Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Buxgalteriya balansining aktivi va passivining likvidlik darajasi 
bo„yicha tarkiblanishi
Aktivlar 
Passivlar 
Uzoq muddatli va joriy 
aktivlar 
O„z mablag„lari manbasi va majburiyatlar 
A1 – Doimiy harakatdagi 
aktivlar
(satr 320+370+380) 
P1 – To‗lov muddati kelgan majburiyatlar
(satr 
610+630+650+670+680+690+700+710+720+760) 
A2 – Tez pulga aylanadigan 
aktivlar (210) 
P2 – Qisqa muddatli to‗lov majburiyatlari
(satr 730+740+750) 
A3 – Sekin pulga aylanadigan 
aktivlar (140) 
P3 – Uzoq muddatli to‗lov majburiyatlari
(satr 500+520+540+560+590) 
A4 – Qiyin pulga aylanadigan 
aktivlar (130) 
P4 – Doimiy passivlar (480) 
Buxgalteriya balansi likvidligini baholashda balansni tuzish davriyligiga 
(choraklik, yarim yillik va yillik) muhim ahamiyat qaratish lozim. Ko‗pincha 
korxonalar faoliyatining mavsumga bog‗liqligi, eksport va import qilinadigan 
mahsulotlar bo‗yicha kontraktatsiya shartnomalarining bajarilishini bog‗liqligiga 
ko‗ra uni yillik oralig‗ini o‗rganish tavsiya etiladi.
10.37-jadval 
Buxgalteriya balansi moddalarining likvidlik darajasi bo„yicha 
tarkiblanishi 
Aktiv 
Bala
ns 
satri 
Likvid
lik 
guruhi 
Passiv 
Bala
ns 
satri 
Likvid
lik 
guruhi 
I. Uzoq muddatli 
aktivlar 
A4 
I. O„z mablag„lari 
manbalari 
P4 
Asosiy 
vositalar 
qoldiq qiymati
012 
A4 
Ustav kapitali (8300) 
410 
P4 
Nomoddiy aktivlar 
qoldiq qiymati 
022 
A4 
Qo‗shilgan 
kapital 
(8400) 
420 
P4 
Uzoq 
muddatli
investitsiyalar jami 
(satr 
040+050+060+070
+080) 
030 
A4 
Rezerv kapitali (8500) 
430 
P4 
O‗rnatiladigan 
090 
A4 
Sotib olingan xususiy 
440 
P4 

---

352 
asbob-uskunalar 
(0700 
aksiyalar (8600)
Kapital qo‗yilmalar 100 
A4 
Taqsimlanmagan 
foyda (qoplanmagan 
zarar) (8700) 
450 
P4 
Uzoq 
muddatli 
debitor qarzlari
110 
A4 
Maqsadli 
tushumlar 
(8800) 
460 
P4 
Uzoq 
muddatli 
kechiktirilgan 
xarajatlar
120 
A4 
Kelgusi 
davr 
xarajatlari 
va 
to‗lovlari 
uchun 
zaxiralar (8900) 
470 
P4 
I-bo‗lim 
bo‗yicha 
jami 
(satr 
012+022+030+090
+100+110+120) 
130 
∑A4 
I bo‗lim bo‗yicha jami 
(satr 
410 
+420+430+440+450+
460+470) 
480 
∑P4 
II. Joriy aktivlar 
A3+A2+A1 
II. Majburiyatlar 
P3+P2+P1 
Tovar-moddiy 
zaxiralari, 
jami 
(satr 
150+160+170+ 
180)
140 
A3 
Uzoq 
muddatli 
majburiyatlar, 
jami 
(satr 
500+510+520+530 
+540+550+560+570+
580+590) 
490 
P3 
Kelgusi 
davr 
xarajatlari
190 
A3 
Shu jumladan: uzoq 
muddatli 
kreditorlik 
qarzlari 
(satr 
500 
+520+540+560+590) 
491 
P3 
Kechiktirilgan 
xarajatlar
200 
A3 
Joriy 
majburiyatlar, 
jami 
(satr 
610+620+630+640+6
50+ 
660+670+680+690+7
00+710+720+730+74
0+750+760) 
600 
P2+P1 
Debitorlar 
jami: 
(satr 
220 
+240+250+260+27
0+280+290+300+3
10) 
210 
A2 
Shu jumladan: joriy 
kreditorlik qarzlarida 
qisqa 
muddatli 
kreditlar va qarzlar, 
uzoq 
muddatli 
kreditlarning 
joriy 
qismi (satr 730+740 
+750) 
P2 
Pul 
mablag‗lari, 
jami 
(satr 
330+340+350+360) 
320 
A1 
Joriy 
kreditorlik 
qarzlarining kredit va 
qarzlardan 
tashqari 
600 
P1 

