Tourism and recreation in the XXI century: problems and prospects

TOURISM AND RECREATION IN THE XXI CENTURY: PROBLEMS AND PROSPECTS
3-4 May 2019
258
Baku, Azerbaijan

---

məscidin tam yarısı, cənubdan-şimal tərəfə dağınıq vəziyyətdə olsa da qalırdı. Yəni portal hissəsinin 
yarısı, qərb divarı salamat idi. Hazırda isə həmin tikilinin qalan divarları da tamamilə dağılmaq 
ərəfəsindədir. 
Ümimiyyətlə, Balaxanı qəsəbəsindəki tarixi abidələrin hər birinin durumu acınacaqlıdır. Şirvanşah 
əmiri Xacə Zeynəddinin göstərişi ilə XIV əsrdə tikilmiş ovdanın ümumi görünüşü heç də yaxşı vəziyyətdə 
deyil. 40 pilləkanlı su ovdanı vaxtilə insanların suya olan tələbatı ödəməyə görə inşa edilib. XIV əsrdən 
XIX əsrin sonuna qədər, eləcə də 1920-ci ilin aprel çevrilişinə qədər istifadə olunub. Yeddi metr dərinliyi 
olan bu ovdan Balaxanı sakinləri üçün təmiz sudan istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdu. Su quyusunun 
ortasında olan çarxa sakinlər at bağlayaraq suyu çəkiblər. Su arxlara, eləcə də Qum hamamına da gedərmiş. 
Sovet dövründə tarixi abidə baxımsızlıqdan zibil atılan məkana çevirilmişdi. Müstəqilliyin ilk illərində isə 
su ovdanı yerli sakinlərin təşəbbüsü ilə təmizlənib səhmana salınmışdı. Kəndin cənubundakı “Boq-boqi” 
adlanan yerin yaxınlığında vaxtilə Suraxanı atəşgahına bənzər abidə olub. Kəndin cənub hissəsindəki 
köhnə qəbiristanlıqda “Pirə Moulo” piri, kəndin ortasındakı böyük tut ağacının yanında olan “Sənqıran” 
piri olub. Tarixi abidələrə biganəlik sadalanan abidələrin tarixdən silinib yox olmasına gətirib çıxarıb [7]. 
1636-cı ildə tikilmiş Hacı Ruhulla tikilisi, yerli sakinlərin Şah Səfi karvansarayı adlandırdığı bina 
kəndin mərkəzində yerləşir. Bu abidə də məhv olmaq təhlükəsinə məruz qalmışdır. Balaxanı qəsəbəsi 
coğrafi mövqeyinə görə, Abşeron yarımadasının mərkəzində, tarixi “İpək yolu”nun üstündədir. Zamanında 
bütün tacirlərin yolu buradan düşüb və Şah Səfi karvansarayı da onların ixtiyarında olub. 
Bundan başqa Füzuli rayonu ərazisində üç tarixi mədəniyyət abidəsi dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşib. 
APA-nın Qarabağ bürosunun məlumatına görə, bunlar Babı kəndi ərazisində yerləşən Şeyx Babı Yaqub 
türbəsi (13-cü əsrə aid), Əhmədalılar kəndi ərazisindəki Əhmədalılar türbəsi (13-cü əsrə aid) və 19 əsrdə 
inşa olunmuş Böyük Bəhmənli məscididir. Uzun illərdir təmirə ehtiyac duyan tarixi abidələr sözügedən 
yaşayış məntəqələrinin ermənilər tərəfindən işğalı zamanı daha da acınacaqlı vəziyyətə salınıb. 
MİRAS Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi tərəfindən “Azərbaycanda tarix və 
mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi və təbliği: mövcud vəziyyətin monitorinqi və qarşıda duran vəzifələr” 
layihəsi hazırlanmış və 2013-cü il may ayının 1-dən etibarən həyata keçirilməyə başlanılmışdır [8]. 
