Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi

Takrorlash uchun savollar: 
1. Xususiy kapital auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalarini 
tushuntirib bering? 
2. Xususiy kapital auditini o’tkazish tartibini tushuntirib bering? 
3. Qo’shilgan kapitalni tekshirishda qanday hisob registrlari o’rganiladi? 
4. Rezerv kapitali auditi qanday amalga oshiriladi? 
5. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda aks ettirilgan xarajat moddalari auditi 
qanday amalga oshiriladi? 
6. Ta’sischilardan ustav kapitaliga kiritgan hissalari bo’yicha muomalalar auditi 
qanday amalga oshiriladi? 
7. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditida qanday auditorlik metodlari va 
amallari qo’llaniladi? 
8. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditi qanday ketma-ketlikda amalga 
oshiriladi? 
9. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditi qanday yo’nalishlar bo’yicha 
tashkil etiladi? 
10. Ustav kapitali auditi qanday tartibda amalga oshiriladi? 
Tayanch tushunchalar: 
1. Xususiy kapital 
2. Rezerv kapitali;
4. Xususiy kapital auditining ma’lumot manbalari; 
5. Qo’shilgan kapital;
7. Ustav kapitali; 
8. Taqsimlanmagan foyda; 
9. Dividendlar; 
10. Maqsadli moliyalashtirish; 
11. Tekinga olingan mulk.

---

256 
8-MAVZU. MOLIYAVIY KO’RSATKICHLARGA AUDITORLIK 
XULOSALARI
8.1. Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va tekshiruvni 
yakunlashga tayyorgarlik jarayoni tavsifi 
Auditorlik amaliyotidan ma’lumki, auditorlik tekshiruvi natijalariga ko’ra 
kamchilik yoki qonunbuzarliklar aniqlangan yoki aniqlanmaganligidan qat’iy nazar 
uning natijalari hujjatlarda rasmiylashtirilishi lozim. Bu esa auditorlik tekshiruvi 
natijalari qonunchilikda belgilangan shakl va mazmundagi rasmiy ravishda 
tasdiqlangan hujjatlarda aks ettirilishi va hujjatlarda keltirilgan ma’lumotlar esa 
ularning manbalari yoki asoslovchi dalillar ilova qilingan holda bo’lishini talab 
etadi.
Fikrimizcha, eng avvalo, “audit ish hujjatlari” atamasi mazmuniga aniqlik 
kiritish lozim, deb hisoblaymiz. Ta’kidlash joizki, “audit ish hujjatlari” 
atamasining mazmuni faqatgina ayrim me’yoriy hujjatlarda va Respublikamiz 
iqtisodchi olimlaridan Z.Mamatov, B.Hamdamov, M.Tulaxodjaeva hamda 
I.Qo’ziyevlarning ilmiy tadqiqotlari va ular tomonidan yaratilgan adabiyotlarda 
asosan auditorlik hisoboti va xulosasini shakllantirish masalalari o’rganilgan. Biroq 
auditorlik hisoboti va xulosasidan boshqa audit ish hujjatlarini tayyorlash va 
taqdim etish uslubiyati etarli darajada o’rganilmagan yoki bayon etilmagan. Biz 
audit ish hujjatlarining mohiyatini to’liq ochib berish maqsadida quyida ushbu 
atamaning takomillashgan ta’rifini keltirdik va uning tarkibiga kiruvchi 
hujjatlarning aniq ro’yxatini ishlab chiqdik. 
Audit ish hujjatlari bu - auditorlik tekshiruvini tashkil etish, o’tkazish va 
yakunlash bo’yicha auditorlik tashkiloti, auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi va 
uchinchi shaxslar(nazorat organlari, xaridor va buyurtmachilar, mol etkazib 
beruvchi va pudratchilar, bank tashkilotlari, debitor va kreditorlar)dan olingan 
ma’lumotlar aks ettirilgan hujjatlar to’plamidir.
Ish hujjatlari tarkibiga kiritilishi mumkin bo’lgan hujjatlarning taxminiy 
ro’yxati AXSning ilovalarida keltirilgan bo’lsada, biroq mazkur AXSda ish 
hujjatlarining nomlari umumiy va mavhum mazmunda bayon qilingan bo’lib, ular 

