Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

5-§. Pul nazariyasining yangicha talqin qilinishi
Zamonaviy miqdoriy nazariya qog’oz pullar muomalasiga asoslanadi. Bu 
nazariya A. Marshall, amerikalik I. Fisher, shvedlar G. Nassel va B. Xansen, 
iqtisodchi A. Pigu, monetarist M. Fridmen tadqiqotlarida o’z aksini topdi.
Amerikalik iqtisodchi, statistik va matematik I.Fisher (1867-1942yy) pulning 
miqdori nazariyasiga yangi sifat kiritdi. U pulning mehnat qiymatini rad etdi va 
pulning «sotib olish quvvati»ga asoslandi.
Miqdoriy nazariyani matematik yo’l bilan isbotlamoqchi, bo’lgan I. Fisher pulning 
«sotib olish quvvatiga» ta’sir etuvchi olti faktorni ko’rsatdi: M-muomaladagi naqd 
pul massasi; V-pulning aylanish tezligi; R-o’rta (tortilgan) baho; Q-tovarlar miqdori; 
M
I
-bank depozitlari yig’indisi; V
I
-depozit-chek muomalasi tezligi.
Tovarlar uchun to’langan pul yig’indisi, tovarlar yig’indisining tovarlar 
bahosiga ko’paytmasiga teng:
МV = РQ Bu tenglamani Fisher «almashinuv 
tenglamasi» deb atadi. Yuqoridagi formula
asosida muomaladagi pul massasini topish mumkin.
РQ М 
=
V
Endi Fisher nazariyasining ba’zi kamchiliklarini ko’rib chiqsak. Birinchidan, u 
tovarlar baholari yig’indisi o’rniga, barcha tovarlar miqdorining o’rtacha tortilgan 
baholarini oladi. (RQ). Uning fikricha, tovarlar bozorga bahoga ega bo’lmagan holda 
kirib keladi. Qiymat nazariyasiga ko’ra esa, tovar bozorga baho bilan kiradi. Demak, 
bahoni tovardan ajratish mumkin emas. Ikkinchidan, Fisher uzoq vaqt oralig’idagi V 
va Q o’zgaruv-chilarni o’zgarmas (bir maromli) deb oldi. Buning natijasida esa ikkita 
erksiz o’zgaruvchi - pul miqdori va baho qoladi.
80

---

Uchinchidan, bu ikki o’zgaruvchilarning o’zaro bog’liqligidan kelib chiqib, 
Fisher bir tomonlama xulosa qilib baholar ko’lami natija bo’lib, u boshqa omillar 
o’zgarishiga sabab bo’la olmaydi debdi. Pulning miqdori nazariyalaridan biri 
Kembrij yoki kassa qoldiqlari nazariyasidir. Bu nazariyani A. Marshall. A. Pigu 
keyinchalik J. Keyns targ’ibot qilgan. Bu g’oya bo’yicha pul harakatining boshi 
bo’lib jismoniy va huquqiy shaxslarning xudsalik oborotida bo’lgan pullar (kassa 
qoldiq pullari) hisoblanadi. Kassa qoldiqlaridan A. Pigu fikri bo’yicha ist’emol 
fondlardan tashqari sug’urta fondi, investitsiya bo’yicha jamg’arma fondi tashkil 
qilinishi kerak. Pigu tenglamasi «almashuv tenglamas»dan farq qiladi. Ya’ni unda 
yangi ko’rsatkich «jamg’arma koeffitsienti» qo’llanilgan bo’lib quyidagi ko’rinishida 
ifodalanadi.
M= K x R x P bir qismi (pul shaklida)
Bu erda, K - koeffitsient yoki RP ning bir qismi (pul shaklida), kassa qoldig’i.
R - ma’lum davr ichida ishlab chiqarilgan real mahsulot hajmi. Masalan, RP -
800 mlrd. dollar bo’lsa, K uning 1/8 qismini tashkil qiladi. U vaqtda M q 800 mlrd. : 
8 q 100 mlrd. dollar. Demak, yaratilgan yalpi mahsulotni ko’rsatilgan bahoda 
joylashtirish uchun RP dan 8 marta kam bo’lgan pul massasi zarur.
Yoozirgi zamon monetarizmi. Monetarizm pul nazariyasi 50 yillar o’rtasida 
paydo bo’lgan. Bu oqimning ko’zga ko’ringan namoyondasi M. Fridman hisoblanadi, 
u Chikago universitetining professori, iqtisod sohasidagi Nobel mukofoti laureati. Bu 
oqimga M. Fridmandan tashqari K. Brunner, A. Moltser, D. Leydler, F. Keygen va 
boshqa iqtisodchilar kiradi.
Pul nazariyada katta muvaffaqiyat qozongan g’oya - Fridmanning pulning 
miqdoriy nazariyasi bo’lib, u muomaladagi pul miqdori o’zgarishi bilan tovar 
baholari o’zgarishi o’rtasidagi bog’liqlikni, monetar siyosat nazariyasi, ya’ni jamiyat 
holda bo’lgan iqtisodiy tebranishlar pul massasining o’zgarish tufayli bo’lishi, 
pulning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri kabilarni yoqlab chiqadi. Yoozirgi zamon 
monetarizmiga bir guruh iqtisodchilar qalamiga mansub «Pulning miqdoriy 
nazariyasiga oid tadqiqotlar» (1956yil) deb nomlangan asar bilan asos solindi. Uning
81 

