Tourism and recreation in the XXI century: problems and prospects

TOURISM AND RECREATION IN THE XXI CENTURY: PROBLEMS AND PROSPECTS
3-4 May 2019
257
Baku, Azerbaijan

---

zərurətini də ortaya çıxarır. Bu səbəbdəndir ki, keçən dövr ərzində turizmin nümayiş obyekti kimi istifadə 
olunması məqsədəuyğun hesab edilən bir sıra tarix-mədəniyyət abidələri bərpa edilmiş və turistlərin 
istifadəsinə verilmişdir [4, s.34]. 
İki əsrdən artıqdır Azərbaycan xalqına qarşı davam edən erməni təcavüzünün qurbanları təkcə 
soydaşlarımız deyil, həm də tarixi-mədəni abidələrimiz, müqəddəs ocaqlarımız və məbədlərimizdir. 
Azərbaycanın mədəni irsi bəşər mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğundan ölkəmizin 
ərazisində xalqımızın çoxəsrlik tarixi keçmişindən yadigar qalmış mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi 
beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edən problem olaraq qalır. Çünki Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan 
ərazilərində mədəni irsin məhv edilməsinə və saxtalaşdırılmasına yönələn, beynəlxalq konvensiyalarda 
bəşəri cinayət kimi qiymətləndirilən əməllər törədir. 
Erməni təcavüzkarları işğal olunmuş ərazilərdə Azərbaycanın mədəni irsini təşkil edən 
mədəniyyət obyektlərini xüsusi qəddarlıqla məhv etmişlər. Ələ keçirdikləri ərazilərdə onlar 12 muzeyi 
və 6 rəsm qalereyasını, tarixi əhəmiyyətli 9 sarayı qarət etmiş və yandırmışlar. Onlardan İbrahimxəlil 
xan sarayı, Qarabağ xan sarayı, Qaraböyük xanım sarayı, Məhəmmədhəsən ağa sarayı, Həmzə Sultan 
və Soltan Əhməd sarayları, Xurşud Banu Natəvanın saray kompleksi, Məlik Əjdər türbəsi, Üzeyir 
Hacıbəyovun və Bülbülün ev-muzeyləri, Qurban Pirimovun xatirə muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyası və 
s.in adlarını çəkmək olar. Nadir tarixi əhəmiyyətli 40 min muzey sərvəti və eksponatı talan olunmuş, 
44 məbəd və 9 məscid təhqir edilmişdir. Dağıdılan və yandırılan 927 kitabxanada 4 milyon 6 yüz min 
kitab və misilsiz əlyazma nümunələri məhv edilmişdir [5]. Ermənistan silahlı qüvvələrinin hərbi 
təcavüzü nəticəsində ölkəyə dəymiş ziyan təxminən 500 milyard ABŞ dollarından çoxdur (bu rəqəm 
Beynəlxalq Qiymətləndiricilər Assosiasiyası tərəfindən dəqiqləşdirilir) [5]. 
İşğal nəticəsində Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda dağıdılan muzeylər, məscidlər, abidələr tək 
Azərbaycan xalqının deyil, bütün İslam dünyasına, ümumilikdə isə bəşəriyyətə aiddir. Bu, bəşər 
mədəniyyətinə qarşı təcavüzdür. 1994-cü ildə atəşkəsin əldə edilməsindən sonrakı 23 il ərzində işğal 
altındakı ərazilərdə dağıdılan mədəniyyət, tarixi-dini abidələrin sayı hərbi münaqişə zamanı dağıdılmış 
abidələrin sayından çoxdur. 
İşğal olunmuş ərazilərimizdə dövlət qeydiyyatında olan tarix və mədəniyyət abidələrinin ümumi 
sayı 900-dən çoxdur. Bəzi məlumatlara görə, dövlət qeydiyyatında olmayan abidələrin sayı 1500-dən 
çox, beynəlxalq əhəmiyyətli abidələrin sayı onlarladır, qəbiristanların sayı isə 900-dən artıqdır. Dini 
Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən işğal altındakı torpaqlarımızda təsbit edilmiş tarixi-dini 
abidələrin təqribi sayı isə 403-dür. Onlardan 67-si məscid, 144-ü məbəd, 192-i isə ziyarətgahdır. 
Ermənilər tərəfindən bir çox nadir tarixi mədəniyyət abidələrinin dağıdılması, İslam dininə aid olan 
nümunələrin məhv edilməsi və hətta tarixi abidələrin restavrasiyası adı altında Qafqaz Albaniyasına 
aid mədəni irsin saxtalaşdırılması, erməniləşdirilməsi prosesi bu gün də davam edir [5]. 
Azərbaycanın digər bölgələrində də bəzi tarixi-mədəni abidələr mühafizə olunmadığından 
dağılmaq təhlükəsi altındadır. Dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşən belə abidələrdən biri unikal Dərvişlər 
karvansarasıdır. Qaradağ rayonu ərazisində Miəcik deyilən ərazidə yerləşən bu karvansara XV əsrdə 
inşa olunub: “Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli qərarı ilə “Ölkə əhəmiyyətli daşınmaz 
tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı”na daxil edilib. İnventar nömrəsi 106 olan abidə hazırda 
qəzalı vəziyyətdədir. Divarlarda çatlar, dağıntılar var. Unikal tarixi abidə olan bu karvansara da Dövlət 
Xidmətinin nəzarətindədir. Karvansaranın bərpa olunması ilə bağlı məsələ diqqətdə saxlanılır. Abidə 
Qobustan Milli Tarixi-Bədii Qoruğunun tərkibinə veriləcək. Xidmət rəsmisi qeyd edib ki, karvansara-
nın təmir-bərpa olunması istiqamətində sahibkarlarla danışıqlar aparılıb: “Yaxın vaxtlarda abidənin 
turizm məqsədləri ilə istifadə olunması üçün təmir işlərinə başlanılacaq” [6]. 
Bakının ən qədim kəndlərindən olan Balaxanıda tarixi abidələrin bir çoxu baxımsız vəziyyətdədir. 
Yolları uçuq-sökük kəndin qəbristanlığında yerləşən Hacı Şəhla məscidi isə tamamilə məhv olmaq 
təhlükəsi ilə üz-üzədir. Hacı Şəhla məscidinin üstündə vaxtilə iki sətirlik kitabə olub. Həmin kitabədə 
bu sözlər olub: “Bu imarət Hacı Şəhla bin Şakir bin Mustafa Köşkinindir. Yeddi yüz səksən yeddinci 
il”. Bu kitabədən bir az solda, qapı çərçivəsindən bir az aralı ərəbcə bir kitabə də olub ki, bu da imarəti 
tikən ustaların adını bildirir. İki sətirlik bu kitabə belə oxunub: “Ustad Arif bin ustad Musa Cibalın 
işidir”. Üzərində olan kitabələrdə məscid imarət adlandırılıb [7]. 
Ancaq bəzi məscidlərdə onları son imarət kimi qeyd olunmasına rast gəlinir. Məsciddə məzarlığa 
təsadüf olunmadığı üçün məzarın harada yerləşməsi bu günə qədər bilinmir. Yəni məscid tədqiq 
olunmadan tarixə qovuşmaq üzrədir.Tikili hazırda uçulmuş vəziyyətdədir. Bir qədər əvvələ kimi