Toshkent moliya instituti moliya fakulteti

Qishloq xo‘jaligida davlat buyurtma tizimi
O‘zbekiston agrar sektorining asosiy xususiyati shundaki, ikki qishloq xo‘jalik ekinlarini (paxta va bug‘doy) ishlab chiqarish asosan davlat ehtiyojlari uchun yetishtiriladi.
So‘nggi yillarda majburiy ravishda paxta uchun ajratilgan yerlarning bir qismi meva va sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarish foydasiga qisqardi. Shu bilan birga, 2020 yilda ekin maydonlari, bog‘lar va tokzorlar uchun ajratilgan barcha yerlarning uchdan ikki qismidan ko‘pini paxta va bug‘doy ekinlari tashkil etdi. 2020 yilda paxta va bug‘doy ekin yerlari barcha ekin uchun ajratilgan yerlarning (meva bog‘lari va uzumzorlarni hisobga olmaganda) 82,2 foizini tashkil etdi.
Mahsulot va resurs bozori
Rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy turlarini (paxtadan tashqari) ishlab chiqarish yil sayin ortib bormoqda. Bu ayniqsa meva va sabzavot mahsulotlariga tegishli, ishlab chiqarish bilan birga uni qayta ishlash va eksport qilish ham o‘sib bormoqda. Chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda ham sezilarli o‘sish kuzatilmoqda. (Chorvachilik mahsulotlarining asosiy qismi fermer xo‘jaliklarida ishlab chiqilganini va ularning statistik hisobotlari o‘ziga xos tarzda olib borilishini hisobga olib, ushbu ko‘rsatkichlar ehtiyotkorlik bilan ko‘rib chiqilishi kerak).
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va eksport qilishning sezilarli darajada oshishiga qaramasdan hozirda mavjud bo‘lgan davlat buyurtmalar tizimi va eksportni boshqarish amaliyoti qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun erkin bozorlarni shakllantirishga imkon bermaydi.
Paxta bozori erkin emas, chunki davlat monopolist va faqatgina davlat xomashyoni sotib oladi. Keyin esa paxta eksport uchun va ichki iste'molchilar uchun taqsimlanadi. Bugungi kunda tajriba sifatida «agrosanoat majmuasi» joriy etilmoqda, unda fermerlar paxtani davlatga emas, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri klasterdagi qayta ishlash korxonalariga sotishlari kerak bo‘ladi. Ammo bunday model paxta bozorining paydo bo‘lishini anglatmaydi, balki «krepostnoy qaramlik»ni yaratadi, faqat fermerlar hozirgidek davlatga emas, balki paxtani qayta ishlovchi fermerlarga tobe bo‘ladi.
Davlat uzoq vaqt davomida (ehtimol, 2019 yil davomida ham) meva va sabzavotlarni eksport qilishni markazdan turib tartibga solishga harakat qilmoqda. O‘tgan yillarda bunday tartibga solishning asosiy vositalari sifatida quyidagilar xizmat qildi:
- mahsulotlarni eksport qilish uchun kvotalar ajratish (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining oylik qarorlar),
- davlat savdo kompaniyalari orqali majburiy eksport,
- minimal eksport narxini belgilash (mahsulot sotish taqiqlangan),
- 100 foiz oldindan to‘lov talabi,
- valuta tushumini kechiktirilgani uchun jarima (100 foiz oldindan to‘lov talabini bartaraf etish mumkin bo‘lgan hollarda) va h.k.
2020-2021 yillar mobaynida meva va sabzavotlarni eksport qilish bo‘yicha ma'muriy to‘siqlarning ko‘pi yo‘q qilindi. Biroq yangi mexanizm 2020-yildan boshlab qanday ishlashi, bu tizim ma'muriy aralashuvlardan qanchalik ozod bo‘lishi hozircha aniq emas.
