Toshkent moliya instituti moliyaviy menejment fakulteti "menejment va marketing" kafedrasi

3-jadval. 
2015 yil 1 yanvar holatiga "Asaka" bank aksiyadorlari ro’yxati
11
 
№ 
Aktsiyadorlar nomi 
Aktsiyalar 
miqdori (dona) 
Aktsiyalar 
paketining 
nominal qiymati 
Ulushi (%)da 
1 
O’z.R. Moliya vazirligi 
251 221 140 
279 378 005 371 
55,37 
2 
"Uzavtosanoat" AK 
60 063 900 
66 795 861 912 
13,24 
3 
O’z.R Tiklanish va 
taraqqiyot fondi 
60 000 000 
66 724 800 000 
13,22 
4 
«UzGazOil» MCHJ 
20 869 680 
23 208 753 734 
4,60 
5 
"Olmaliq TMK" AJ 
28 291 923 
31 462 881 730 
6,24 
6 
"O’zbekiston temir yo’llari" 
DATYK 
10 252 577 
11 401 685 830 
2,26 
7 
"O’zbektelekom" AK 
2 033 635 
2 261 564 811 
0,45 
8 
"Uzagrosugurta" DASK 
2 064 000 
2 295 333 120 
0,45 
9 
"Uzbekinvest" NKEIS 
518 400 
576 502 272 
0,11 
10 
"Xalq Sugurta" MCHJ SK 
522 000 
580 505 760 
0,12 
11 
Buxoro NQIZ UK 
4 464 286 
4 964 643 175 
0,98 
12 
Farg’ona NQIZ USHK 
4 464 286 
4 964 643 175 
0,98 
13 
“Uzmetkombinat” AJ 
4 464 286 
4 964 643 175 
0,98 
14 
Navoiy TMK AJ 
4 464 286 
4 964 643 175 
0,98 
JAMI: 
453 694 399 
504 544 467 239 
100 
Umuman Bankda kredit berish jarayoni qarz oluvchilar sonini ancha 
ko’paytirishga, mijozlarni moliyaviy ahvolini har tomonlama va chuqur tahlil 
qilish, ishonchli mijozlarni tanlash asosida, kredit sohasida uchraydigan 
tavakallarni kamaytirish, kreditdan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish, 
kredit olishga qaratilgan takliflarni shu yo’nalishda taqsimlash va qabul qilish, 
kreditning qaytarilishini ta'minlaydigan qo’shimcha shakllardan foydalanish 
tomonga yo’naltirilgan.
11
www.asakabank.uz 

---

50 
3.2.
 
Tijorat banklarida aktivlar va passivlarni boshqarish metodologiyasini 
takomillashtirish 
Foydalilik ko’rsatkichlarining tasnifi: Ko’rsatkichlarning har biri bank 
foydaliligining u yoki bu jihatini tavsiflaydi. Masalan, ROA - birinchi navbatda 
bank rahbariyati faoliyatining samaradorligi ko’rsatkichidir. U bank muassasasi 
aktivlaridan sof foydani olish vazifasi qanchalik darajada bank rahbarlari 
tomonidan uddalanayotganlini bildiradi. Shu bilan bir qatorda, ROE - bank 
aktsionerlari uchun daromadlilik o’lchovidir. U aktsionerlar tomonidan 
investitsiya qilingan mablag’lar bo’yicha olinishi mumkin bo’lgan sof 
foydaning (ya’ni, ma’lum daromad olish uchun o’z mablag’larini joylashtirish 
yuzasidan riskning) taxminiy miqdorini ko’rsatadi. 
Operatsion daromadning sof marjasi, sof foiz marjasi va nofoiz marja 
samaradorlik va daromadlilik ko’rsatkichlari bo’lib, bank rahbariyati va 
xodimlarining daromadlarning (birinchi navbatda bank kreditlari va 
investitsiyalari bo’yicha foizlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun komission xaq) 
xarajatlarga (asosan depozitlar va pul bozoridan qarzlar bo’yicha foiz to’lovlari) 
nisbatan tezroq o’sishini ta’minlash yuzasidan muvaffaqiyatli (yoki 
muvaffaqiyatsiz) faoliyatini baholashga xizmat qiladi.
 
