Toshkent yangiyul poligraph service

2-§. Kimyo sanoatining ahamiyati 6
3-§. Kimyoviy ishlab chiqarishning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti 7
4-§. 0‘zbekistonda kimyoviy ishlab chiqarishning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti 10
5-§. Kimyoviy ishlab chiqarishning texnologik va texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari 14
(1.2) 17
2-§. 0‘zbekistonda kimyo sanoatining paydo bo‘lishi va rivojlanishi 49
§. Qattiq xomashyoni boyitish 50
4-§. Suyuq xomashyoni boyitish 58
5-§. Gazsimon xomashyolarni boyitish 59
6-§. Xomashyodan kompleks foydalanish. Chiqindisiz texnologiya 60
7-§. Energiya 62
2-§. Ichimlik suvini tayyorlash 69
3-§. Sanoat suvlarini tayyorlash 72
В t 75
4-§. Sanoatda suv sarfini kamaytirish yo‘llari 76
1-§. Atmosfera muhofazasi 81
Xmv=(G_mz/G_m) (1-15) 117
Q p 138
^ta=th±G^'^{X (L38)} 138
\ / 151
“⁼^^=DeFi; c-⁴⁰' 154
<²⁹⁾ 178
MUHIM KIMYOVIY ISHLAB CHIQARISHLAR 181
CH2 ^CH2 || 366
^yLgLkdJ 374
^Ччо 385
с₆н₅ - н+сн₂ = сн₂ ч - 388
II 412
YIi 430
ГМ 443

CN metilakrilat CN COOCH₃
79,6 kj/mol
8f)°C
R- CH₂ - CH + C H - CH + CH₂ = С - COOH ^{p v}>
I I I
CN COOCH₃ CN₂ - COON > R-CH₂-CH-CH₂-CH - CH₂- C-COOH+79,6 kJ/mol
CN COOCH₃ CH₂COONa

4. 
   disproporsiyalanish — vodorod atomining bir makroradikaldan ikkinchi makroradikalga ko‘chib o'tishi:
   

COOH
R — CH₂~ CH — CH₂~ CH — CH₂— с ^ +
I I \
C
J©'
N СООСНз CH₂COONa
COOH
+ r-ch₂-ch-ch₂-c-c-ch- I I \ I
СООСНз CH₂ H CN
I
COONa
r-ch₂-ch-ch₂-ch-ch₂-ch +
I I I
CN СООСНз CH₂COONa COOH
I
+r-ch₂-ch-ch₂-c-ch= CH I I I
СООСНз CH₂ CN
I
COONa

4. 
   tezlatuvchi (initsiator) ning erkin radikali makroradikalga birikib molekula hosil qilishi:
   

R-C H₂- CH+R,^> R-CH₂-CH-Ri
I I
CN CN
(R - erkin radikal)

4. 
   aktiv markazning ko‘chib o'tishi — molekular massani to‘g‘rilovchisidan (regulyator) vodorod atomining makro molekulaga ko‘chib o‘tishi va makromolekulaning hosil bo‘lishi:
   

СНз
r-ch₂-ch-ch₂-c H +HC - OH ⁸⁰°^C >
I I I
CN СООНз СНз
СНз
I
>r-ch₂-ch-ch₂-ch₂ + C-OH
I I I
CN СООСНз CN3

4. 
   turg‘unlashtiruvchi ta’sirida zanjirning uzilishi bosqichlardan iborat bo‘ladi:
   

NH₂
I aP
r-ch₂-ch-ch₂ - с h + с =
^o
CN СООСНз NH₂
’NH

1. 
   ^O
   

-> r-ch₂- CH - CH₂ - CH₂ + с —s ^
I I I ^O
CN СООСНз NH₂
Polimerning hosil bo‘lish tezligi molekular massasi, aktivlanish tezligi, o‘sish va zanjirning uzilish tezliklari aktivlashtiruvchi va monomer konsentratsiyasiga bog‘liqbo‘ladi.
Sopolimerlanish jarayonida monomerlaming konversiya darajasi 50—60 % bo'ladi. Sopolimerlanish jarayoni va tola xossasiga quyidagi texnologik parametrlar ta’sir etadi:

1. 
   Harorat. Haroratni oshirish aktivlashtiruvchining parchalanish tezligini oshiradi, natijada polimerlanish reaksiyasi tezlashadi va polimerning molekular massasini kamaytiradi.
   
2. 
   Aktivlashtiruvchining massa ulushi. Aktivlashtiruvchining massa ulushini oshirish, erkin radikallaming ko‘p miqdorda hosil bo'lishiga, natijada polimerlanish reaksiyasining tezlashuviga va polimer massasining kamayishiga olib keladi.
   
3. 
   Monomeming massa ulushi. Monomeming massa ulushini oshirish polimer zanjirining o'sishi reaksiyasini tezlatadi, molekular massasining ortishiga olib keladi.
   