Maqola nashrga tayyorlanayotgan vaqtida, meva-sabzavot va to‘qimachilik mahsulotlarining kontrakt qiymatini monitoring qilish bo‘yicha hukumat qarori loyihasi ishlab chiqildi. Hujjatning mohiyati shundaki eksportchilar o‘z mahsulotlarini Tashqi savdo va Investitsiyalar vazirligi tomonidan belgilangan narxlardan ko‘ra arzonroq narxda sotmasliklari zarur. Ya'ni, mansabdor shaxslar yana meva va sabzavotlarni eksport qilishni nazorat qilmoqchi ekanliklari tasdiqlandi.
Sanoatni ma'muriy tartibga solish tizimi resurs bozorlariga ham taalluqli. Qishloq xo‘jaligi texnikasi, yoqilg‘i-moylash materiallari, o‘g‘itlar, ozuqa, urug‘lar, biologik va kimyoviy o‘simliklarni himoya qilish mahsulotlari va boshqa mahsulotlar fermerlarga davlat monopolistlari tomonidan yetkazib beriladi. Ba'zi mahsulotlar narxlari ko‘pincha subsidiyalanadi. Past (subsidiyalangan) narxlarda sotib olinishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar miqdori cheklangan va ular paxta va bug‘doyning ekin maydonlari miqdori, ularning kutilayotgan rentabelligi bilan belgilanadi.
Fermerlar yoqilg‘i, o‘g‘itlar va urug‘larni faqat davlat tomonidan ochilgan punktlarda olishlari mumkin. Yetkazib beruvchilar o‘rtasida raqobat yo‘q, bu ularning sifatsiz xizmat ko‘rsatishiga olib keladi. Hukumat buyurtmalariga bo‘ysunmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqaruvchilar moddiy resurslarni bozorda mavjud narxlarda o‘zlari sotib olishlari kerak.
Bundan tashqari, davlat korxonalari qishloq xo‘jaligi texnikasi xizmatlarini ko‘rsatishadi (traktorni haydash, kombaynda yig‘ib olish, hosilni yetkazib berish va hokazo), mashina-traktor parklari tarmog‘i mavjud. Nihoyat, davlat ishlab chiqarishni avans orqali amalga oshiradi: fermerlar ko‘pincha paxta va bug‘doy sotishdan keladigan daromadlarni hisobga olib resurslarni avans to‘lovi orqali oldindan sotib oladi. Shu bilan birga, dehqon, ma'lum bir vaziyat yoki mahalliy sharoitga qarab, avans qilib olingan naqd pulni erkin tarzda sarflay olmaydi. Fermer pul emas, balki davlat narxlarida to‘langan resurslarni oladi, bu esa fermerning moliyaviy mustaqilligini cheklaydi.
Shunday qilib, paxta va g‘alla uchun davlat buyurtmasini bajarayotgan fermerlar o‘z mahsulotlarining bahosini yoki resurslar narxini nazorat qila olmaydi.
1996 yildan buyon amalga oshirilayotgan import o‘rnini bosish siyosati doirasida qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan tartibga solishning mavjud tizimi jadal industrializatsiya qilish vazifalari doirasida shakllantirildi. Qishloq xo‘jaligi sektori iqtisodiyotning «strategik tarmoqlari»ni rivojlantirishga (Stalin sanoatlashtirish yillarida ham shu usuldan foydalanilgan) yirik moliyaviy inʼeksiya donorlari rolini topshirdi. Ushbu siyosat muvaffaqiyatsizlikka uchradi, O‘zbekiston kuchli sanoat davlatiga aylanmadi, ammo iqtisodiy rivojlanishda sezilarli darajada orqada qoldi. 2017 yilda boshlangan tizimli islohotlar samarasiz iqtisodiy modelni tark etishni nazarda tutadi. Biroq, qishloq xo‘jaligi sohasidagi ma'muriy tartibga solish mexanizmlariga hali ham muhim o‘zgarishlar kiritilmagan.