---

257 
tarkibini hujjatdan foydalanuvchi uchun aniq va to’liq mazmunda bayon qilish 
shart, deb hisoblaymiz. Shu ma’noda bizning fikrimizcha, audit ish hujjatlari 
tarkibiga kiritilishi mumkin bo’lgan hujjatlar ro’yxati quyidagilardan iborat: 
–
xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashkiliy-huquqiy va tashkiliy tarkibiga doir 
axborotlar aks etgan hujjatlar(korxonaning tashkiliy va ta’sis hujjatlar)i; 
–
auditni rejalashtirish bosqichida tuzilgan hujjatlar (auditning umumiy rejasi 
va dasturlari va ularga kiritilgan qo’shimcha va o’zgartirishlar aks ettirilgan 
hujjatlar); 
–
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi tavsifi hamda uni o’rganish 
natijalari aks ettirilgan hujjatlar; 
–
tekshirilayotgan xo’jalik sub’ektida amalga oshirilgan xo’jalik muomalalari 
va buxgalteriya hisobvaraqlarining tahlili aks ettirilgan dastlabki va yig’ma 
hujjatlar; 
–
auditorlik 
tekshiruvi 
natijalari 
bo’yicha auditor(ekspert)ning fikr-
mulohazalari va xulosalari aks ettirilgan oraliq hujjatlar; 
–
amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligi va moliyaviy hisobot 
ko’rsatkichlarining ishonchliligini tekshirish testlari va savolnomalari; 
–
xo’jalik yurituvchi sub’ekt bilan auditorlik shartnomasi shartlari bajarilishini 
ta’minlash bo’yicha xatlar yoki muhokama yozuvlarining ko’chirma nusxalari; 
–
nazorat qiluvchi va huquqni muhofaza qiluvchi organlar va uchinchi 
shaxslarning korxona faoliyatiga oid ma’lumotlari hamda tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi sub’ektdan olingan tasdiqlash xatlari; 
–
audit natijalari bo’yicha auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi; 
–
xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi va boshqa moliyaviy 
hujjatlarining ko’chirma nusxalari hamda boshqa auditorlik tekshiruviga oid 
hujjatlar; 
–
boshqa auditorlik tekshiruviga oid hujjatlar. 
Ish hujjatlari auditni o’tkazayotgan auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilgan 
bo’lishi yoki audit o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zidan yoki 
boshqa shaxslardan olingan bo’lishi mumkin. 

---

258 
Audit ish hujjatlarining shakllanish manbasi va mazmuniga ko’ra quyidagicha 
tasniflash mumkin: 
1.Auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilgan(tayyorlangan) hujjatlar(auditorlik 
shartnomasi, auditorlik tashkilotining murojaat xatlari, audit umumiy rejasi, audit 
dasturi, auditorlik savolnoma va testlari, ekspert xulosasi yoki hisoboti, auditorlik 
ma’lumotnomasi, auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha qo’lyozma ma’lumotlari, 
auditorlik hisoboti, auditorlik xulosasi va h.k.). 
2.Auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi tomonidan tuzilgan(tayyorlangan) 
hujjatlar(auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha taklif xati, xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt rahbariyatining yozma taqdimnomasi, korxona nizom(ustav)i, korxonani 
ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi guvohnoma, moddiy javobgarlik 
shartnomalari, ta’sis hujjatlari, xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosati, 
buxgalteriya hisobining dastlabki va yig’ma hujjatlari, ichki nazorat tizimi 
hujjatlari, tekshiruv jarayonida korxonadagi mas’ul shaxslardan olingan 
tushuntirish va tilxatlarihamda korxonaning moliyaviy hisobot shakllari va h.k.). 
3.Auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi faoliyatiga oid uchinchi shaxslar 
tomonidan tuzilgan(tayyorlangan) hujjatlar(bank xizmatini ko’rsatish to’g’risida 
shartnoma, moliyaviy shartnomalar, soliq ma’lumotnomalari, avval o’tkazilgan 
auditorlik hisoboti va xulosasi, bank ko’chirmalari, to’lov hujjatlari, kredit yig’ma 
jildi, qabul-topshirish ma’lumotnomalari, sud ijro varaqalari, shikoyat xatlari va 
h.k.). 
O’z navbatida, audit ish hujjatlarining yuqorida keltirilgan har bir turkumini 
audit bosqichlari(rejalashtirish, o’tkazish va yakunlash)ga ko’ra yoki ularni 
ahamiyati, saqlanishi, tuzish muddati va mazmuniga ko’ra, boshqa turlarga 
ajratgan holda ham o’rganish mumkin. Biroq auditor uchun ularni olish usuli, 
manbasi, muhimligi, mazmuni va shakli ahamiyatli hisoblanadi.
Auditorlik ish hujjatlarining shakli va mazmuni quyidagi omillarga bevosita 
bog’liq hisoblanadi: 
a) auditorlik tekshiruvining shakli va maqsadi; 
b) auditorlik xulosasining shakli; 

