Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

 
3. Bankdagi schyotlarga doir muomalalarni hisobga olish va nazorat 
qilishning holatini tekshirish 
Auditor bankdagi schyotlarga doir muomalalar auditini bankdagi milliy va 
chet el valyutasidagi pul mablag’lari to’g’risidagi ma’lumotlarni hamda ularga 
ilova qilingan soliq hisobotini tekshirishdan boshlaydi. Bunda dastavval bankda 
ochilgan schyotlar soni va raqami hamda qaysi bankda ochilganligini aniqlanadi. 
Bu ma’lumotlar auditorga barcha schyotlar bo’yicha bank ko’chirmalarini va har 
bir schyot bo’yicha hisob registrlarini tekshirish uchun kerak bo’ladi.
So’ngra auditor korxona va bank o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning yuridik 
asoslarini aniqlaydi, bank xizmati ko’rsatish to’g’risidagi shartnomaning 
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi normalariga muvofiqligini 
tekshiradi.
Bankdagi schyotlar bo’yicha pul mablag’lari kirimi va chiqimiga doir 
muomalalar bankda tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu 
dastlabki hujjatlarning shakllari va to’ldirish tartibi O’zbekiston Respublikasi 
Markaziy Banki yo’riqnomalarida belgilangan. Bunday hujjatlarga quyidagilar 
kiradi: 
*
bank ko’chirmalari (bank tomonidan tasdiqlanib ilova qilingan hisob-kitob 
to’lov hujjatlarining shakllari bilan); to’lov topshiriqnomasi, to’lov talabnomasi, 
to’lov topshiriqnoma-talabnomasi, to’lov orderi, inkassa topshiriqnomasi 
(farmoyishi), hisob-kitob schyotiga naqd pul topshirish uchun ariza, valyutani 
majburiy sotish uchun topshiriqnoma, valyuta sotib olish uchun topshiriqnoma, 
rezidentning sotib olingan valyutani so’mga aylantirish to’g’risidagi farmoyishi 
va boshqalar; 
*
bank hisob-kitob hujjatlariga ilova qilinadigan va amalga oshirilgan 

---

316 
muomalalarning qonuniyligini asoslovchi dastlabki hujjatlar.
Auditor hujjatlarning to’g’ri rasmiylashtirilishini tekshiradi, hujjatlarni 
arifmetik tekshiruv va bankdagi schyotlar bo’yicha amalga oshirilgan 
muomalalarning qonuniyligini tekshiruvdan o’tkazadi.
Auditor bankdagi schyotlardan aktseptsiz (roziliksiz) hisobdan chiqarishga 
doir muomalalarni tekshirishga alohida e’tibor qaratishi lozim. Bunday holatlar 
faqat sud qarori, bevosita qonun ko’rsatmalari, mijozning bank shartnomasi 
asosida amalga oshirilishi mumkin.
Bankdagi schyotlar bo’yicha muomalalar O’zbekiston Respublikasi Soliq 
qonunchiligiga muvofiq soliqlar yoki yig’imlarni undirish to’g’risidagi qarorni 
ta’minlash uchun to’xtatilishi mumkin. Ushbu cheklashlar O’zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga muvofiq ijro qilish navbati soliq to’lashga doir 
majburiyatlardan oldin to’lanadigan to’lovlarga taalluqli emas. Bankdagi 
muomalalarni to’xtatish soliq organidan bunday muomalalarni to’xtatish 
to’g’risidagi qaror olingan paytdan to ushbu qaror bekor qilingunga qadar amal 
qiladi.
Buxgalteriya 
hisobotining 
ishonchliligini 
tasdiqlash 
uchun 
undagi 
ko’rsatkichlarning sintetik va analitik hisob, bank ko’chirmasi ma’lumotlariga 
mosligini tekshirish kerak.
Tekshiruv jarayonida bajariladigan amallar auditorning ishchi hujjati bilan 
rasmiylashtiriladi. Tafovutlar aniqlanganida farq summalarini ko’rsatish va 
ularning sabablarini ochib berish zarur.
Shunday qilib, bankdagi 5110 «Hisob-kitob schyoti», 5210 «Mamlakat 
ichidagi valyuta schyotlari», 5220 «Xorijdagi valyuta schyotlari», 5510-
«Akkreditivlar», 5520 «Chek daftarchalari» va 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» 
bo’yicha amalga oshirilgan bank muomalalarini tekshirishda quyidagilarni 
amalga oshirish zarur: 
*
korxonaning nechta hisob-kitob schyoti, valyuta schyoti va maxsus schyoti 
borligi, shuningdek ular qaysi bank muassasalarida ochilganligini aniqlash; 
*
schyotlar sonini aniqlab, balansning «Hisob-kitob schyoti», «Valyuta 