Sektor radikal islohotga muhtoj, uning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:
- ayrim ekinlar uchun yerni majburiy kvotalashni bekor qilish (agar davlat buyurtmasi saqlanib qolsa-da, fermerlarga ishlab chiqarish tarkibini optimallashtirish uchun yerlardan erkin foydalanish imkoniyati berilishi kerak).
- paxta va g‘alla ishlab chiqarish bo‘yicha rejalashtirilgan maqsadli dasturlar amaliyotidan voz kechish (agar bir vaqtning o‘zida bo‘lmasa, keyinchalik rejalashtirilgan maqsadlarni kamida bosqichma-bosqich, yillik qisqartirish).
- paxta va bug‘doy uchun erkin va raqobatbardosh bozorlarni shakllantirish va rivojlantirish.
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha barcha ma'muriy to‘siqlarni bartaraf etish.
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar uchun resurslar va xizmatlar uchun erkin va raqobatbardosh bozorlarni shakllantirish va rivojlantirish.
- qishloq xo‘jaligi yerlarini xususiy mulkka egalik qilish imkoniyatlarini hisobga olgan holda yer lizing huquqlarini mustahkamlash, mavjud lizing shartnomalarini himoya qilish.
Yuqoridagi islohotlarni amalga oshirish qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining moliyaviy ahvolini mustahkamlash, yerlardan samarali foydalanishni rag‘batlantirish va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini diversifikatsiya qilish, shu jumladan meva-sabzavot va yem-xashak ekinlarini ko‘paytirish imkonini beradi. Bu o‘z navbatida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining umumiy hajmini hamda agrar sektorning eksport salohiyatini oshirishga imkon beradi.


Xulosa
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 31 iyul kuni g‘o‘za rivojini jadallashtirish, g‘alla o‘rimidan bo‘shagan maydonlarga takroriy ekinlar ekish, aholi tomorqasidan samarali foydalanish va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish masalalariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi.
Ma’lumki, joriy yil 4 iyul kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishida 5 iyuldan 5 sentyabrga qadar “Hosilga-hosil qo‘shish dolzarb ikki oyligi” e’lon qilingan edi. Yig‘ilishda shu borada amalga oshirilgan ishlar atroflicha tahlil qilindi.
O‘tgan vaqt mobaynida g‘o‘za rivojining kechikishi bartaraf etilmagani,g‘o‘za rivoji hali ham 8-10, ba’zi joylarda 12-15 kunga orqada qolayotgani ta’kidlandi. O‘tgan yilning shu davrida bir tup g‘o‘zada o‘rtacha 5-7 ko‘sak shakllangan bo‘lsa, bugun 3-5 tadan oshmaydi.
Bunday holat yuzaga kelishining asosiy sababi iyun-iyul oylarida joylardagi hokimlar, sektorlar rahbarlari, ayniqsa, fermerlar g‘alla o‘rim-yig‘imi va takroriy ekin ekishni bahona qilib, g‘o‘za parvarishini o‘z holiga tashlab qo‘yganida, dedi davlatimiz rahbari. G‘o‘zani chanqatmay, qator oralariga ishlov berish va suvdan samarali foydalanish ishlari ham ko‘ngildagidek tashkil etilmagan. O‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki aksariyat dalalarda na kultivator, na suvchi va na biror ishchi ko‘rinmaydi. Hatto ayrim tumanlarda paxta o‘z holiga tashlab qo‘yilgan. Ko‘plab maydonlarda g‘o‘za chanqab yotibdi, bu esa hosil yo‘qotilishiga olib kelmoqda.
Respublika ishchi guruhlari ma’lumotiga ko‘ra, g‘o‘za qator oralarini kultivatsiya qilish ishlari mutlaqo talabga javob bermaydi. Qator tumanlarda traktorlar boshqa ishlarga jalb qilingani oqibatida kultivatsiya kechikib, g‘o‘za qator oralari yorilish darajasiga kelgan. “Mexanizatorlar uylari”da sharoit yo‘qligi, “otryad” va “naryad” tizimi ishlamagani oqibatida kultivatorlarning 45-50 foizidan yetarlicha foydalanilmayapti.