---

259 
v) xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat(biznes)i xususiyatlari va 
murakkabligi; 
g) xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi 
holati; 
d) auditorlik tashkiloti xodimlari ishi ustidan rahbarlik va nazorat qilishning 
holati; 
e)auditorlik tekshiruvini o’tkazish jarayonida qo’llanilgan auditorlik usullari va 
bajarilgan amallarining turi. 
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy 
hujjatlarda keltirilgan hujjatlar auditorlik tashkilotining ish hujjatlari tarkibiga 
majburiy tartibda kiritiladi. Ish hujjatlarining shakllari agar O’zbekiston 
Respublikasidagi auditorlik faoliyatini tartibga solib turuvchi hujjatlar bunday 
shakllarni nazarda tutmagan bo’lsa, auditorlik tashkiloti tomonidan mustaqil 
ravishda ishlab chiqiladi.Ta’kidlash joizki, yuqorida nomlari keltirilgan hujjatlar 
tekshiruvning maqsadi va turidan kelib chiqqan holda ulardan kamida ikkitadan 
ko’chirma nusxalar olinib, ular auditorlik hisoboti uchun ma’lumot manbasi bo’lib 
xizmat qiladi. Biroq fikrimizcha, auditorlik tekshiruvining maqsadi va turidan 
qat’iy nazar auditor ish hujjatlari tarkibida quyidagi hujjatlarning nusxalari bo’lishi 
va saqlanishi majburiy hisoblanadi: 
–
xo’jalik yurituvchi sub’ekt Nizomi; 
–
xo’jalik yurituvchi sub’ekt ta’sis shartnomalari; 
–
ro’yxatga olinganligi to’g’risidagi guvohnoma; 
–
korxonaning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi xususidagi ma’lumotlar aks 
ettirilgan hujjatlar; 
–
ta’sis hujjatlari; 
–
xo’jalik yurituvchi sub’ekthisob siyosati; 
–
moliyaviy hisobot shakllari ko’rsatkichlari ishonchliligini tasdiqlovchi 
birlamchi va yig’ma buxgalteriya hujjatlari; 
–
auditorlik tekshiruvi davriga mos keluvchi moliyaviy(statistik va soliq) 
hisobot shakllari. 

---

260 
Fikrimizcha, “auditorlik tekshiruvi jarayonida tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi sub’ekt rahbariyatidan tekshiruv uchun ahamiyatli bo’lgan hujjatlarni 
“hujjatlar so’rovi”ni jo’natishi va tekshiruv yakunida mazkur “hujjatlar so’rovi” 
bilan tasdiqlangan holatda mijoz-korxona rahbariyatiga qaytarilishini ta’minlashi 
maqsadga muvofiq”
92
, deb hisoblaymiz. Ish hujjatlari auditni o’tkazayotgan 
auditorlik tashkilotlari mulki tarkibida saqlanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
hujjatlarining ko’chirma nusxalari, shu jumladan, fotonusxalari auditorlik tashkiloti 
ish hujjatlari tarkibiga ushbu xo’jalik yurituvchi sub’ektning roziligi bilan 
kiritilishi mumkin. 
Audit o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt va boshqa shaxslar, shu jumladan, 
soliq va davlat organlari, auditorlik tashkilotidan ish hujjatlarini yoki uning 
ko’chirma nusxalarini to’liq yoki biror-bir qismini taqdim etishini talab qilish 
huquqiga ega emaslar, to’g’ridan-to’g’ri O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida 
ko’zda tutilgan holatlar bundan mustasno. Ish hujjatlarida keltirilgan ma’lumotlar 
O’zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunida keltirilgan 
tamoyillarga muvofiq maxfiy saqlanadi va auditorlik tashkiloti tomonidan oshkor 
etilishi taqiqlanadi. 
Auditorlik ish hujjatlarining mazmuni quyidagi ma’lumotlarni o’zida 
mujassamlashtirishi talab etiladi: 
a) auditorlik tekshiruvini rejalashtirish to’g’risidagi ma’lumotlar; 
b) auditorlik tekshiruvining shakli, o’tkazish vaqti va hajmi to’g’risidagi 
yozuvlar; 
v) auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha auditorning fikr-mulohazalari va 
yakuniy xulosalari; 
g) auditorning fikr-mulohazalari va yakuniy xulosalarini asoslovchi dalillar 
to’g’risida ma’lumotlar. 
Shu o’rinda ta’kidlash joizki, auditor o’z sohasi bo’yicha kuchli mutaxassis 
bo’lishi yoki tekshiruvni to’g’ri va aniq o’tkazishi mumkin.Lekin, tekshiruv 
92
Meliyev I.I. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va o’tkazishni takomillashtirish: iqtisodiyot fanlari bo’yicha 
falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun dis. avtoref.. -T.: 2019 -28 bet. 