Layihənin məqsədi mədəni irsimizə aidiyyatı qurumlar, o cümlədən yerli təşkilatlar və geniş ictimaiyyətin 
münasibəti sahəsindəki problemləri ilk dəfə bir ictimai birliyin səyləri nəticəsində üzə çıxarmaq, 
mütəxəssis araşdırmaları, təklif və tövsiyələri, keçirilən ictimai müzakirələr, çəkilən film vasitəsilə şəhər və 
kənd sakinləri, abidələrə yaxınlıqda yaşayan insanları maarifləndirmək, bununla da mədəni irsimizin 
mühafizəsi və təbliği sahəsində görülən işləri stimullaşdırmaqdan ibarət olmuşdur.
Layihənin həyata keçirilməsi zamanı layihə iştirakçıları Ağsu, Gəncə, Qazax, Şamaxı, İsmayıllı və 
Şəmkir rayonlarında olmuş və təhlükə altında olan bir sıra tarixi-mədəni abidə aşkar etmişlər. Layihə 
çərçivəsində araşdırılan abidələrdən biri Sarıtəpə qədim yaşayış məskəni olmuşdur. Sarıtəpə qədim yaşayış 
məskəni Qazax şəhərinin qərb qurtaracağında yerləşir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, 
yaşayış yeri hələ tunc dövrünün sonu, dəmir dövrünün əvvəllərində meydana gəlmiş və e.ə. I minilliyin son 
rübünədək orada yaşayış davam etmişdir. Sarıtəpə abidəsi 100 metr diametri və 10 metr hündürlüyü olan 
möhtəşəm təpədən ibarətdir. Aparılan monitorinq və sorğular zamanı məlum olmuşdur ki, hazırda abidə 
qorunmur, abidənin qorunması haqqında heç bir göstəriş yoxdur və bu səbəbdən də acınacaqlı 
vəziyyətdədir. 
Layihə çərçivəsində Orta əsr Gəncə şəhərində də monitorinq aparılıb. Kiçik Qafqaz dağlarının şimal 
ətəklərində, Kür çayının sağ qolu olan Gəncə çayının hər iki sahilində yerləşən Gəncə Azərbaycanın ən 
qədim şəhərlərindəndir. Bəzi alimlər şəhərin yaranmasını e.ə.VII əsr, əksəriyyəti isə orta əsrlərin 
başlanğıcına aid edirlər. Orta əsr Gəncə şəhərində kompleks arxeoloji tədqiqatlar 1938-1940-cı illərdə 
Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyi və Tarix İnstitutunun birgə ekspedisiyası tərəfindən aparılmışdır. İshaq 
Cəfərzadə və Vadim Leviatovun rəhbərliyi ilə Qədim Gəncə ekspedisiyası adı ilə aparılan genişmiqyaslı 
tədqiqatların nəticəsində minlərlə maddimədəniyyət nümunəsi aşkar olunmuş, hal-hazırda Milli 
Azərbaycan Tarix Muzeyi, Nizami adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyat Muzeyi və Gəncə Tarix və 
Diyarşünaslıq Muzeyində qorunur və nümayiş olunur. Qazıntılar sonralar fasilələrlə davam etdirilsə də, 
hal-hazırda tədqiqat aparılan sahələr baxımsız və tonlarla zibil yığınının altındadır. Tədqiqat qrupunun 
şəhər yerində rastlaşdığı kimi qədim tarixə malik Gəncə şəhəri abidə olaraq ona layiq səviyyədə qorunmur. 
Gəncə sakinlərinin də doğma şəhər haqqında məlumatı azdır [8]. 
Layihə qrupunun araşdırmalar apardığı növbəti abidə Cavanşir qalası olub. Cavanşir qalası - 
İsmayıllı rayonu ərazisində Talıstan kəndi yaxınlığında yerləşir. Qafqaz Albaniyasında Mehranilər