinishini ta’minlash va tashqi foydalanuvchilarga noto’g’ri ma’lumotlar taqdim etish maqsadida o’zlarining xozirgi kundagi haqiqiy moliyaviy va mulkiy holatini ko’rsatishni istamaydilar, korxonaning xususiy kapital to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini, shu jumladan, tegishli moliyaviy xo’jalik muomalalari bo’yicha aylanmalarni noto’g’ri aks etish hisobiga, buzib ko’rsatishga harakat qiladilar. Xususiy kapital bo’yicha buxgalteriya hisobvaraqlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisobvaraqlari korrespondentlanishi hamda pul ifodasida to’g’ri asoslanganligini aniqlash uchun tekshirilayotgan buxgalteriya yozuvlariga taalluqli bo’lgan va amalda sodir etilgan xo’jalik muomalalarini yozma ravishda tasdiqlovchi, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga huquqiy maqom beruvchi dastlabki hujjatlarni diqqat bilan o’rganib chiqish lozim. Xatolar to’g’risidagi auditorlik dalillarini ushbu va boshqa belgilarga qarab Amalda buxgalteriya hisobi va hisobotida tez-tez uchraydigan muhim xatoliklarni ayrim vaziyatli misollarda keltirilgan (7.4-rasm). Audit qilinayotgan buxgalteriya hisobotidagi ehtimoli bo’lgan xatolar va suyiste’mollar tahlili ularni muayyan qo’shimcha belgilariga qarab farqlanmasa, to’la hisoblanmaydi. Masalan, auditorlar hisob va hisobotda xatolarni va me’yordan chekinishlarni, ya’ni g’arazlilikni, jumladan su’iste’mol bilan bog’liq xatoliklarni aniqlashlari mumkin: a) xatolar-sabablar va xato-natija; b) bir martalik va doimiy; v) muhim va rasmiy; g) katta va arzimas; d) haqiqiy va loyihalashtirilgan va boshqalar. |