---

261 
natijalarini barchaga tushunarli va sodda tilda bayon etish, o’rnatilgan shakl va 
mazmundagi hujjatlarda aks ettira bilmasligi mumkin. Demak, bizningcha, audit 
natijalarini to’liq, aniq va o’z muddatida ish hujjatlarida aks ettirish auditorning 
bilimi, malaka va mahoratiga bevosita bog’liq. 
Fikrimizcha, auditorlik ish hujjatlarida auditorning o’rgangan masalalari va bu 
masalalarga oid auditorning xulosalari shunday aks ettirilishi lozimki, u bilan 
tanishib chiqqan auditor o’tkazilgan tekshiruv to’g’risida to’liq va batafsil 
ma’lumotga ega bo’lsin. Shuningdek, ish hujjatlari tarkibiga kiritilgan ma’lumotlar 
ravshan bayon qilingan va ularning mohiyati hamda shakllari aniq-yaqqol 
keltirilgan bo’lishi va turli xil talqinlarni talab etmasligi talab etiladi. 
Bizningcha, tadqiqotlar natijasida auditorlik ish hujjatlarining hajmi va 
mazmuni quyidagi omillarga bog’liq holda o’zgarishini aniqladik: 
- tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditorlik tashkilotining yangi, 
ya’ni, oldingi davrlarda tekshirilmagan buyurtmachisi ekanligi; 
- xo’jalik yurituvchi sub’ekt davlat ulushi bo’lmagan sub’ekt ekanligi; 
- auditorlik tekshiruvining uchinchi tomon talabi bilan o’tkazilayotganligi; 
- tekshiruv natijalari bo’yicha buyurtmachi tomonidan maxsus hisobot talab 
etilishi. 
Ish hujjatlari auditorlik tekshiruvi boshlanguniga qadar, uni amalga oshirish 
paytida va yakunlanishi bilan tuzilishi lozim. Xo’jalik yurituvchi sub’ektga 
auditorlik xulosasining taqdim etilishi vaqtida barcha ish hujjatlari belgilangan 
shakl va mazmunda tuzilgan hamda rasmiylashtirilishi tugallangan bo’lishi lozim. 
Auditning ish hujjatlari tarkibiga kiruvchi hujjatlar ularga kiritilgan 
ma’lumotlar manbaiga havolalarni yoki ma’lumotlarni asoslovchi dalillarni o’zida 
mujassamlashtirgan bo’lishi talab etiladi. Agar ish hujjatlarida shartli belgilardan 
foydalanilgan bo’lsa, u holda bunday belgilar tushuntirib berilishi lozim. Har bir 
ish hujjati o’zining raqam ko’rsatkichiga ega bo’lishi kerak, deb hisoblaymiz. 
Bunda raqam ko’rsatkichlarini tuzish va berish tartibi auditorlik tashkilotining 
ichki standartlarida belgilanishi lozim. 
Auditorlik tekshiruvi tugallanishi bilan ish hujjatlari auditorlik tashkilotining 

---

262 
arxiviga majburiy saqlash uchun topshirilishi lozim. Auditorlik ish hujjatlarining 
saqlanishi, ularning rasmiylashtirilishi va arxivga topshirilishi jarayoni auditorlik 
tashkilotining rahbari yoki u tomonidan vakolat berilgan shaxs tomonidan tashkil 
etiladi va nazorat qilinadi. 
Auditorlik tashkiloti auditorlik ish hujjatlarini xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
auditida qatnashmagan boshqa auditorlar va mutaxassislarni tanishishiga yo’l 
qo’ymaslikni ta’minlashi lozim. Shuningdek, auditorlik tashkiloti ish hujjatlarining 
ishonchli saqlanishini ta’minlashi shart. Audit ish hujjatlarini saqlash muddati 
qonunchilik talablari asosida belgilanadi. Bu hujjatlarni saqlash tartibi, muddatlari, 
ulardan foydalanish tartibi, foydalanishga doir cheklovlar auditorlik tashkilotining 
ichki standartida belgilab qo’yilishi shart. Ish hujjatlarining yo’qolishi yoki yo’q 
bo’lishi yuz bergan hollarda auditorlik tashkilotining rahbari maxsus komissiya 
tuzish orqali tegishli ma’lumotnoma bilan rasmiylashtiriluvchi xizmat tergovini 
o’tkazishi talab etiladi. Ish hujjatlarining auditorlik tashkilotidan olinishi 
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan hollarda va tartibda, 
faqatgina unga vakolatli bo’lgan organlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 
Fikrimizcha, yuqorida ta’kidlanganidek, auditorlik tekshiruvi jarayoni 
oralig’ida tuziladigan ish hujjatlarning mazmuni va shakli auditorlik tashkilotining 
ichki standartlari talablari asosida tartibga solinishi sababli ayniqsa, bu holat ichki 
standartlar talab darajasida ishlab chiqilmasligi natijasida amaliyotda ayrim 
auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshiruvning oraliq hujjatlari shakli va 
mazmuni talab darajasida rasmiylashtirilmasligi oqibatida tekshiruvlarni ayrim 
hollarda sifatsiz o’tkazilishiga olib kelmoqda. Bu esa auditorlik tekshiruvi 
bosqichlari natijalarini aniq shakl va mazmundagi hujjatda aks ettirish uslubiyatini 
takomillashtirishni taqozo etadi. 
Bizningcha, audit bosqichlari natijalarini tekshiruv hajmi, korxonaning 
tekshirilayotgan ob’ekti xususiyatlari va tekshiruvda aniqlangan kamchiliklarning 
jiddiylik darajasiga asoslangan holda “auditorlik ma’lumotnomasi” deb nomlangan 
hujjatda aks ettirish maqsadga muvofiqdir. Bu borada, MDH davlatlari auditorlik 
amaliyotiga e’tibor qaratsak, Ularning aksariyatida(Rossiya, Belarus Respublikasi, 