---

317 
schyoti», «Bankdagi maxsus schyotlar» -moddalari bo’yicha qoldiqlarni va bu 
schyotlar bo’yicha bank ko’chirmalaridagi ushbu balans sanasiga bo’lgan 
qoldiqlarni solishtirish, shuningdek, bank ko’chirmalarida aks ettirilgan 
summalarni ilova qilingan dastlabki hujjatlarda aks ettirilgan summalar bilan 
taqqoslash lozim; 
*
amalga oshirilgan muomalalarning O’zbekiston Respublikasida amal 
qilayotgan qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshirish; 
*
bankdagi schyotlardan olingan ko’chirmalar va ko’chirmalarga ilova 
qilingan, muomulalarni tasdiqlovchi hujjatlarning to’g’ri rasmiylashtirishini 
tekshirish; 
*
bank ko’chirmalarida va bankdagi pul mablag’lari hisobga olinadigan 
registrlarda pul mablag’larining kirimi va chiqimi bo’yicha oborotlarni jamlashni 
va kun oxiriga qoldiq chiqarishning to’g’riligini arifmetik tekshirish; 
*
bank ko’chirmalaridagi, buxgalteriya hisobi registrlaridagi va Bosh 
daftardagi yozuvlarni hamda Bosh daftardagi qoldiqlar va balans moddalarining 
mosligini tekshirish;
*
bank muomalalarining buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks 
ettirilganligini aniqlash zarur. (Masalan: kassaga olingan naqd pullarni 5010 
«Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyoti debetida aks ettirish o’rniga boshqa 
schyotlarga olib borish hollariga yo’l qo’yilmaganligini aniqlash); 
*
bank ko’chirmasida aks ettirilgan har bir muomala tegishli dastlabki 
hujjatlar (schyotlar, to’lov topshiriqlari, to’lov talabnomalari, shartnomalar, akt 
protsentovkalar va boshqalar) bilan tasdiqlanishi lozim. Bank ko’chirmalariga 
ilova qilingan 
*
dastlabki 
hujjatlar 
quyidagi 
tartibda 
guruhlanadi; 
oldin 
bank 
ko’chirmalariga kirim hujjatlari, ulardan keyin esa barcha chiqim hujjatlari 
ketma-ket ilova qilinadi; 
*
bank ko’chirmalarini bunday tartibda tekshirish bank hujjatlarini amalga 
oshirilgan muomalalarning mohiyatiga ko’ra tekshirish bilan birga amalga 
oshirilishi kerak. Bunda auditor quyidagilarni aniqlashi lozim: 