---

353 
shu jumladan: 
qismi 
(satr 
610+630+650+670+6
80+690+700+710+72
0+760) 
Qisqa 
muddatli 
investitsiyalar
370 
A1 
Shundan: 
muddati 
o‗tgan 
joriy 
kreditorlik qarzlari 
602 
P1 
Boshqa 
joriy 
aktivlar
380 
A1 
II bo„lim bo„yicha 
jami 
(satr 
140+190+200+210
+230 
+320+370+380) 
390 
∑A3+
A2+A
1 
II bo„lim bo„yicha 
jami (satr 490+600) 
770 
∑P1+P
2+P3 
Balans 
aktivi 
bo„yicha 
jami 
(satr 130+390) 
400 
∑A 
Balans 
passivi 
bo„yicha jami (satr 
480+770) 
780 
∑P 
10.38-jadval 
Buxgalteriya balansining likvidlik bo„yicha belgilangan normalar va 
ularning mutlaq o„zgarishlari 
O„zgarishla
r tartibi 
Mutlaq farqlanishlardagi o„zgarishlar 
Likvidlik 
darajasi 
1-holat 
A1>=P1 
A2>=P2 
A3>=P3 
A4<=P4 
Mutlaq likvid 
balans 
2-holat 
A1<=P1 
A2>=P2 
A3>=P3 
A4<=P4 
Likvid balans 
3-holat 
A1<=P1 
A2<=P2 
A3>=P3 
A4<=P4 Nolikvid balans 
4-holat 
A1<=P1 
A2<=P2 
A3<=P3 
A4>=P4 
Nochorlik 
holatidagi 
balans 
x 
Doimiy 
harakatdagi 
aktivlarning 
to‗lov 
muddati 
kelgan 
majburiyatl
ardan farqi 
Tez pulga 
aylanadiga
n 
aktivlarnin
g qisqa 
muddatli 
majburiyat
lar va 
qarzlardan 
farqi 
Sekin pulga 
aylanadigan 
aktivlarning 
uzoq 
muddatli 
majburiyatl
ardan farqi 
Doimiy 
passivlarni
ng qiyin 
pulga 
aylanadiga
n 
aktivlardan 
farqi 
x 
Balans ifodasi: A1+A2+A3+A4=P1+P2+P3+P4 

---

354 
Buxgalteriya balansi elementlari va jamlangan qatorlarini (moddalarini) 
o‗zaro nisbatlash asosida likvidlikni nisbiy darajalariga va to‗lovga qobillik 
darajalariga ham baho berish mumkin. 
10.39-jadval 
Likvidlikni nisbiy ifodalari piramidasi 
Nisbat 
Nisbiy ifoda mazmuni 
Aktivlar va passivlar tarkibiy nisbati 
A1 / P1 
To‗lov muddati kelgan majburiyatlarning qoplanishi 
A2 / P2 
Qisqa muddatli majburiyatlarning qoplanish imkoniyati 
A3 / P3 
Uzoq muddatli majburiyatlarning qoplanish imkoniyati 
A4 / P4 
Doimiy 
passivlarning 
uzoq 
muddatli 
aktivlarda 
to‗planishi 
Qoplash koeffitsiyentlari 
A1 / P1 
Mutlaq to‗lov layoqati-1 (kreditorlik majburiyatini 
qoplanishi) 
A1 / (P1+P2) 
Mutlaq to‗lov layoqati-2 (kreditorlik va qisqa muddatli 
majburiyatlarni qoplanishi) 
A1 / (P1+P2+P3) 
Mutlaq to‗lov layoqati-3 (kreditorlik va uzoq muddatli 
majburiyatlarning joriy qismi) 
(A1+A2) / (P1+P2) 
Oraliq 
to‗lov 
layoqati-1(Qisqa 
davriylikda 
rejalashtirishda) 
(A1+A2) / 
(P1+P2+P3) 
Oraliq 
to‗lov 
layoqati-2 
(qisqa 
davriylikda 
rejalashtirishda) 
(A1+A2+A3) / 
(P1+P2+P3) 
Umumiy to‗lov layoqati-1 (bashoratlashda ishlatiladi) 
(A1+A2+A3+A4) / 
(P1+P2+P3) 
Umumiy to‗lov layoqati-2 (likvidatsion jarayonlarda 
ishlatiladi) 
Aktivlarni moliyalashtirishning mutlaq ifodalari koeffitsiyentlari 
P4 / A4 
Doimiy aktivlarni o‗z mablag‗lari hisobiga manbalanishi 
(P3+P4) / A4 
Doimiy aktivlarni o‗z va qarz mablag‗lari bilan 
manbalanishi 
(P4+P3-A4) / A3 
Joriy aktivlarni o‗z mablag‗lari hisobiga manbalanishi 
(P4+P3-A4+P2) / A3 
Joriy aktivlarning o‗z va qarz mablag‗lari hisobiga 
manbalanishi 
10.40-jadval 
Buxgalteriya balansi likvidligi tahlili 
AKTIV 
Yil boshi 
Yil oxiri 
PASSIV 
Yil boshi 
Yil oxiri 
Majburiyatlarni 
qoplashdagi 
ortiqchalik(+), 
etishmovchilik (-) 
Doimiy 
289 412 698
629 150 505
To‗lov 
762 075 830 1 839 768 361
-
-1 210