---

263 
Qozog’iston, Moldova) oraliq auditorlik tekshiruvi natijalari “dalolatnoma” yoki 
“akt” deb nomlangan ishchi hujjatda aks ettirilsa, Respublikamiz 
amaliyotida“xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatinitekshirish va tekshirishlarni 
ro’yxatgaolish kitobini yuritish tartibi to’
g’
risida Nizom”ning 31-bandiga muvofiq 
“Tekshirishlar natijalari dalolatnoma (ma’lumotnoma) bilan, zarur hollarda esa 
aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish to’g’risidagi ko’rsatma bilanham 
rasmiylashtiriladi”deyilgan. Fikrimizcha, “dalolatnoma” nazorat amaliyotida 
odatda taftish tartibidagi tekshiruvlar jarayonida tuzilib, unda huquqni muhofaza 
qiluvchi yoki nazorat qiluvchi organ tomonidan aniqlangan kamchiliklarni bartaraf 
etish bo’yicha aniq javobgarlik(hayfsan, ogohlantirish, jarima va penya, lavozimni 
o’zgartirish) choralari dalolatnomada qat’iy qaror shaklida ko’rsatiladi. Bu esa 
auditorlik faoliyatining mustaqillik va xolislik tamoyillariga zid hisoblanadi. 
Shuningdek, O’zbekiston auditorlik amaliyotida amalda bo’lgan “O’zbekiston 
Respublikasi Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni, amaldagi auditorlik 
faoliyatining milliy standartlarida hamda auditga oid o’quv adabiyotlarida 
auditorlik tekshiruvining oraliq natijalari qanday shakl va mazmundagi hujjatda 
aks ettirilishi lozimligi aniq ko’rsatilmagan. Faqatgina O’zbekiston Respublikasi 
Adliya vazirligida 2006 yil 29 dekabrda 1650-son bilan ro’yxatga olingan
 
“Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tekshirish va tekshirishlarni ro’yxatga 
olish kitobini yuritish tartibi to’g’risida Nizom”ning 31-bandida “Tekshirishlar 
natijalari dalolatnoma (ma’lumotnoma) bilan, zarur hollarda esa - aniqlangan 
kamchiliklarni bartaraf etish to’g’risidagi ko’rsatma bilan ham rasmiylashtiriladi” 
deyilgan. Yuqoridagi fikrlarni inobatga olgan holda, “tekshirilayotgan korxonada 
tekshirilgan ob’ekt(muomala)larning ko’lam(hajm)iga muvofiq auditor tomonidan 
tekshiruv natijalari quyidagi ikki hujjatda umumlashtirilishi maqsadga muvofiq, 
deb hisoblaymiz: 
1.Oraliq auditorlik ma’lumotnomasi; 
2.Umumiy auditorlik ma’lumotnomasi. 
Bunga misol qilib, tovar-moddiy zahiralar auditi natijalari umumiy auditorlik 
ma’lumotnomasida aks ettirilsa, tovar-moddiy zahiralar tarkibiga kiruvchi tovar, 

