Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Nisbiy miqdorlarning turlari, ifodasi va ularning tasnifi
Taqqoslash 
turlari 
Taqqoslashning 
nisbiy ifodasi 
Tasnifi 
Reja 
vazifalari 
nisbiy miqdorlari 
K
rv
=K
jr
/K
o‗y
Joriy yil reja ko‗rsatkichini (K
jr
) o‗tgan yil 
yoki 
o‗tgan 
yillarning 
o‗rtacha 
ko‗rsatkichlariga (K
o‗y
) nisbati 
Rejani 
bajarishning 
nisbiy miqdorlari 
K
rb
=K
h
/K
r
Haqiqatda erishgan daraja (K
h
) bilan reja 
ko‗rsatkichlari (K
r
) nisbati 
Dinamika nisbiy 
miqdorlari 
K
dn
=K
b
/K
bv
Iqtisodiy ko‗rsatkichlarni (K
b
), (K
bv
) vaqt 
ichida nisbiy o‗zgarishini tavsiflaydi 
Tuzilmaviy nisbiy 
miqdorlar 
K
tn
=K
ab
/K
uh
O‗rganilayotgan 
to‗plamning 
ayrim 
birliklarini (K
ab
) uning umumiy hajmiga 
(K
uh
) nisbati 
Koordinatsiya 
nisbiy miqdorlari 
K
kn
=K
ab
/K
bb
To‗plam ichidagi ayrim birliklarni (K
ab
, 
K
bb
) o‗zaro nisbatlarini tavsiflaydi 
Intensiv 
nisbiy 
miqdorlar 
K
in
=K
sm
/K
tm
Turli nomdagi lekin o‗zaro bog‗langan 
ko‗rsatkichlarni (K
sm
, K
tm
) o‗zaro nisbati
Obyektlararo va 
hududiy 
taqqoslash 
K
oh
=K
xk
/K
bxk
K
oh
=X
o
/R
bo
Nisbiy miqdorlari bir xil nomdagi lekin 
turli obyekt yoki hududlarga taalluqli 
bo‗lgan ko‗rsatkichlarni(K
xk
, K
bxk
), (X
o
, 
R
bo
) o‗zaro nisbatini tavsiflaydi. 
Samaradorlik 
nisbiy miqdorlari 
K
sn
=K
s
/K
r
Samara (K
s
) va resurs (K
r
) yoki xarajatlar 
orasidagi nisbatni tavsiflaydi 
O„rtacha miqdorlar. 
Mutlaq va nisbiy miqdorlarning hodisa va jarayonlarni o‗rganish, baholash 
va tahlil etishdagi ustunliklari, ijobiy tomonlari bilan bir qatorda, ularning qator 
kamchiliklari ham mavjud. Ya‘ni ular o‗rganilayotgan hodisa va jarayonlarga 
umumlashtirib ta‘rif bera olmaydi. Bu vazifani o‗rtacha miqdorlar bajaradi. 
O‗rtacha miqdorlardan rejalashtirish, boshqarish, ilmiy-tadqiqot ishlarida 
keng qo‗llaniladi.
O„rtacha miqdorlar
deb, bir xildagi va bir turdagi hodisalarni 
o‗zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi, ta‘riflovchi 
miqdorlarga aytiladi. 

---

35 
Moliyaviy tahlil jarayonida o‗rtacha miqdorlarning qator turlaridan 
foydalaniladi: o‗rtacha arifmetik miqdorlar; o‗rtacha garmonik miqdorlar; o‗rtacha 
geometrik miqdorlar; o‗rtacha xronologik miqdorlar; o‗rtacha kvadratik miqdorlar. 
O‗rtacha miqdorlarning sodda va amaliyotda keng qo‗llaniladigan turi bu 
o‗rtacha arifmetik miqdordir. O‗rtacha arifmetik miqdor o‗z navbatida oddiy va 
tortilgan ko‗rinishga bo‗linadi. 
Oddiy arifmetik o‗rtacha variantlar (x) bir yoki teng marta takrorlangan 
paytda qo‗llaniladi.
f
x
f
х
х
х
x
x
n







...
3
2
1
 
Tortilgan ko‗rinishdagi o‗rtacha arifmetik miqdor quyidagi bog‗lanishlar 
orqali topiladi.
f
xf
f
f
f
f
f
x
f
x
f
x
f
х
х
n
n
n












...
...
3
2
1
3
3
2
2
1
1
Tahlilda o‗rtacha arifmetik bilan bir qatorda o‗rtacha garmonik ham keng 
qo‗llaniladi. O‗rtacha garmonik – bu o‗rtacha arifmetik miqdorning teskari bo‗lgan 
darajasidir. 
O‗rtacha garmonik miqdor ham o‗rtacha arifmetik miqdorga o‗xshab oddiy 
va tortilgan shakllarga ega. 
Oddiy o‗rtacha garmonik miqdorlarni aniqlash formulasi: 
x
n
х
1


Tortilgan o‗rtacha garmonik miqdorlarni aniqlash formulasi: 
















x
M
M
x
M
x
M
x
M
M
M
M
x
M
M
x
xf
xf
х
n
n
n
гар
...
...
2
2
1
1
2
1
Tahlilda o‗rtacha geometrik miqdorlardan odatda o‗sish sur‘atlarini 
o‗rganishda keng foydalaniladi. 
n
n
geom
x
x
x
X
...
*
*
2
1

2.5-jadval