---

355 
harakatdagi 
aktivlar 
muddati 
kelgan 
majburiyatlar 
471 663 
132
617 856 
Tez pulga 
aylanadigan 
aktivlar 
503 338 335 1 566 042 404
Qisqa 
muddatli 
to‗lov 
majburiyatlari 
14 744 216
8 878 479
488 59
4 119 
1 557 16
3 925 
Sekin 
pulga 
aylanadigan 
aktivlar 
2 185 621 680 9 488 500 196
Uzoq 
muddatli 
to‗lov 
majburiyatlari 
4 675 490 146
12 304 013 14
9
-2 489
868 
466 
-2 815 
512 953 
Qiyin 
pulga 
aylanadigan 
aktivlar 
10 219 731 94
5
12 593 199 96
0
Doimiy 
passivlar 
7 745 794 466
10 124 233 07
6
-2 473 
937 479 
-2 468 
966 884 
Aktiv jami
13 198 104 65
8
24 276 893 06
5 
Passiv jami
13 198 104 65
8
24 276 893 06
5 
x 
x 
Korxonada qisqa muddatli majburiyatlarni qoplashga doimiy harakatdagi 
aktivlarning yo‗naltirilganligi, shuningdek‚ sekin pulga aylanadigan aktivlarning 
uzoq muddatli majburiyatlarni qoplashi salbiy ifodani, tez pulga aylanadigan 
aktivlarning qisqa muddatli kreditlar va qarzlarni qoplashi ijobiy farqlanishda 
chiqqan. O‗z mablag‗lari manbasi, doimiy passivlarning uzoq muddatli aktivlarni, 
doimiy aktivlarni moliyalashtirishda yetishmovchilik kuzatilgan. 
Korxonada sof aktivlar qiymati yil boshida (13 198 104 658 – 5 452 310 192 
ming so‗m) 7 745 794 466 ming so‗mni, yil oxirida (24 276 893 065 – 
14 152 659 989) 10 124 233 076 ming so‗mni tashkil qilgan. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini baholashda eng 
muhim sifat ko‗rsatkichi bu – to‗lov layoqati ko‗rsatkichidir. Korxonani 
to„lovga 
layoqati
to‗lov imkoniyatlarini, ya‘ni uning o‗z majburiyatlarini to‗lashga 
qodirligini xarakterlaydi. 
Likvidlilik bilan to‗lov qobiliyati bir-biridan farq qiladi. Likvidlilik qarzlarni 
to‗lash uchun mablag‗lar mavjudligini ko‗rsatsa, to‗lov qobiliyati qarzni uzish 
imkoniyati borligini ko‗rsatadi. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning to‗lov layoqati deganda to‗lov muddati 
kelgan majburiyatlarni qoplashga joriy mablag‗larning yetarliligi yoki 
yetishmovchiligi tushuniladi. 

---

356 
Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning to‗lov layoqatini xarakterlovchi 
ko‗rsatkichlarga quyidagi ko‗rsatkichlar kiritiladi: 
- mutlaq to‗lov layoqati; 
- oraliq to‗lov layoqati; 
- joriy (umumiy) to‗lov layoqati. 
1. Mutlaq to‗lov layoqati (K
mtl
). Ushbu ko‗rsatkich xo‗jalik yurituvchi 
subyektlarning pul mablag‗lari va qisqa muddatli moliyaviy qo‗yilmalarini 
muddati kelgan to‗lov majburiyatlariga, qisqa muddatli majburiyatlarga bo‗lish 
asosida topiladi.