---

264 
tayyor mahsulot, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar auditi natijalari bo’yicha 
oraliq auditorlik ma’lumotnomasi tuzishni tavsiya etamiz. Bunda barcha oraliq 
auditorlik 
ma’lumotnomasi 
ma’lumotlari 
asosida 
umumiy 
auditorlik 
ma’lumotnomasi tuzilishi va ularda to’plangan dalillar ilova qilingan holda 
rasmiylashtirilishi shart”
93
, deb hisoblaymiz. 
Ta’kidlash joizki, amaldagi auditorlik faoliyatiga oid qonun va qonunosti 
hujjatlarda va o’quv adabiyotlarida auditorlik tekshiruvi oralig’ida tuziladigan ish 
hujjatlarining mazmuni, shakli va ularni rasmiylashtirish tartibi qat’iy belgilab 
berilmaganligi, qonun hujjatlarida belgilangan namunaviy shakl va mazmundagi 
hujjatlarda aks ettirilmasligi oqibatida audit natijalarini to’liq va aniq 
hujjatlashtirilmasligiga sabab bo’ladi. Biz, yuqoridagi masalaga aniqlik kiritish 
maqsadida, 
auditorlik 
tekshiruvining 
oraliq 
natijalarini 
“auditorlik 
ma’lumotnomasi” deb nomlangan hujjatda aks ettirilishi maqsadga muvofiq, deb 
hisoblaymiz. 
Tekshirish natijalari to’g’risidagi ma’lumotnoma tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi sub’ektga topshirilgan kun tekshirishni o’tkazish tugagan kun 
hisoblanadi. Tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt teshirish natijalari 
to’g’risidagi ma’lumotnomani olishdan bosh tortganda, auditorlik guruhi rahbari 
bu haqda tekshirish natijalari to’g’risidagi ma’lumotnomaga tegishli yozuv kiritadi 
va shu paytdan e’tiboran tekshirish tugagan hisoblanadi. Bu holda tekshirish 
natijalari to’g’risidagi ma’lumotnomaning bir nusxasi xo’jalik yurituvchi sub’ektga 
pochta orqali buyurtma xat bilan yuboriladi. 
Bizningcha, auditorlik ma’lumotnomasi auditorlarning o’zlari tomonidan har 
bir ob’ekt tekshiruvi yakunida kompyuter grafikasi asosida tegishli raqamlangan, 
toza qog’ozda rasmiylashtirilishi lozim. “UZKABEL”aktsiyadorlik jamiyati 
qo’shma korxonasi va “Grant Thornton” auditorlik tashkilotida o’tkazilgan 
tadqiqotlar 
natijasidaauditorlik 
ma’lumotnomasining 
mazmuni 
quyidagi 
93
Meliyev I.I. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va o’tkazishni takomillashtirish: iqtisodiyot fanlari bo’yicha 
falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun dis. avtoref.. -T.: 2019 -29 bet. 

---

265 
axborotlardan iborat bo’lishi lozim: 
1) tekshiruv o’tkazilgan joy, ma’lumotnoma tuzilgan sana (masalan, 2018 yil 
10 mart, "A" AJ materiallar hisobi bo’limi, Samarqand sh.,Abay ko’chasi, 13); 
2) tekshiruv o’tkazish uchun asos (auditorlik shartnomasi ro’yxat raqami va 
sanasi, auditorlik tashkiloti rahbari(guruh rahbari) buyrug’i, audit rejasi va dasturi); 
3) auditorlik tekshiruvishakli va uni o’tkazish davri (majburiy, tashabbus 
tarzidagi va nazorat qiluvchi yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar 
tashabbusiga ko’ra audit,tekshiriladigan hisobot davri); 
4) tekshiruvni o’tkazgan auditor(yordamchi auditor va ekspert)lik guruhi 
a’zolarining familiyasi, ismi, otasining ismi va lavozimi; 
5) tekshirilayotgan ob’ektga mas’ul rahbarning familiyasi, ismi, otasining ismi 
va lavozimi; 
6) tekshirilayotgan korxonaning ta’sis hujjatlariga ko’ra yuridik shaxsning 
to’liq nomi, tekshiruv davrida rahbarlik vazifalarini yoki buxgalteriya hisobi 
yuritish vazifalarini amalga oshirgan mansabdor shaxslarning familiyasi, ismi, 
otasining ismi; 
7) korxonaning joylashgan joyi (pochta manzili), bank rekvizitlari, shuningdek, 
uning identifikatsiya raqami(tekshiruv ob’ekti xususiyatlariga muvofiq talab 
etilganda); 
8) avval o’tkazilgan tekshiruvlar to’g’risidagi ma’lumotlar (agarda zarurat 
bo’lsa, bunda oldingi soliq nazorati, auditorlik tekshiruvi va davlat moliyaviy 
nazorat boshqarmasi tekshiruvlari hamda tekshiruvi natijalari bo’yicha qabul 
qilingan choralar to’g’risida qisqacha ma’lumotlar); 
9) tekshirilayotgan davr va tekshiruv o’tkazish uchun korxona tomonidan 
taqdim etilgan hujjatlar to’g’risidagi umumiy ma’lumotlar; 
10) tekshiruv natijasida aniqlangan kamchiliklar va ularni paydo bo’lish 
sabablari tavsifi; 
11) tekshiruv natijalari bo’yicha auditor(auditorlik guruhi rahbari)ning yakuniy 
fikr va xulosalari (aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasi va ularning 
moliyaviy hisobot ko’rsatkichlariga ta’siri ko’rsatiladi, bunday alomatlar 

