Toshkent moliya instituti sirtqi fakultet

4. Audit dasturini tuzish va undan foydalanish tartibi
Audit dasturi - bu auditorlik umumiy rejasida belgilangan vazifalarni bajarish bosqichlari, bajarish muddati va vaqti, vazifalarni bajaruvchilarning to’liq tarkibi, tekshiruvda bajariladigan auditorlik amallari hamda auditorlik ish hujjatlari batafsil aks ettirilgan auditorlik ish hujjatidir.
Dastur audit umumiy rejasini rivojlantirish hisoblanadi va audit rejasini amalda qo’llash uchun zarur bo’lgan auditorlik amallari mazmunining batafsil ro’yxatini o’z ichiga oladi. Dastur auditor yordamchilari uchun batafsil yo’riqnoma bo’lib, bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. Audit dasturi shunday tuzilishi kerakki, undan foydalanuvchi hech qanday xatoliklarga yo’l qo’ymasdan korxona faoliyatini belgilangan muddatda, to’liq va sifatli o’tkazish imkoniyatini ta’minlasin.
Auditor audit dasturini hujjat shaklida rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan auditorlik amallarini o’zining ish hujjatlarida aniq bayon etish maqsadida ularni ketma-ketlik asosida raqam bilan tartiblashi lozim. Amaldagi 300-son AXSning 33-bandida dastur o’zaro bog’liq bo’lgan hujjatlar shaklida ya’ni, “auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi ko’rinishida va mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ko’rinishida tuzish kerak”¹⁰ligi belgilab qo’yilgan. Bunda, nazorat vositalari testlari dasturi korxona buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash bo’yicha test yoki savolnomalar majmui shaklida tuziladi. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi ishonchliligini baholash natijalariga asosan, auditorlik tashkiloti tomonidan tekshirishda bajariladigan ishlar hajmi, shuningdek, tekshiruv muddati va qiymati belgilanadi, bunda nazorat vositalari testlarini o’tkazish orqali xo’jalik yurituvchi sub’ekt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklari aniqlanadi.
Mohiyatiga ko’ra, auditorlik amallari dasturi buxgalteriya hisobida hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo to’g’ri aks ettirilganligini batafsil tekshirishni o’zi ichiga qamrab olib, ular buxgalteriya hisobi ob’ektlari yoki umumiy rejada belgilangan vazifalarni bajarish bo’yicha auditorlik amallari ro’yxatidan iborat bo’ladi. Auditor bunday amallarni qo’llash orqali buxgalteriya hisobining aynan qanday bo’limlarini tekshirishni belgilaydi va bu esa auditordan buxgalteriya hisobining har bir bo’limini tekshirish bo’yicha auditorlik dasturini tuzishni talab etadi. Auditorlik tekshiruvini o’tkazish shartlari va auditorlik amallari natijalari bog’liq holda audit dasturi qayta ko’rib chiqilishi mumkin. O’zgarishlarning sabablari va natijalari o’zgartirilgan dasturda hujjatlashtirilishi lozim.
Audit dasturining har bir bo’limi bo’yicha auditorning ish hujjatlarida aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish hamda moliyaviy hisobot to’g’risida auditorning fikrini shakllantirish uchun asos bo’lib hisoblanadi.


