Transport logistikasi

Tasniflash xususiyati 
Logistik xarajatlar turlari 
Funksional xususiyat 
Ta’minot xarajatlari
: 
- xaridlar; 
- transport; 
- omborxonalar va jihozlarni saqlash uchun; 
- saqlash; 
- yuklarni qayta ishlash; 
- ma‘muriy va boshqaruv. 
Ishlab chiqarish protseduralarini boshqarish xarajatlari
: 
- tugallanmagan ishlarni inventarizatsiya qilish; 
- boshqarish; 
- yuklarni qayta ishlash; 
- ma‘muriy va boshqaruv.
Savdo xarajatlari
: 
- buyurtmalar tartibini boshqarish; 
- transport; 
- tayyor mahsulotni inventarizatsiya qilish; 
- omborning tarkibi; 
- tayyor mahsulotni qaytarish 
Operatsiya asosida 
Buyurtmani joylashtirish xarajatlari Mahsulotni ishlab 
chiqarish xarajatlari Yuk ortish va tushirish xarajatlari 
Transport xarajatlari 
Xarajat turi boʻyicha 
Moddiy xarajatlar: 
- amortizatsiya toʻlovlari; 
- materiallar, yoqilgʻi, energiya; 
- uchinchi tomonning moddiy xizmatlari; 
- ish haqi.
Nomoddiy xarajatlar: 
- xizmatlar; 
- tashqi kapitalni jalb qilish; 
- Soliqlar va toʻlovlar koʻrinishidagi naqd toʻlovlar;
- Boshqa xarajatlar 
Ishlab chiqarilgan joyda 
Ta‘minot boʻlimining sotuvlar boʻlimi 
Ishlab chiqarish birligi Transport birliklari Omborlar 
Iloji boʻlsa, tashuvchilarga tayinlash 
Har bir mahsulot uchun xarajatlar, Buyurtma uchun 
xarajatlar, Operatsion xarajatlari 
Oqim jarayoni dinamikasi toʻgʻrisida Ruxsat etilgan xarajatlar 

---

38 
Investitsiyalarning chastotasi 
boʻyicha 
Joriy xarajatlar Bir martalik xarajatlar 
Logistika jarayonlarining asosiy 
tarkibiy qismlari boʻyicha 
Jismoniy ragʻbatlantirish xarajatlari 
Material oqimi 
Xarajatlar bilan bogʻliq jarayonlar 
-aloqada 
-ishlab chiqarishga 
-jarayonda 
Ishlab chiqarish xarajatlari
Noishlab chiqarish xarajatlari 
Birlashtirish darajasi boʻyicha 
Umumiy xarajat 
Logistika jarayonlari birligiga sarflanadigan xarajatlar 
Hisobotga koʻra 
Aniq xarajatlar shubhali xarajatlar 
Moslashuvchanlik darajasi boʻyicha 
Toʻliq tartibga solinadigan xarajatlar qisman tartibga 
solinadigan xarajatlar 
Vujudga kelish chastotasi boʻyicha 
Doimiy xarajatlar va Bir martalik xarajatlar 
Rejani qamrab olish mumkin 
Rejalashtirilgan xarajatlar va Rejadan tashqari xarajatlar 
Iloji boʻlsa, boshqaruv qarorlariga 
ta‘sir qilishi 
Tegishli va ahamiyatsiz 
Iqtisodiy tarkib boʻyicha 
Toʻgʻridan-toʻgʻri xarajatlar: 
- ishlab chiqarish omillari va ish haqidan foydalanish; 
- moliyaviy xarajatlar. Fors-major holatlari uchun 
xarajatlar 
Shrunken foyda xarajatlari 
Ma‘lumot olish usuli bilan haqiqiy, normal, rejalashtirilgan logistik 
xarajatlarga boʻlinadi. 
Haqiqiy logistik xarajatlar
- koʻrib chiqilayotgan davrda berilgan 
logistik operatsiya yoki ob‘ekt uchun haqiqatda qilingan xarajatlar, 
bajarilgan harakatlarning haqiqiy hajmi. Oddiy logistika xarajatlari - 
koʻrib chiqilayotgan davrda amalga oshirilgan faoliyatning haqiqiy 
hajmi bilan ushbu logistika operatsiyasiga yoki ob‘ektga tegishli 
oʻrtacha xarajatlar. Rejalashtirilgan logistika xarajatlari - ma‘lum bir 
logistika operatsiyasi yoki ma‘lum bir ob‘ekt uchun rejalashtirilgan ish 
dasturi va berilgan texnologiya bilan hisoblangan xarajatlar.
Logistika jarayonlariga murojaat qilish usuli bilan logistik xarajatlar 
toʻgʻridan-toʻgʻri
va 
bilvosita xarajatlarga
boʻlinadi
.
Toʻgʻridan-toʻgʻri logistika xarajatlari logistika operatsiyalari yoki 
mahsulot, xizmat, buyurtma yoki boshqa oʻziga xos vositaga bevosita 