Qishloq xo‘jaligidagi vazifalarni bajarishda kamchiliklarga yo‘l qo‘ygani uchun Zarbdor, G‘uzor, Bag‘dod va Uychi tumanlari to‘rttala sektor rahbarlarini lavozimidan ozod qilish bo‘yicha topshiriq berildi.
Paxta maydonlarida agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida va sifatli o‘tkazish, g‘o‘zani chanqatmay, qator oralariga ishlov berish, kultivatorlardan samarali foydalanish zarurligi qayd etildi.
Bu yil noqulay ob-havo tufayli g‘o‘za zararkunandasi va hasharotlar ko‘paydi. Olimlarning aniqlashicha, ko‘sak qurti kapalagining qishlovdan sog‘lom chiqish darajasi 76 foizni tashkil etayapti. Bu oxirgi yillardagi eng yuqori ko‘rsatkichdir. Aslida, bu raqamning 50 foizga yetishi favqulodda holat sifatida baholanadi. Bu yil esa hasharot 1,5 barobar ko‘p. Bu muammo har bir mas’ul rahbardan tizimli nazoratni yo‘lga qo‘yish, ayniqsa, fermerlardan shaxsiy mas’uliyatni kuchaytirishni talab etadi.
Soha olimlari bu yil 460 ming gektarda o‘rgimchak-kana, 390 ming gektarda ko‘sak qurti va 42 ming gektarda beda qandalasi tarqalishi to‘g‘risida prognoz bermoqda. Shu sababli Fanlar akademiyasi tizimidagi ilmiy-tadqiqot institutlari va Toshkent davlat agrar universiteti rahbarlari boshchiligida 127 nafar olim viloyatlarga yuborildi. G‘o‘zani zararkunanda va hasharotlardan himoya qilishga byudjetdan qo‘shimcha 100 milliard so‘m ajratildi. Lekin ayrim sektor rahbarlari hali ham beparvo yuribdi. Minglab gektar maydonda kimyoviy ishlov o‘tkazildi, deb hisobot berilgan bo‘lsa-da, amalda kutilgan natijaga erishilmagan. Ya’ni, ishlov sifatsiz va nomiga o‘tkazilgan. Oqibatda ayrim viloyatlarda ko‘sak qurti 4-5 ming gektardagi g‘o‘zaga zarar yetkazgan. Yana 8-10 ming gektar maydon xavf ostida turibdi.
G‘o‘za rivojiga sug‘orish ishlari to‘g‘ri tashkil qilinmagani ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Sektor rahbarlari va suv xo‘jaligi xodimlari suvni adolatli taqsimlash bilan yetarlicha shug‘ullanmayapti. Masalan, muayyan tumanga yetkazib berilgan suvning 50-60 foizi takroriy va tomorqa ekinlarini sug‘orishga yo‘naltirilyapti. Suvdan maqsadli foydalanilmagani, yetarlicha suvchi jalb qilinmagani, tungi sug‘orish ishlari tashkil etilmagani oqibatida ayrim tumanlarning 10-15 foiz maydonida g‘o‘za chanqatib qo‘yilgan. G‘o‘zani sharbat usulida sug‘orish bo‘yicha aniq topshiriq berilgan bo‘lishiga qaramay, ayrim tumanlarda 60-65 foiz maydonga suvning o‘zi haydalmoqda. Shu munosabat bilan Suv xo‘jaligi vazirligi va Davlat veterinariya qo‘mitasiga o‘z tizimidagi xodimlarni dalaga mahalliy o‘g‘it chiqarish va g‘o‘zani sharbat bilan sug‘orish ishlariga jalb qilib, fermer xo‘jaliklariga biriktirish vazifasi topshirildi. Suvdan samarasiz foydalangan sektor rahbarlari va fermerlarga nisbatan chora ko‘riladi.