Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.
Bo‘yin umurtqasi (vertebrae cervicales) (15-16-17lar), (S1–S7) 7 dona bo‘lib, Yuqoridagi birinchi va ikkinchi umurtqalar boshqa beshta bo‘yin umurtqalaridan tuzilishi bo‘yicha ancha farq qiladi. Shuning uchun I, II bo‘yin umurtqalari tuzilishiga quyida to‘xtalib o‘tamiz. Qolgan beshtasi boshqa umurtqalar kabi tuzilgan. Bo‘yin umurtqalarining tana (corpus vertebrae)lari kichkina ko‘ndalang oval shaklda bo‘lib, umurtqa teshigi (foramen vertebrale) katta burchak shaklida tuzilgan. Ko‘ndalang o‘siq (processus tranversus)larning oldingi tomoniga embrion o‘sishi davridagi qovurg‗a qoldiqlari yopishib, ko‘ndalang o‘siq teshigi (foramen processus tranversus)ni hosil qiladi. Shuning uchun ko‘ndalang o‘siqlar ko‘ndalang qovurg‗a o‘siqlar (processus 195 Birinchi bo‘yin umurtqasi (atlas). Tepadan ko‘rinishi. 1 – tuberculum posterius; 2 – sulcus arteriae vertebralis; 3 – foramen transvesarium; 4 – fovea dentis; 5 – arcus anterior; 6 – tuberculum anterius; 7 – processus transversus; 8 – fovea articularis superior; 9 – arcus posterior; 10 – processus articularis inferior. Vertebra cervicalis secunda (axis). 1 - dens; 2- facies articularis posterior; 3- corpus vertebrae; 4- facies articularis superior; 5 - processus transversus; 6- processus articularis inferior; 7 - arcus vertebra; 8-processus spinosus costotransversarius BNA) deb ham ataladi. Bu o‘siqlarning uchlari ko‘pincha ikkita do‘mboqqa bo‘linadi. VI umurtqaning oldingi do‘mbog‗i oldidan uyqu arteriyasi o‘tganligi uchun uyqu do‘mbog‗i (tuberculum caroticum) deb ataladi. Arteriya jarohatlanganda shu do‘mboqchadagi qon tomirni bosib qon to‘xtatiladi. Ko‘ndalang o‘simtalarda paydo bo‘lgan barcha teshikchalar yig‗indisi umurtqa arteriyasi kanali (canalis a. vertebralis) ni hosil qiladi. Bu kanaldan shu nomli arteriya o‘tadi. II–V bo‘yin umurtqalari tanasining orqa tomonida joylashgan o‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus) lar kalta va uchi ayri (VI–VII umurtqalar bundan mustasno) bo‘ladi. VII umurtqaning orqa o‘sig‗i boshqa Bo‗g‗im umurtqalariga nisbatan uzun vayo‘g‗on bo‘lib, tirik odamda teri ostida bilinib turadi. Shuning uchun bu umurtqa turtib chiqqan umurtqa (vertebra prominens – 17) deyiladi. 196 Bo‘yinning VII umurtqasi (prominens). O‘ng tomondan ko‘rinishi. 1 – corpus vertebrae; 2 – incisura vertebralis superior; 3 – processus articularis superior; 4 – processus spinosus; 5 – processus articularis inferior; 6 – incisura vertebralis inferior; 7 – processus transversus. Birinchi bo‘yin umurtqasi – atlant (atlas, 15) ning tanasi takomil etish davrida ikkinchi umurtqaga o‘tib tishsimon o‘siqni hosil qiladi. Natijada uning tanasi o‘rniga 197 oldingi ravog‗i (arcus anterior) vujudga kelib, umurtqa teshigi (foramen vertebrale) esa kengaygan. Oldingi ravoqning old tomonida oldingi do‘mboq (tuberculum anterius) joylashgan. Ravoqning ichki Yuzasida esa II bo‘yin umurtqasining tishsimon o‘sig‗i joylashadigan chuqurcha (fovea