---

266 
aniqlanmagan taqdirda bu ham ma’lumotnomada ko’rsatilishi shart); 
12) aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish yoki kelgusida takrorlanmasligi 
yuzasidan berilgan takliflar(har bir aniqlangan kamchilik yuzasidan takliflar 
alohida bayon etilishi lozim); 
13) auditorlik ma’lumotnomasini tayyorlagan va tekshiruv natijalarini 
tasdiqlovchi auditorlik guruhi a’zolarining tasdiqlovchi belgilari yoki imzolari; 
14) ma’lumotnoma mazmuni bilan tanishgan va uning nusxasini olgan yoki 
tekshiruv natijasidan norozi bo’lgan mas’ul shaxslar to’g’risida ma’lumotlar. 
Ma’lumotnomada yuqoridagi talablarning mazmuni aniq va batafsil bayon 
etilishi lozim. Ularda tekshiruvning borishi va uning natijalari etarli darajada va 
to’liq mazmunda aks ettirilishi shart. Biroq amaliyotda auditorlar tekshiruv 
natijalari aks ettirilgan hujjatlarda barcha talab qilinadigan shartlar har doim ham 
aks ettirilavermaydi. Bizningcha, amaliyotda audit natijalarini rasmiylashtirish 
chog’ida auditorlar tomonidan odatda quyidagi chetga chiqishlar eng ko’p 
uchraydi: 
–
ma’lumotnomada auditorning familiyasi, ism va sharifiqisqartirilgan 
mazmunda ko’rsatiladi; 
–
pochta manzili o’rniga tekshirilayotgan korxonaning auditorlik tekshiruvi 
o’tkazilayotgan ob’ektlari joylashgan manzilianiq ko’rsatilmaydi; 
–
bundan 
avvalgi 
o’tkazilgan tekshiruvlar to’g’risidagi ma’lumotlar 
ko’rsatilmaydi; 
–
korxonaning tekshiruv uchun taqdim etgan hujjatlari to’g’risidagi 
ma’lumotlar yoki auditorlik dalillari mavjud bo’lmaydi; 
–
aniqlangan kamchiliklar mazmuni, ularni paydo bo’lish sabablari va 
aniqlangan kamchilik qanday qonun hujjatlari talablarining buzilishi ekanligining 
sabablari aniq ochib berilmaydi; 
–
tekshiruv natijalari bo’yicha auditor(auditorlik guruhi rahbar)ining xulosa va 
yakunlari to’liq bayon etilmaydi. 
Auditorlik guruhi rahbari tuzilgan auditorlik ma’lumotnomalarda yuqoridagi 
kabi holatlarning yo’qligini nazorat qilishi, agarda kamchiliklar mavjud bo’lgan 