4. 
   Tiomochevina (IV) oksidining massa ulushi. Tiomochevina (IV) oksidi polimer zanjirini uzatuvchi va qaytaruvchi agent vazifasini bajaradi. Uning massa ulushini oshirish, polimer zanjirining uzilish reaksiyasini tezlashtiradi, polimerning molekular massasini kamaytiradi. Bundan tashqari tiomochevina (IV) oksidi tola rangini barqarorlashtiruvchi (turg‘unlashtiruvchi) va sopolimerlanish reaksiyasini sekinlashtiruvchi uch valentli temimi neytral ikki valentli temirga qaytaruvchi hamdir.
   
5. 
   Izopropil spirtining massa ulushi. Reaksion aralashmada izopropil spirtining molekular massasini kamaytiradi (U polimer zanjir ko‘chiruvchisidir).
   
6. 
   Natriy rodanidining massa ulushi. Natriy rodanidning massa ulushini optimal konsentratsiyasidan (51,5—5 %) kamaytirish yoki kamaytirish polimerning eruvchanligini kamaytirib, yigiruv eritmasining yopishqoqligini oshiradi. Bundan tashqari rodanidning massa ulushingi kamaytirish polimerlanish reaksiyasi tezligini va polimerning molekular massasini kamaytiradi, gel hosil bo‘lishini esa ko‘paytiradi. Gelning ko'payishi pressfiltr va issiq almashtir- gichlarning xizmat muddatini qisqartiradi, tolaga shakl berish jarayoniga salbiy ta’sir etadi.
   

Texnologik sxemasi. Itakon kislotasi muhim xomashyolardan biri bo‘lib, suvda yomon eriydi. Nitron olishda polimerlanish reaksiya­sini suvli muhitda borganligi uchun ham aynan uni ishlatib bo‘lmaydi.
Suvda eriydigan holatga o‘tkazish uchun itakon kislotasini natriy gidroksidi bilan ta’sir ettirib, natriy itakonat tuzi hosil qilinadi. Bu jarayon bir zavodining o‘zida amalga oshiriladi. Natriy itakonat mikroorganizmlar uchun ozuqa muhit hisoblanadi.
Zavod ko‘rilishlarining ichi mikroorganizmlar bilan ifloslanib, tiqilib qolmasligi uchun unga ozgina sterlizator mikroorganizmlardan tozalovchi sifatida akrilonitril quyiladi.
Suspenzator (suspenziya hosil qiluvchi apparat, 5) ga (119- rasm) natriy rodanid va natriy itokanat 1 - va 2- baklardan o‘zi oqib tushadi. 3- va 4- bakchalardan tiomochevina (IV) oksidi va porofor talqonlari esa avtomatik ravishda o‘lchab beruvchi tarozida o‘lchanib tushadi va ashyolar suspenziyasi hosil qilinadi. Suspenziya reagentlami aralashtiruvchi apparatga aralashtirgich (6) o‘tadi. Aralashtirgichga (7,8,9) baklardan akrilonitril, metilakrilat va izopropil spirti (10) filtrlar orqali o‘zi oqib tushadi.
Suyuq komponentlar (tarkibiy qismlar) sari markaziy boshqa- rish pultida (MBP) avtomatik ravishda boshqarilib turiladi.
Aralashtirgichga (6) rN ni turg’un saqlash uchun 22 % li natriy gidrooksid eritmasini to‘g‘rilovchi klapan (klapan — suv, havo yoki bug‘ yo‘lini ochib- berkitib turadigan qopqoq) orqali solib turish ham mo‘ljallangan.
Reaksion aralashma yuqorida aytilgan reagentalaridan: toza monomerlar, erituvchi, porofor, tiomochevina (ГУ) oksidlari, aylan- ma monomerlardan hosil qilinadi.
Reagentlami aralashtiruvchi apparat silindirsimon bo‘lib, ichida aralashtirgich o‘matilganbo‘ladi. Aralashtirish jarayoni aylantiruvchi nasos orqali ham amalga oshiriladi.
Reaksion aralashma-reagentlar aralashtirgichdan markazdan qochma kuch hosil qiluvchi nasos yordamida issiq almashtirgich orqali o‘tib, reaktoming ostki qismiga kiradi. Reaksion aralashmaning sarfi MBP orqali tekshirib va to‘g‘rilab turiladi.
Reaktor silindirsimon apparat bo'lib, hajmi 9,7 m³, ichida varrak tipidagi uch qavatli aralashtirgich bor, tashqi tomoni g’ilof bilan qoplangan. G’ilof ichidan reaktorni isitish yoki sovitish uchun suv o‘tib turadi.
Polimerlanish reaksiyasi o'rtacha 80°C da boradi. Reaksion aralashma polimerga aylanguncha 1,7—2,4 soat reaktor ichida bo'ladi. polimerlanish reaksion izotermik boMganligidan, reaksiya issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi. Reaksiya issiqligi bilan aralashtirgichning aylanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik miqdorlari taxminan 80°C atrofida bo'ladi.