Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

 
Bir tekis (to’g’ri chiziqli) usul;
 
 
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul(ishlab chiqarish usuli);
 
 
Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati yillar sonining yig’indisi 
bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul);
 
 
Kamayib boruvchi qoldiq usuli. 
 
Auditor korxonada ushbu usullardan bittasi tanlab olinib, hisob yuritish 
siyosati to’g’risidagi buyruq bilan rasmiylashtirilganligini aniqlashi lozim. 
Shuningdek, tanlangan usulning hisobot yili davomida o’zgarmaganligiga, agar 
o’zgargan bo’lsa sababini va bu haqda hisob yuritish siyosati to’g’risidagi 
buyruqqa o’zgartish kiritilganligiga e’tibor berishi kerak. Asosiy vositalar 

---

295 
ob’ektlarining foydali xizmat qilish muddatlari ularni balansga qabul qilish 
paytida aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash asosiy vositalar ob’ektlarining butun 
foydali xizmat qilish muddati davomida to’xtatilmaydi. Faqat korxona 
rahbarining 
qaroriga 
muvofiq 
qayta 
jihozlash 
(rekonstruktsiya) 
va 
zamonaviylashtirish(modernizatsiya) uchun o’tkazilgan, hamda konservatsiyaga 
qo’yilgan asosiy vositalar bundan mustasno. Amortizatsiya ajratmalari hisoblash 
yillik summasi quyidagicha aniqlanadi: 
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar 
ro’yxati 
«Xarajatlar tarkibi. . . . to’g’risidagi Nizom»da batafsil keltirilgan. Jumladan, 
ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni 
xom ashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa 
mehnat vositalari hamda buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab 
chiqarish vositalarini ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish 
vositalarini xo’jalik usuli bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta’mirlashlar 
ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish, 
xizmat)lar tannarxiga kiritiladi.
Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital 
ta’mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu 
zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur element tarkibida aks 
ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita 
ob’ektini kapital ta’mirlashning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. 
Zahira uchun ajratmalar me’yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib, 
zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki 
kamaytirilishi) mumkin.
Agar kapital ta’mirlash uchun yaratilgan zahira mablag’larining summasi 
mazkur ob’ektni ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan 
ortiqcha bo’lsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi kerak; agarda 
haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib ketgan summa «Ishlab 

---

296 
chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks 
ettiriladi.
Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning 
texnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni 
ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham tekshiriladi.
Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan 
mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulot (ish, 
xizmat)lar tannarxiga kiritish mumkin.
«Xarajatlar tarkibi. . . . . to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish 
faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulot (ish, 
xizmat)lar tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulot (ish, xizmat)lar 
tannarxiga kiritish bo’yicha Nizomda hech qanday cheklashlar ko’zda tutilmagan. 
Xususan, joriy tartibda ijaraga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini 
hisobdan o’chirish ko’plab munozarali masalalarni yuzaga keltiradi.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 548-moddasida belgilangan, 
ijaraga olingan asosiy vositalarni saqlash bo’yicha umumiy qoidalarga muvofiq 
agarda qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, ijaraga 
oluvchi mol-mulkni yaxshi holda saqlashi, ijaraga olingan mulk-mulkni o’z 
hisobidan joriy ta’mirlashi va saqlash bo’yicha boshqa xarajatlarni qilishi lozim. 
O’z navbatida, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqa tartib nazarda 
tutilgan bo’lmasa, ijaraga beruvchi ijaraga topshirilgan mol-mulkni o’z hisobidan 
ta’mirlashi shart (547-modda). Shunday qilib, shartnomada ta’mirlash ishlari 
ko’rsatilmagan bo’lsa, O’zRFK 547 va 548 moddalariga muvofiq ish tutiladi.
Audit maqsadida ko’p hollarda tahlil o’tkaziladi, zaruratga qarab ijara 
shartnomalari yuridik ekspertizadan o’tkaziladi. Masalan, auditor tekshiruv 
chog’ida ijaraga olingan binoni ta’mirlash xarajatlarining tannarxga olib borilishi 
bilan bog’liq muomalani aniqlagan. Ammo shartnomada barcha turdagi mol-
mulklarni ijaraga beruvchi tomon ta’mirlashi ko’rsatilgan. Demak, ijaraga oluvchi 
binoni ta’mirlashga doir xarajatlarni tannarxga asossiz kiritgan. Agar 
shartnomada bunday holat ko’rsatilmaganda edi, unda korxona O’zRFK ning 

---

297 
610-moddasiga muvofiq ta’mirlash xarajatlarini o’z hisobidan amalga oshirib, 
mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritgani asosli hisoblanar edi.