---

bosh g’oyasi-iqtisodiy o’sishni bozor mexanizmi ta’minlaydi, bu mexanizming asosiy 
vositasi pul hisoblanadi degan xulosadan iborat. Monetarizm pulni olqishlovchi 
nazariyadir. Monetaristlar iqtisodiy o’sishning eng muhim sharti inflyatsiyani daf 
etish va pulni sog’lomlashtirish, pulni xo’jalik muomalasi vositasiga aylantirish deb 
qaraydilar. Ularning fikriga, davlatning iqtisodiyotga aralashishi pul muomalasini 
tartibga solish bilan cheklanishi kerak
Monetaristlar ilgaridan ma’lum bo’lgan pulning miqdoriy nazariyasiga borib 
tutashadigan «barqaror pul» nazariyasini olg’a suradilar. Ular pul va iqtisodiy faollik 
o’rtasida uzviy bog’lanish borligini qayd qilib, iqtisodiy krizislarning sababini pul 
muomalasidagi buzilishlardan axtardilar: Pulning etishmay qolishi iqtisodiy o’sishini 
susaytira borib, turg’unlik holatini keltirib chiqaradi, bu esa avval yuzaroq tanglikka, 
so’ngra esa chuqur iqtisodiy tanglikka olib keladi. Binobarin, iqtisodiy tsikl pul 
miqdoriga bog’liq, bu o’z navbatida pul emitenti bo’lgan Markaziy bank faoliyatiga 
bog’liq. Pul-kredit siyosatini o’zgartirib tanglikdan chiqish va iqtisodni rivojlantirish 
mumkin. Monetaristlar iqtisodiyotda bosh masala ishlab chiqarish va pul massasining 
tengligigi bo’lib, shu orqali makroiqtisodiy muvozanat hosil etish mumkin deb 
hisoblanadilar.
M. Fridmen kassa qoldig’i talabi milliy daromad, depozit baho qog’ozlar, 
tovarlar bahosining o’sishi va boshqa omillarga bog’liq ekanligini ko’rsatadi va uni 
qo’yidagi formula bo’yicha ifodalaydi.
82 

---

Мс = f (Y x X)
Bu erda:
Mc - rejalashtirilayotgan kassa qoldig’i,
f - Y, X larning o’zgaruvchan funktsiyasi,
Y - milliy daromad,
X - yuqorida keltirilgan jami omillar
h, p, y, u - boshqa ta’sir etuvchi osillar.
Faqat monetarizm emas, balki boshqa nazariyalar ham pul massasi bilan ishlab 
chiqarish o’rtasida bog’lanish mavjudligini tan oladi. Farq shundaki, monetarizm bu 
bog’lanishni bosh masala deb qaraydi. Uning namoyondalari pul massasiga ta’sir 
etuvchi chora-tadbirlar davlat investitsiyasidan farqliroq darhol iqtisodiy vaziyatiga 
ta’sir etadi deb qaraydilar.
Monetaristlar iqtisodiyotga amaliy jihatdan yondashib, pul massasini yiliga 
o’rtacha 3% oshirishni tavsiya etishadi.
Ammo monetaristlar keyingi paytlarda iqtisodiyotda yuz bergan o’zgarishlarni 
inobatga olib, pul massasini doimiy ravishda va bir me’yorda olib borishni ma’qul 
deb bildilar. Bu me’yor shundayki, pul miqdorining o’sishi mehnat unumdorligining 
o’sishi su’ratiga nisbatan 1-2% yuqori bo’lishi kerak. Buning bir me’yorda o’sib 
borishi iqtisodiyotni barqarorlashtirishga va tsiklli tebranishlarini cheklashga imkon 
beradi. Monetaristlar tavsiyalariga binoan bir qator mamlakatlarda qonun yo’li bilan 
pul massasi aniq belgilanadi yoki yuqori, quyi chegarasi ko’rsatiladi. Monetarizm 
uchun bosh masala antiinflyatsion siyosatni asoslashdir. Monetarizm tavsiyasiga 
asoslangan ba’zi mamlakatlarda pul miqdori ustidan qattiq nazorat o’rnatish, 
inflyatsiyaning oldini olish iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda.
83 

---