XULOSA
Xoʻjalik yurituvchi subyektlar faoliyatida auditni rejalashtirish, uni takomillashtirish borasida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari quyidagi xulosalar qilishga imkon berdi:
1. Auditni rejalashtirish hamda audit dasturini tuzishning asosiy bosqichlari oʻrganildi. Xoʻsh, auditorlik tekshiruvlari nimadan boshlanadi. Koʻpchilik, auditorlik shartnomasini imzolashdan, deyishi tabiiy. Biroq, bu notoʻgʻri. Chunki, bunga bir nechta sabablar bor. Dastlab, mijoz-korxona toʻgʻrisidagi batafsil axborot toʻplaydi va undagi maʼlumotlar bilan tanishadi, yaʼni, mijozning imkoniyatlari, uning rahbariyati, mulk shakli, mijoz biznesi (moliya-xoʻjalik faoliyati, faoliyat doirasi yoki biznes rejasi), qaysi tarmoqqa mansubligi, tarmoqdagi oʻrni, ahvoli va h.k.lar. Bunda, axborot manbalari sifatida jismoniy va yuridik shaxslar, mijoz bilan iqtisodiy munosabatga kirishgan tashkilotlar, yoki mijozning rahbariyati va uning hodimlari xizmat qilishi mumkin. Biroq, bunda axborot haqqoniy, foydalanishga qulay va isbotli boʻlishi kerak.
Auditni rejalashtirish bosqichida auditorlik guruhi bir qator tahliliy amallarni qoʻllash yordamida zaruriy koʻrsatkichlar: ularning hajmi, ularni tanlash yoʻllari, muhimlilik koʻrsatkichini aniqlash, ichki xoʻjalik nazoratining samaradorligi va auditorlik riski kabilar toʻgʻrisida dastlabki xulosani shakllantirishga imkon beradi. Agar yuqorida nomlari tilga olingan koʻrsatkichlar asosida auditorlik tashkiloti tekshiruvni oʻtkazish mumkin deb hisoblasa, bunda auditorlik tashkiloti majburiyat va rozilik xatini imzolash uchun mijoz-korxona manziliga yuboradi. Shundan soʻng, tekshiruv uchun auditorlik guruhi shakllantiriladi va xoʻjalik yurituvchi subyekt yaʼni mijoz bilan audit shartnomasi imzolanadi. Agar auditorlik tashkiloti ushbu koʻrsatkichlar asosida mijoz-korxonani auditorlik tekshiruvidan oʻtkazishga imkon yoʻq, deb hisoblasa, uni oʻtkazishga rad javobini berishi kerak. Soʻngra dastlabki shakllangan maʼlumotlar va oʻtkazilgan tahliliy amallar natijasida auditning umumiy rejasi va dasturi ishlab chiqiladi. Auditning umumiy rejasi rahbariyatga audit dasturini amalga oshirishga xizmat qilishi kerak.
Auditorlik tekshiruvini oʻtkazish jarayonida auditorlik tashkilotida umumiy rejani alohida elementlari boʻyicha qoidalarni koʻrib chiqishga asos paydo boʻlishi mumkin. Bunda, auditning umumiy rejasida tekshiruv muddati, uni oʻtkazish grafigi, auditorlik xulosa va hisobotini tayyorlash koʻrstailishi kerak. Shuningdek, auditning umumiy rejasida auditni oʻtkazish yoʻllari, ichki nazorat tizimini va audit riskini baholash ham aks etishi kerak. Agar tekshirishda tanlash usulini qoʻllashga qaror qilinsa, auditorlik tanlash tartibi shakllanishi kerak.
2. Jahon tajribasi shuni koʻrsatadiki, auditorlik tashkilotlari bergan hisobot va xulosalarining sifatli boʻlishi albatta audit tekshiruvini boshlashdan oldin auditni rejalashtirish masalasiga chuqurroq yondashiladi. Chunki, yaxshi va optimal tuzilgan reja tekshiruvning aksariyat qismini qamrab oladi. Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali boʻlishi uchun dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qoʻyilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yoʻli bilan baholash, yillik moliyaviy hisobot maʼlumotlarining xaqqoniyligini tekshirish va tasdiqlash valyuta muomalalarini taftish qilish, aksiyalar va boshqa qimmatli qogʻozlar emissiyasi prospektining maʼlumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash boʻyicha tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari boʻyicha aniq maslahat (konsultatsiya) oʻtkazish va h.k.lar.
