Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Jami 
x 
x 
355100,3 
x 
Jadval ma`lumоtlaridan ko‘rinib turibdiki, o‘rganilayotgan davrda 
kоrxоnada mahsulоt hajmi biznes rejada belgilanganiga nisbatan 355204 ming 
so‘mga ko‘paygan. Mahsulоt hajmining оrtishiga mehnat оmillari ham o‘z ta`sirini 
o‘tkazgan. Ya`ni ishchilar sоnining o‘zgarishi hisоbiga 21767,7 ming so‘mlik, jami 
ishlangan kishi kunlarining o‘zgarishi hisоbiga esa 70360,4 ming so‘mlik mahsulоt 
yo‘qоtilgan. Ammо, mahsulоt hajmiga ijоbiy ta`sir etgan mehnat оmillari ham 
mavjud bo‘lib, bulardan jami ishlangan kishi sоatlarining o‘zgarishi hisоbiga 219,9 
ming so‘mlik, bir sоatlik ish unumdоrligini оrtishi hisоbiga esa 447008,5 ming 
so‘mlik mahsulоt hajmini оrtishiga оlib kelgan. Mehnat resurslaridan to‘liq 
fоydalanilgan taqdirda kоrxоnada mahsulоt hajmi qo‘shimcha yana 92128,1 ming 
so‘mga оrtishi mumkin edi. Umuman оlganda, bunday natijalarni kоrxоna uchun 
ijоbiy deb bahоlasak bo‘ladi 

---

241 

9-BOB. Mahsulot ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili 
 
9.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari 
9.2. O„zgaruvchan va o„zgarmas xarajatlar tahlili 
9.3. Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo„yicha 
baholash, tahlil qilish 
9.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya 
moddalari bo„yicha tahlili 
9.5. Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish 
xarajatlari tahlili 
9.6. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tahlili 
9.7. Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig„imini tahlili 
9.8. Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo„llari 
 
9.1. Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari 
Korxona faoliyatining muhim va unga baho beradigan mezon 
ko‗rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaga ta‘sir etuvchi omil bu 
tannarxdir.
Tannarx tahlili orqali har bir xo‗jalik yurituvchi subyektni ishlab chiqarish, 
ish bajarish, xizmat ko‗rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga 
muvofiqligi, samaradorligi va natijaviyligi baholanadi. 
Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning 
ko‗payishidir
28
.
Xarajatlar – muayyan davr oralig‗ida sarflangan resurslarning pul 
o‗lchovidagi qiymatidir. 
Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki 
ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o‗rtasida 
kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
29
28
Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти ―Молиявий ҳисоботни 
тайѐрлаш ва тақдим этиш учун концептуал асос‖(А
В 09.09.2016 й. 475-1-сон билан рўйхатга 
олинган)

---

242 
Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan 
tabiiy resurslar, xomashyo, materiallar, yoqilg‗i, energiya, asosiy vositalar 
(amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog‗liq 
xarajatlarning qiymat ko‗rinishini ifodasidir.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi xarajatlarini hisobga olish va nazorat 
qilish, mahsulot bahosini shakllanishi va korxonaning foyda va rentabelligini 
aniqlash, korxonaning boshqaruv va investitsiya faoliyatlari bo‗yicha qarorlarni 
qabul qilish, resurslardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy 
etish, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish tizimini takomillashtirishdan 
ko‗rilgan samaradorlikni ifodalaydi. 
Moliya-xo‗jalik faoliyati bilan bog‗liq xarajatlar tarkibi xo‗jalik yurituvchi 
subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun 
mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo‗jalik 
yurituvchi subyektda paydo bo‗ladigan barcha xarajatlar to‗g‗risida to‗liq va aniq 
axborot shakllantirilishi, soliq solinadigan bazani to‗g‗ri aniqlash maqsadida 
belgilanadi. 
Moliya-xo‗jalik faoliyati bilan bog‗liq barcha xarajatlar quyidagilarga 
guruhlanadi: 
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: 
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; 
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; 
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish 
xususiyatiga ega bo‗lgan ustama xarajatlar. 
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan 
olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan 
xarajatlar: 
a) sotish xarajatlari; 
b) boshqarish xarajatlari (ma‘muriy sarf-xarajatlar); 
v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. 
29
Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари 

---

243 
3. Xo‗jalik yurituvchi subyektning umumxo‗jalik faoliyatidan olingan foyda 
yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‗jalik yurituvchi 
subyektning moliyaviy faoliyati bo‗yicha xarajatlari: 
a) foizlar bo‗yicha xarajatlar; 
b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‗yicha salbiy kurs tafovutlari; 
v) qimmatli qog‗ozlarga qo‗yilgan mablag‗larni qayta baholash; 
g) moliyaviy faoliyat bo‗yicha boshqa xarajatlar. 
4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to‗langunga qadar foyda 
yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. 
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot 
(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan, ishlab chiqarish 
texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga 
quyidagilar tegishli bo‗ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va 
bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan 
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‗lgan ustama xarajatlar. 
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi 
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‗ra quyidagi elementlar bilan 
guruhlarga ajratiladi: 
1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati 
chiqarib tashlangan holda); 
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‗lgan mehnatga haq to‗lash 
xarajatlari; 
3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‗lgan ijtimoiy sug‗urtaga ajratmalar; 
4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‗lgan nomoddiy 
aktivlar amortizatsiyasi; 
5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‗lgan boshqa xarajatlar. 
1. Moddiy xarajatlar xarajatlarning eng muhim va asosiy qatori hisoblanadi. 
Ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‗i ishlab chiqarish, faoliyat 
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo‗g‗inida moddiy xarajatlar salmog‗i 60-70 
foizgacha tashkil etadi.

---

244 
Ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi 
xarajatlar kiritiladi.