dentis) bor. Orqa ravog‗i (arcus posterior) da o‘tkir qirrali o‘siq qoldig‗i – kichkina do‘mboq (tuberculum posterius) paydo bo‘lgan. Umurtqaning Yonbosh qismi (massae laterales), oldingi va orqa ravoqlarining qo‘shilib joylashgan Yonbosh qismining Yuqori va pastki Yuzalarida Bo‗g‗im chuqurchalari (foveae articulares superiores et inferiores) ko‘rinadi. Yuqori Bo‗g‗im Yuzasi oval shaklli bo‘lib, ensa suyagidagi do‘ngsimon o‘siq Bo‗g‗im Yuzasi bilan Bo‗g‗im hosil qilib qo‘shiladi. Massae laterales ning orqasida umurtqa arteriya egati (sulci a.vertebrales) bor. 22 Bo‘yinning II umurtqasi (axis – o‘qli, 16) tishsimon o‘siq yoki tish (dens)ning bo‘lishi bilan boshqa hamma umurtqalardan ajralib turadi. Ikkinchi umurtqa tishi birinchi umurtqa ravog‗ining ichki tomonida Bo‗g‗im Yuzasi (facies articularis anterior) bilan birlashib turishi kallaning har tomonga burilishiga imkon tug‗diradi. Tishsimon o‘siq silindrsimon shaklli bo‘lib, uning uchi (apex) bor. O‘siqning oldingi Yuzasida joylashgan Bo‗g‗im Yuzasi (facies articularis anterior) atlantning oldingi ravog‗ining ichki Yuzasidan Bo‗g‗im chuqurchasi (fovea dentis) bilan Bo‗g‗im hosil qilib qo‘shilsa, dentis ning orqa Bo‗g‗im Yuzasi (facies articularis posterior) esa atlantning ko‘ndalang joylashgan boylami bilan qo‘shiladi. Axis ning ikki Yonboshida joylashgan Yuqori Bo‗g‗im Yuzasi (facies articularis superior) atlantning pastki Bo‗g‗im chuqurchasi bilan, pastki Bo‗g‗im Yuzasi (facies articularis inferior) esa uchinchi Bo‗g‗im umurtqasining Yuqori Bo‗g‗im Yuzasi bilan qo‘shiladi. 3. Bel umurtqalari (vertebrae lumbales) 5 dona (18), umurtqalarga gavda og‗irligi tushganligi sababli, uning tanasi (corpus vertebrae) kattalashgan buyrak shakliga o‘xshash bo‘ladi, uning teshigi katta va uchburchak shaklidadir. Ko‘ndalang o‘sig‗i (processus transversus) deyarli frontal vaziyatda bo‘lib, uchi orqaga qarab turadi. O‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus) harakatchan bo‘lganidan to‘ppa-to‘g‗ri orqaga qarab turadi. Tepa Bo‗g‗im o‘siqlari (processus articularis superior)ning Bo‗g‗im Yuzalari (facies articularis superior) medial tomonga, pastki Bo‗g‗im o‘siqlari (processus articularis inferior) Yuzalari (facies articularis inferior) tashqariga qaragan bo‘ladi. Tepa Bo‗g‗im o‘sig‗ining orqasida kichkina so‘rg‗ichsimon do‘mboq (processus mamillaris) joylashgan. 4. Dumg‗aza umurtqalari (vertebrae sacrales) 5 dona (19-20lar) bo‘lib, 17–25 Yoshlarda o‘zaro qo‘shilib, bitta butun dumg‗aza suyagi (os sacrum)ni vujudga keltiradi. Bu ham odamning vertikal holatga o‘tishi bilan gavda og‗irligining dumg‗aza umurtqalariga tushishi natijasida hosil bo‘lgan. Dumg‗aza suyagi uchburchak shaklida bo‘lib, serbar qismi tubi (asosi – basis ossis sacri) bor. Uning ikki Yonboshida esa tepa Bo‗g‗im o‘sig‗i (processus articularis superior), pastga va oldinga qaragan uchi (apex ossis sacri) bor. Dumg‗aza suyagi tubi bilan beshinchi bel umurtqasining tanasiga birlashadi. Dumg‗aza suyagining oldingi Chanoq Yuzasi (facies pelvina) tekis va yoysimon bukilgan bo‘lib, to‘rtta oldingi teshiklar (foramina 22 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 198 sacralia pelvina) va ko‘ndalang joylashgan chiziq (lineae transversae) lar ko‘rinib turadi. Bel umurtqasi (vertebra lumbalis). Yon tomondan ko‘rinishi. 