Sof foizli marja
foizlar 
bo’yicha olingan daromadlar va xarajatlar o’rtasidagi farq(spred)ni aniqlaydi va 
bank xodimlari tomonidan bankning daromadli aktivlarini optimal ishlata olishi 
va jalb qilinayotgan mablag’larning arzon manbalarini topa olish ishlari qay 
darajada ekanligini ko’rsatadi. 
Nofoiz marja nofoiz ko’rinishidagi daromadlar (banklar tomonidan 
depozitlarga xizmat ko’rsatishdan va boshqa xizmatlardan olingan komission 
xaq) va nofoiz xarajatlar (jumladan ish xaqi, bank uskunalariga xizmat 
ko’rsatish va ta’mirlash, kreditlar bo’yicha zararlarni qoplash) o’rtasidagi farqni 
aniqdaydi. Ko’pgina banklarda, keyingi paytlarda turli xildagi xizmatlarni 
ko’rsatishdan olinadigan komission mukofotning (masalan, xalqaro pul 
o’tkazmalaridan) oshib borishi hisobiga nofoizli marja ijobiydir, chunki foizsiz 
xarajatlar hajmi tegishli daromadlar hajmiga nisbatan kamroq. 

---

51 
Maxsus operatsiyalarni o’tkazishga qadar sof foyda ko’rsatkichi, odatiy 
daromad manbalari, ya’ni kredit va investitsiyalardan olingan daromadlar 
hamda boshqa xizmatalar uchun komission xaqning bankning jami aktivlariga 
nisbatini anglatadi. Noan’anaviy yoki favqulodda moddalar (bank mulki va 
uskunalarini sotish, qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar yoki zararlar) 
odatda analitiklar tomonidan bank daromadliligi ko’rsatkichlaridan chegiriladi. 
Nihoyat, bir aktsiyaga to’g’ri keluvchi sof foyda ko’rsatkichi bankning asosiy 
egalari bo’lgan aktsionerlar foydasiga to’lovlarni amalga oshirilishi holatini 
ko’rsatadi. 
Spred yordamida bank omonatchilar va qarzdorlar o’rtasidagi vositachilik 
rolini qanchalik darajada muvaffaqiyatli barayotganligi xam da bank xizmati 
bozoridagi raqobat darajasi aniqlanadi. Xizmatlar bozoridagi raqobatning 
kuchayishi odatda aktivlar bo’yicha o’rtacha
daromadlar hamda passivlar 
bo’yicha urtacha xarajatlar urtasidagi farkni kamaytiradi. Bu esa bank 
raxbariyatini foyda spredini qoplash uchun foyda olishning yangi yo’llarini 
(masalan yangi turdagi xizmatlarni taklif qilish shaklida) axtarishga majbur 
qiladi. 
Shuningdek, bankning daromadlilik ko’rsatkichlaridan yana biri jami 
operatsion foydaning jami aktivlarga nisbati sifatida aniqdangan operatsion 
foyda marjasi hisoblanadi. Daromadlilikning ushbu ko’rsatkichi ikki qismga 
bo’linishi mumkin - aktivlar bo’yicha o’rtacha foizli daromad va aktivlar 
bo’yicha o’rtacha foizsiz daromadlar. Ohirgi element turli xizmatlar (masalan, 
xalqaro pul o’tkazmalari) ko’rsatishdan olingan komission mukofot evaziga 
tashkil topadi. Kreditlar va boshqa daromadli aktivlar bozoridagi raqobatning 
keskinlashuvi va ko’pgina kreditlarning «umidsiz» sifatida baholanishi 
oqibatida, juda ko’p banklar komission mukofot shaklidagi foizsiz daromadlarni 
oshirishga katta e’tibor bilan qarasha boshlashdi. Bunday mukofotlar jami foyda 
miqdorining oshishiga olib keladi, bu esa uz navbatida aktsionerlarga to’lovlarni 
ko’paytiradi. Bundan tashqari bank rahbarlari daromad keltirmaydigan 
aktivlarga (masalan, kassadagi naqd pul, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar) 

---

52 
yo’naltirilgan resurslar hajmini kamaytirishga xarakat qilishmoqda. Daromad 
keltirmaydigan aktivlarning nisbiy muhimlik darajasini (kreditlar va qimmatli 
qog’ozlarga investitsiyalar ko’rinishidagi to’g’ridan - to’g’ri daromad 
keltiruvchi aktivlarga taqqoslangan holda) aniqdashga yordam beruvchi 
ko’rsatkichlardan biri - daromad bazasi ko’rsatkichi hisoblanadi va quyidagicha 
hisoblanadi: 
Aktivlarning daromad bazasi = Daromad keltiruvchi aktivlar /Jami aktivlar 
= (Kreditlar + Lizing + Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar) / Jami aktivlar = 
(Jami aktivlar - Daromad keltirmaydigan aktivlar) / Jami aktivlar. 
Daromad bazasi kamayib borayotgan bank rahbariyati va xodimlari 
mavjud daromad bazasini saqlab qolishsh uchun faol ish olib borishlari zarur 
buladi. 
Bank qanchalik darajada samarali faoliyat ko’rsatishini tahlil qilishda 
daromadlilikning ba’zi ko’rsatkichlarini qismlarga bo’lish maqsadga 
muvofiqdir. Masalan, xozirgi paytda keng ishlatilayotgan ROE va ROA 
ko’rsatkichlarining o’zaro bog’liqdigini ko’rish qiyin emas. Ikkalasida ham 
soliqdar to’langandan so’nggi foyda ko’rsatkichi ishlatiladi.
Ushbu aloqadorlik aktsiyadorlarga yo’naltiriladigan bank foydasining bank 
resurslari qanday manbalar hisobiga shakllantirilishiga (qarz majburiyatlari 
hisobigami yoki bank egalari mablag’i hisobigami) yuqori darajada 
sezgirligidan dalolat beradi.
Bank aktivlaridan foydalanish koeffitsienti 
-
bank aktivlari portfelidan 
foydalanish siyosatinining samaradorligini aniqdaydi. 
Kapital multiplikatori
-
bank resurslarini shakllantirishda manbalarni 
tanlash (qarz majburiyatlari yoki aktsionerlik kapitali) jihatidan moliyalashtirish 
siyosatining olib borilishi yo’nalishini ko’rsatadi. 
Garchi ko’rsatilgan ko’rsatkichlardan biron - birining kamayishi kuzatilsa, 
bank rahbariyati bundan o’zgarishlarning sabablarini zudlik bilan aniqdashlari 
hamda tegishli chora - tadbirlar ko’rishlari shart. 