---

39 
bogʻliq boʻlishi mumkin. Bilvosita logistika xarajatlari esa faqat 
yordamchi 
hisob-kitoblarni 
amalga 
oshirish 
orqali 
logistika 
operatsiyasiga yoki mahsulotga, xizmatga, buyurtmaga yoki boshqa 
oʻziga xos vositaga bevosita bogʻliq boʻlishi mumkin.
Amaliy foydalanish uchun 
iqtisodiy elementlar
va 
xarajat 
moddalari
boʻyicha xarajatlar guruhlari ham juda muhimdir. 
Elementlar boʻyicha guruhlash bizga logistika xarajatlarining 
iqtisodiy jihatdan bir hil turlarini ajratishga imkon beradi. Xarajat 
elementlarining tarkibi va tarkibi ishlab chiqarish (ishlar, xizmatlar) 
tannarxiga kiritilgan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va 
realizatsiya qilish xarajatlari tarkibi toʻgʻrisidagi nizom, shuningdek 
hukumat tomonidan tasdiqlangan foydani soliqqa tortishda hisobga 
olingan moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi toʻgʻrisidagi nizom 
bilan uslubiy jihatdan aniqlanishi mumkin. 
Hisoblash elementlari boʻyicha guruhlash xizmat koʻrsatish 
tizimining tashkiliy va texnik xususiyatlari bilan bogʻliq. Hozirgi vaqtda 
xarajatlarning 
bunday 
guruhlanishi 
ichki 
ishlab 
chiqarishni 
boshqarishda, mijozlarning buyurtmalarini bajarish jarayonining barcha 
bosqichlarida xarajatlarni nazorat qilishda oʻz ahamiyatini saqlab 
kelmoqda. 
Iqtisodiy elementlar boʻyicha guruhlarga ajratish orqali xarajatlarni 
guruhlash oʻrtasidagi sezilarli farq, ularning tarkibiy qismlariga, 
elementlarning iqtisodiy mazmuniga, maqsad prinsipiga (asosiy 
xarajatlar va xizmat koʻrsatish va boshqarish xarajatlari), xizmatlarning 
alohida turlari (toʻgʻridan-toʻgʻri va bilvosita) va taqsimlanishiga qarab 
elementlarni birlashtirgan buyumlarning mavjudligidadir. xizmat 
koʻrsatish hajmiga qarab (shartli ravishda doimiy va oʻzgaruvchilar).
Iqtisodiy aylanma tavsifi xarakteriga koʻra 
transformatsion
va 
tranzaksion
xarajatlarni ajratish. 
Transformatsiya xarajatlari - bu tabiiy xususiyatlar, birinchi 
navbatda ishlab chiqarish jarayonining oʻzi sababli iqtisodiy aylanish 
xarajatlari. Tranzaktsion xarajatlar - ijtimoiy xarakterga ega boʻlgan 
iqtisodiy aylanish xarajatlari, ya‘ni ushbu obyekt haqida rivojlangan 
odamlar va oxir oqibat - bu munosabatlarni tashkil etadigan tashkilotlar 

---

40 
oʻrtasidagi munosabatlar. Tranzaksion xarajatlar bitimni tayyorlash, 
tuzish va amalga oshirish jarayonida ma‘lum harakatlar bilan bogʻliq, 
xususan: ma‘lumot qidirish, muzokaralar oʻtkazish, shartnomalar tuzish, 
mulk huquqini himoya qilish va boshqalar
. 
Ularning paydo boʻlish vaqti koʻpincha tranzaksion xarajatlarni 
tasniflash belgisi sifatida ishlatiladi: shartnomadan oldingi, shartnoma va 
shartnomadan keyingi tranzaksion xarajatlar farqlanadi
. 
Shartnoma oldi-sotdi xarajatlari - bitim tanlangan kontragent oldida 
yuzaga keladigan xarajatlar. Shartnoma bitimi boʻyicha xarajatlar - 
bitimni bajarish paytida yuzaga keladigan xarajatlar. Shartnoma 
tuzilgandan keyingi xarajatlar - shartnoma kuchga kirganda yuzaga 
keladigan xarajatlar. 
Tranzaksion xarajatlarni hisobga olish muammosi, tashkiliy 
qiyinchiliklar texnologik cheklovlar bilan taqqoslanadigan qiymatga ega 
boʻlganda ayniqsa dolzarb boʻlib qoladi. Buning moddiy sharti, xususan, 
odamning ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etishdan asta-
sekin chiqib ketishi
. 
Xarajatlar ham