1 – corpus vertebrae; 2 – incusura vertebralis superior; 3 – processus articularis superior; 4 – processus costarius; 5 – processus mamillaris; 6 – processus spinosus; 7 – facies articularis inferior Dumg‗azaning orqa Yuzasi g‗adir-budur bo‘rtib chiqqan bo‘lib, u umurtqa o‘siqlarining o‘zaro suyaklanib ketishidan 5 ta qirra va dumg‗azaning orqa to‘rtta teshiklari (foramina sacralia dorsalia) ni hosil qiladi. Jumladan, o‘tkir qirrali o‘siqlarning birlashishidan dumg‗azaning o‘rta qirrasi (crista sacralis mediana), Dumg‗aza suyagi (os sacrum). Old tomondan ko‘rinishi. 1 – basis ossis sacri; 2 – processus articularis superior; 3 – pars lateralis; 4 – lineae transversae; 5 – apex ossis sacri; 6 – foramina sacralia pelvina. 199 Dumg‗aza suyagi (os sacrum). Orqa tomondan ko‘rinishi. 1 – canalis sacralis; 2 – processus articularis superior; 3 – tuberositas sacralis; 4 – crista sacralis intermedia; 5 – crista sacralis mediana; 6 – hiatus sacralis; 7 – cornu sacrale; 8 – crista sacralis lateralis; 9 – facies auricularis; 10 – processus articularis superior; 11 – foramina sacralia dorsalia. Bo‗g‗im o‘siqlarining birlashishidan oraliq qirrasi (crista sacralis intermediana – orqa teshiklarning tashqi tomonida joylashgan) ko‘rinadi. Nihoyat, umurtqalarning ko‘ndalang o‘siq qoldiqlari yig‗indisidan dumg‗aza suyagi orqa Yuzasining eng chetida joylashgan lateral qirra (crista sacralis lateralis) lari ko‘rinadi. Qirralardan tashqariroqda muskullar yopishadigan dumg‗aza g‗adir-buduri (tuberositas sacralis) joylashgan. O‘siqlarning qovurg‗a qoldiqlari bilan o‘zaro qo‘shilib ketishidan paydo bo‘lgan dumg‗aza tubining Yon qismi (partes lateralis) quloqsimon Yuza (facies auricularis, 20) bo‘lib, Chanoq suyagining ana shunday Yuzasi bilan Bo‗g‗im hosil qilib qo‘shilib turadi (Chanoq suyaklarining birlashuviga qaralsin). Dumg‗aza umurtqalari teshiklari o‘zaro qo‘sxilib dumg‗aza kanali (canalis sacralis)ni hosil qiladi. Dumg‗aza kanalining pastki teshigi (hiatus sacralis) ikkala tomonidan chiqib turadigan o‘siqchalar (cornu sacrale) ni hosil qiladi. Ayollarning dumg‗aza suyagi kengroq, kaltaroq va kamroq bukilgan bo‘lishi bilan erkaklar dumg‗azasidan ajralib turadi. 5. Dum umurtqalari (vertebrae coccygeae, 21) 4–5 dona bo‘lib, odamda qoldiq (rudiment) umurtqalardan iborat. Bular o‘rta yashar odamlarda suyaklanib, dum suyagi (os coccygis)ni vujudga keltiradi. Birinchi dum umurtqasida tanasidan tashqari, uning ikki Yonboshida bir juft shoxchasi (cornu coccygeum) ko‘rinadi. 200 Dum suyagi (os coccygis). A – old tomondan ko‘rinishi; B – orqa tomondan ko‘rinishi. 1 – cornu coccygeum; 2 – corpus coccygeus. Yüklə 5,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|