---

53 
Keltirilgan 3 moliyaviy ko’rsatkichdan eng katta ahamiyatga ega bo’lgani 
kapital multiplikatoridir. Multiplikator bank moliyaviy siyosati yo’nalishining 
ko’rsatkichi bo’lib, aktsionerlik kapitalining 1 so’mi necha so’mlik aktivlarni 
ta’minlaganini ko’rsatadi hamda mos ravishda bank resurslarining qancha qismi 
qarz majburiyatlari ko’rinishida joylashtirilishi mumkinligini aniqlaydi. 
Aktsionerlik kapitali bank aktivlari bo’yicha zararlarni qoplashga 
yo’naltirilishini hisobga olsak, multiplikator darajasining ko’tarilishi bankning 
bankrotlikka duch kelishi ehtimolini oshirishi mukin. Ammo ikkinchi tomondan 
multiplikator darajasining ko’payishi aktsiyadorlarga to’lovlar miqdorining 
ko’payishiga ham olib keladi. 
Foyda marjasi yoki sof foydaning jami daromadlarga nisbati ko’rsatkichi 
ham bank rahbariyati tomonidan nazorat va boshqaruv ob’ekti hisoblanadi. 
Ushbu ko’rsatkich banklar harajatlar ustidan nazoratni kuchaytirish va 
daromadlilik darajasini maksimallashtirish bilan aktsionerlarga to’lovlarni 
ko’paytirish mumkinligini eslatib turadi. Bank o’xshash tarzda aktivlarlarning 
o’rtacha daromadlilik darajasini oshirishi mumkin (ya’ni risklar hisobga olingan 
holda bank aktivlarini daromadliroq bo’lgan kreditlar va investitsiyalarga qayta 
taqsimlash). 
ROE ko’rsatkichi formulasiga kiritilgan (va unchalik ahamiyatli 
bo’lmagan) korrektivalar bankni boshqarish sohasiga muammolarni aniqlash 
imkoniyati beruvchi tenglamani chiqarish imkoniyatini beradi: 
ROE =
(S
oliqlar to’langandan so’nggi foyda / Soliq to’langunga va 
qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar uisobga olingunga qadar foyda) x 
(Soliq to’langunga va qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar hisobga 
olingunga qadar foyda / Operatsion daromadlar) x (Operatsion daromadlar / 
Jami aktivlar) x (Jami aktivlar / Aktsionerlik kapitali) yoki
 
ROE = Soliqlarni boshqarish samaradorligi x Xarajatlar ustidan 
nazoratning samaradorligi x Aktivlarni boshqarish samaradorligi x Resurslarni 
boshqarish samaradorligi. 

---

54 
Yuqoridagi holda biz bank foydasi marjasini (soliqlar to’langandan 
so’nggi foydaning jami daromadlarga nisbati) ikki qismga bo’ldik:
1) Soliqlarni boshqarish samaradorligi ko’rsatkichi bu bankning soliq 
to’lovlarini minimallashtirish uchun qimmatli qog’ozlar bo’yicha foyda yoki 
zararlar hamda soliqlarni boshqarishning boshqa instrumentlaridan qanchalik 
darajadada foydalanilganligini ko’rsatadi);
2) Operatsion xarajatlar chegirilgandan so’ng qancha daromad qolishini 
ko’rsatkichi bo’lgan soliqlar to’langunga qadar foydaning jami daromadlarga 
nisbati (ya’ni, operatsion faoliyat va xarajatlarni boshqarish samaradorligi 
ko’rsatkichi). 
Bank aktivlari daromadliligining strukturaviy tuzilishi.