---

318 
*
tovarsiz schyotlar va boshqa noqonuniy muomalalar bo’yicha bo’naklar 
(avanslar) va to’lovlarning noto’g’ri o’tkazilishiga yo’l qo’yilmayotganligi 
(tekshirilaetgan korxonaga aloqador bo’lmagan, boshqa korxonalar haridlari va 
sarflariga doir schyotlarni to’lash va h. k. ); 
*
Tovar-material qiymatliklarni mavsumiy jamg’arish, bajarilgan ishlar 
uchun buyurtmachilar tomonidan taqdim qilingan schyotlarni to’lash maqsadida 
olingan bank ssudalaridan o’z vaqtida va to’g’ri foydalanish va h. k., ssuda olish 
uchun taqdim qilingan hujjatlarning to’g’riligi; 
*
bankdan olingan limitlangan va limitlanmagan chek daftarchalarining 
hisobda to’g’ri aks ettirilganligi va qonuniy foydalanilayotganligi (ularning qat’iy 
hisobda turadigan hujjatlar sifatida hisobga olinishi), ular hisobdor shaxslarga 
tilxat bo’yicha berilayotganligi; 
*
hisobdor shaxslar tomonidan chek daftarchalarining ishlatilishi to’g’risida 
hisobot tuzilishi, hisobdor shaxslar hisobotlaridagi qoldiq va oborotlarning 
maxsus ssuda schyoti bo’yicha qoldiq va oborotlarga mos kelishi; 
*
cheklarning nomerlari, sanalari va summalarning transport hujjatlarida 
ko’rsatilishi va x. k. ; 
*
akkreditivlar orkali amalga oshiriladigan muomalalarning to’g’riligi va 
qonuniyligi, shu bilan birga bunday hisob-kitoblarni ham aniqlash zarur; 
Bulardan 
tashqari, 
korxonaning 
to’lovga 
layoqatsizligi 
yuzaga 
kelmayotganligi va bunday holda korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash 
borasida qanday choralar ko’rilganligi ham aniqlanadi.
Bank muomalalarini tekshirish chog’ida auditor 5710-«Yo’ldagi pul 
jo’natmalari» schyotida aks ettirilgan summalarning xaqqoniyligini ham 
tekshirish lozim. Ko’pchilik hollarda buyurtmachilar bajarilgan ishlar uchun 
oldindan o’tkazilgan to’lovlar muddati o’tib ketganida debitor qarzlarni hisobotda 
kamaytirib ko’rsatish maqsadida summalarni 5710 schyotga olib boradilar.
Amaldagi tartibga ko’ra 5710 schyotda bank muassasasi kassasiga yoki 
pochtaga topshirilib, biroq korxonaning 5110 «Hisob-kitob schyoti» yoki maxsus 
schyotiga kelib tushmagan pullar (daromadlar) shuningdek, tekshirilayotgan 

---

319 
korxonaga boshqa korxona yoki yuqori tashkilotdan o’tkazilgan, lekin 
tekshirilayotgan korxonaning hisob-kitob schyotiga hisobot oyida kelib 
tushmagan, ya’ni oy oxiriga yo’lda bo’lgan summalar aks ettirilishi lozim. 
Buxgalterlik hisobida 5710-schyotga doir muomalalarni aks ettirish uchun 
quyidagi hujjatlar asos bo’ladi; daromad topshirilganda bank muasasasi kassasi 
yoki pochta tomonidan berilgan, pul topshirilganligi haqidagi patta; pul 
muomalalarini o’tkazishda esa pulni qabul qilib olgan bank muassasasi yoki 
pochta bo’limining nomi, nomeri, sanasi va summa ko’rsatilgan korxona avizosi.
5110 -«Hisob-kitob schyoti» ga kelib tushgan pul mablag’larini tekshirishda, 
ularni kirim qilishning to’g’riligi va to’liqligi aniqlanadi. Chunonchi, kassa 
muomalalarini tekshirish jaraenida barcha bank ko’chirmalarida bankka 
topshirilgan naqd pul badallari alohida belgilab qo’yilishi lozim.
Hisob-kitob va valyuta schyotlaridan pul mablag’larini hisobdan chiqarish 
bo’yicha bankdan olingan naqd pullarning o’z vaqtida to’liq qabul qilinishi 
hamda maqsadga muvofiq ishlatilishiga alohida e’tibor qaratish zarur. Pul 
mablag’larini o’tkazish, mol etkazib beruvchilarga qarzlarning qoplanishi, 
ulardan foydalanishning haqqoniyligi va asosliligini ta’minlash maqsadida ushbu 
schyotlar tekshiriladi.
Auditor aktseptlangan topshiriqlar bilan aloqa bo’limi orqali pul o’tkazilganda 
xatoga yo’l qo’yilmaganligini ham tekshirishi lozim. Bunda joriy va 
deponentlangan ish haqi, ijro varaqalari bo’yicha ushlangan summalar eki 
hisobdor summalar va h. k. tekshiriladi.
Pul o’tkazilayotgan vaqtda o’tkazilish xususiyatlari va o’tkazilayotgan summa 
to’g’riligi (dastlabki hisob hujjatlariga solishtirish yo’li bilan) shuningdek, 
o’tkazishlarni oladigan shaxslar ro’yxatining ishonchliligi tekshirilishi lozim.