---

267 
taqdirda auditorlik guruhi rahbari ma’lumotnomada xatolar yoki kamchiliklarni 
tuzatishi 
va 
tegishli 
dalillar 
etarli 
darajada 
to’planganidan 
so’ng 
ma’lumotnomalarni qabul qilib olishi lozim, deb hisoblaymiz. 
Fikrimizcha, auditorlik ma’lumotnomasi kamida 2 nusxada tuzilishi va ularga 
tekshiruv ob’ektlari bo’yicha to’plangan dalillar ham har bir ma’lumotnomaga 
kamida bir nusxadan ilova qilinishi shart. Uning barcha nusxalari tekshiruvni 
o’tkazgan auditor yoki auditorlik guruhi rahbari tomonidan imzolanishi lozim. O’z 
navbatida o’rnatilgan tartibda tasdiqlangan ma’lumotnoma auditorlik hisobotini 
tayyorlashda asos sifatida foydalaniladi. Biroq auditorlik amaliyotida ko’pincha 
oraliq audit natijalari 1 nusxadan iborat bo’lgan hujjatlarda tuziladi yoki oraliq 
auditorlik tekshiruvining natijalari standart mazmun va shakldagi hujjatlarda 
umumlashtirmaslik holatlari ko’p uchraydi. 
Bugungi kunda auditorlik tekshiruvlari jarayonida mijozlar tomonidan 
auditorlarga moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligini tavsiflovchi 
barcha hujjatlarni ataylab yoki bilmasdan to’liq va o’z muddatida taqdim etilmaslik 
holatlari ko’plab kuzatilmoqda. Bu esa, ayrim hollarda mijoz tomonidan dalillar 
to’liq taqdim etilmasligi oqibatida auditorlik tashkiloti tomonidan mijoz faoliyatiga 
ishonchsiz yoki asossiz xulosa yoki baho berilishiga sabab bo’lmoqda.
Shuningdek, auditorlik tekshiruvi natijalari yoki tekshiruvning borishi bu 
to’plangan dalillarning ishochliligi yoki to’g’riligiga bevosta bog’liq. Biroq, 
auditorlik amaliyotida to’plangan dalillar ishonchliligiga quyidagi omillar jiddiy 
ta’sir etishi mumkin: 
1.
O’zaro bog’liq hamkorlarning mavjudligi. 
2.
O’zaro bog’liq tomonlar bilan muomalalar bo’yicha schyotlar qoldig’i. 
3.
Garov ta’minoti sifatida qo’yilgan aktivlarning mavjudligi. 
4.
Korxonaning barcha aktivlari bo’yicha mulkiy huquqning mavjud emasligi. 
5.
Uchinchi tomonga berilgan kafolatlarning mavjudligi. 
6.
Amaldagi va shartli majburiyatlarning mavjudligi. 
7.
Hisobot davri bo’yicha sud da’volari(ijro varaqalari)ning mavjudligi. 
8.
Hisobot sanasidan keyin, biroq, auditorlik hisoboti taqdim etilgan sanagacha 

---

268 
amalga oshirilgan muomalalarning mavjudligi. 
9.
Eng kam tannarx yoki sotishning sof qiymati bo’yicha TMZ hisobi. 
10.
Mijozning moliyaviy hisobotda aks ettirilgan aktivlar va majburiyatlar 
balans qiymatini jiddiy tarzda o’zgartirishi mumkin bo’lgan rejalarning mavjudligi. 
11.
Mijoz 
muayyan 
mahsulot 
turini 
ishlab 
chiqarishni 
tugatishni 
rejalashtirmayaptimi, eskirgan TMZlarning ko’payish holati yoki yuzaga kelishi 
bo’lishi mumkin bo’lgan boshqa rejalarning mavjudligi. 
12.
Mijoz yaqin kelajakda o’z faoliyatini o’zgartirishni rejalashtirmayaptimi. 
Fikrimizcha, yuqoridagi dastlabki to’qqiz band bo’yicha axborotlarni auditor 
tekshirilayotgan sub’ektda mavjud bo’lgan hujjatli dalillardan olishi mumkin. 
Biroq agar unga garov shartnomalari yoki kafolat majburiyatlari taqdim etilmagan 
bo’lsa, bu mijoz har doim ham garovga qo’yilgan mol-mulk yoki berilgan kafolat 
majburiyatlariga ega emasligini bildiravermaydi. Shu sababli, dalil sifatida auditor 
mijozdan ushbu masalalar bo’yicha ishlarning amaldagi holati ochib beriladigan 
taqdimnoma xat olishi shart. Lekin 10 va 12-bandlarda ko’rsatilgan axborotlarning 
yagona dalili esa faqat mijozning taqdimnoma xati bo’lishi mumkin. Auditorlik 
tashkiloti uchun rahbariyatning taqdimnoma xatini auditorlik xulosasi taqdim 
etilgunigacha xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbari imzolagan holda taqdim 
etishi lozim. 
Auditorlik tashkilotlarida o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida, tekshiruvlar 
jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan auditorlarga moliyaviy hisobot 
ko’rsatkichlarining ishonchliligini asoslovchi ayrim hujjatlarni ataylab yoki 
bilmasdan to’liq va o’z muddatida taqdim etilmaslik holatlari ko’plab kuzatildi. Bu 
esa, ayrim hollarda tekshirilayotgan sub’ekt tomonidan dalillar to’liq taqdim 
etilmasligi oqibatida, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’jalik sub’ekt faoliyatiga 
ishonchsiz yoki asossiz xulosa berilishiga sabab bo’lmoqda. Bizningcha, 
yuqoridagi kabi holatlarga yo’l qo’yilmasligini ta’minlash uchun auditorlik 
tashkiloti tekshirilayotgan sub’ekt rahbariyatidan tekshiriladigan hujjatlar to’liq 
taqdim etilishini kafolatlovchi taqdimnoma xat olishi hamda bu xatni auditorlik 
hisoboti taqdim etilishidan avval olishi maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.

---

269