3. Barchaga maʼlumki, mamlakat iqtisodiyoti chel el investitsiyalariga muhtoj. Bunda, mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xorijlik sarmoyadorlarga keng imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Shu bilan bir qatorda, ularga xoʻjalik yurituvchi subyektlarning moliya-hoʻjalik faoliyati toʻgʻrisidagi dastlabki hujjatlarni taqdim etish asosida ularni mamlakatimizga mablagʻ qoʻyishiga ishonch hosil qildirishimizga toʻgʻri keladi.
Tashkilot va uning moliya-xoʻjalik faoliyati, uning holati toʻgʻrisidagi asosiy hujjat bu moliyaviy hisobot sanaladi. Tashqi foydalanuvchilar esa uning haqqoniy ekanligidan manfaatdordirlar. Shu boisdan ham, xorijiy investorlarga ushbu hujjatlar tushunarli tilda, umumiy tartibda, xuddi gʻarbdagi singari tashqi auditorlar tomonidan tekshiruvda tahliliy amallarni qoʻllagan holda tasdiqlash yoʻli bilan taqdim etilishi kerak. Mamlakatimiz amaliyotida ham bu holat allaqachon qoʻllanilmoqda. Buni auditorlik takshilotlar tajribasidan koʻrish mumkin. Demak, bu ikki holat, mamlakatimizdagi tadbirkorlik subyektlarini xorijiy hamkorlar bilan bir xil fikr yuritishini taʼminlaydi.
Biroq, auditning xalqaro standartlarini qoʻllashda qator muammolarga duch kelamiz. Aynan, auditni rejalashtirishda xalqaro standartga koʻra har bir tekshirilishi lozim boʻlgan obyekt boʻyicha audit oʻtkazish metodikasi, isbot va dalillar olishda bajariladigan tahliliy amallar sinchiklab koʻrib chiqiladi. Lekin, bizning mahalliy auditorlik tashkilotlar auditorlari bu holatga unchalik eʼtibor qaratishmaydi. Chunki, ular mijoz korxonaga zarar yetkazmaslik choralarini oldindan koʻra olmaydilar.
Yuqorida shakllangan xulosalar asosida quyidagi taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Auditorlik tekshiruvlarini oʻtkazishdan oldin dastavval bajarilishi kerak boʻlgan ishlar rejasini tuzishda albatta bajariladigan amallarga ham katta eʼtibor qaratiladi. Shu bois, ularning batafsil izohi keltirildi: mijoz biznesi bilan tanishish, dastlabki rejalashtirish, umumiy reja va dasturni tayyorlash, tuzish hamda umumiy reja va dasturni bajarish.
2. Audit oʻtkazish umumiy rejasi va dasturining namunaviy loyihasi ishlab chiqildi. Ular tekshiruvlarni sifatli va kam vaqt talab qilishi va iqtisodiy tejamli boʻlishini taʼminlaydi.
3. Audit oʻtkazishning dastlabki rejasi, umumiy reja va dasturiga qaraganda murakkabroq ekanligi(chunki, bir qator omillarni hisobga olish, masalan, korxonaning qaysi sohada bandligi, tarmoqning xususiyatlari, faoliyat xususiyatlari, mulkchilik shakli, iqtisodiy ahvoli, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish tartibi (avtomatlashgan yoki avtomatlashmagan, masalan, 1S:Buxgalteriya, Infosoft-Buxgalter, Tetrasoft-Buxgalter, BEM kabilarda yoki qoʻlda), hisobni qanday mutaxassislar yuritishi (CAP, CIPA sertifikatiga ega malakali, tajribali yoki kollej diplomiga ega) va h.k.lar)ni eʼtiborga olgan holda, xalqaro auditorlik tashkilotlari ish tajribasidan foydalangan holda uni tuzishning elektron tizimiga oʻtish, kerak boʻlsa, shunday dasturni yaratish zaruriyati ilmiy jihatdan asoslab berildi.