aniq
va
yashirin (noaniq)
turlarga boʻlinadi.
Aniq xarajatlar – bu resurs etkazib beruvchilarga naqd pul toʻlash
shaklini oladigan yoki olishi mumkin boʻlgan xarajatlar, ya‘ni ular
korxonalarning hisobvaraqlarida aks ettirilgan yoki aks ettirilishi
mumkin, chunki xoʻjalik yurituvchi subyekt resurslarni yetkazib
beruvchilarga toʻlovni amalga oshirish orqali ularga baho beradi.
Noaniq xarajatlar – bu aniq boʻlmagan xarajatlardir, iqtisodiy
munosabatlar sub‘ekti aniq toʻlamaydi, shuning uchun ularni statistik
jihatdan hisobga olish juda qiyin, va agar imkon boʻlsa bilvosita jihatdan
hisobga olinadi. Aniq xarajatlar - bu korxonaga tegishli boʻlgan barcha
turdagi resurslarning xarajatlari.
Zamonaviy iqtisodiy amaliyotda xarajatlar samarali va haqiqiy
xarajatlarga boʻlinishi mumkin.
Samarali xarajatlar - ushbu davlat muassasalari tizimida ushbu
turdagi faoliyatni amalga oshirishda eng samarali bitimlar toʻplami bilan
bogʻliq xarajatlar. Haqiqiy xarajatlar - amalda yuzaga keladigan bitimlar
toʻplami bilan bogʻliq xarajatlar.
41
Haqiqiy xarajatlarning samarali xarajatlardan chetga chiqish
darajasi jamiyatning oʻrnatilgan iqtisodiy aloqalar va institutlardan
qanchalik samarali foydalanishini koʻrsatadi. Haqiqiy xarajatlarning
samarali xarajatlardan ogʻishi, bir tomondan, iqtisodiy agentlar oʻrtasida
tarqaladigan ma‘lumotlarning assimetriyasiga, ikkinchi tomondan,
individual iqtisodiy agentlik belgilangan qoidalar va me‘yorlarni
bajarishdan bosh tortgan taqdirda koʻproq daromad olishiga bogʻliq.
Ilmiy adabiyotlarda xarajatlar
imkoniyat
,
botgan
va
differensial
xarajatlarga ham ajrarilb koʻrsatiladi.
Imkoniyat
xarajatlari
-
foydalanilmagan
imkoniyatlarning
xarajatlari. Ular bitta harakatni tanlash boshqa harakatni tanlashni istisno
qilganda yoʻqolgan foydani aks ettiradi. Quyoshli xarajatlar oʻtmishda
qilingan xarajatlardir. Differentsial xarajatlar - bu ikkita alternativ
echimni koʻrib chiqishda harajatlar farq qiladigan miqdor.
Bunday tasniflarga muvofiq logistika xarajatlarini rejalashtirish va
buxgalteriya hisobi ularning mutlaq qiymatini baholashga, ushbu
xarajatlarning qiymatini oshirish yoki kamaytirishning asosliligi bilan
muammolarni hal qilishga, ulardan eng samarali foydalanish
yoʻnalishlarini aniqlashga, tarkibini tahlil qilishga va takomillashtirishga
imkon beradi.
Logistika xarajatlari tarkibini har tomonlama tahlil qilish quyidagi
xarajatlar guruhlari boʻyicha amalga oshiriladi: mahsulot sotib olish,
ishlab chiqarish va sotish.
Mahsulotlarni sotib olish xarajatlari xom ashyo sotib olish
xarajatlarini oʻz ichiga oladi, ya‘ni. ularning qiymati, buyurtmani
joylashtirish
xarajatlari,
transport
xarajatlari,
mahsulot-moddiy
zaxiralarni saqlash xarajatlari, investitsiya qilingan kapital xarajatlari.
Ishlab chiqarish tannarxiga xom ashyoni qabul qilish, mahsulot
ishlab chiqarishga buyurtma berish, mahsulotni transportda tashish,
tugallanmagan ishlarni saqlash xarajatlari, shuningdek moliyaviy
resurslarni muzlatish xarajatlari kiradi.
Marketing mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga
tayyor mahsulotlar zahiralarini saqlash, buyurtmalarni joylashtirish
(qadoqlash, saralash, etiketlash va boshqa operatsiyalar), tayyor
42
mahsulotni sotish, tashish, shuningdek investitsiya qilingan kapitalning
harajatlari kiradi.
Ayrim obyektlar boʻyicha xarajatlarning keyingi tahlili biznes
boʻlinmalari xodimlarining operatsion va moliyaviy javobgarligini
farqlashga imkon beradi
.
Logistika xarajatlari tarkibi quyidagi faktorlarga bogʻliq:
korxona spetsifikatsiyasi (oʻziga xos xususiyatlari);
korxona faoliyat koʻlami;
asosiy faoliyatda foydalaniladigan transport turi;
avtotransport vositalariga egalik qilish (xususiy yoki ijaradagi);
tashilayotgan yuk turi, ogʻirligi va oʻlchamlari;
tashilayotgan yuk konteyneri;
aloqa yoʻnalishi va shakli: xalqaro, shaharlararo yoki shaharlarda
tashish;
tashish masofasi;
omborxonani tashkillashtirish: xususiy omborxonaning mavjudligi,
omborxonadan joy ijaraga olish va b.;
asosiy faoliyatda qoʻllaniluvchi yuklash va tushirish usullari;
soliqlar;
bojxona qoidalari va h.k.
Logistik
xarajatlarni
aniqlashning
kompleks
xarakteri
va
murakkabligi korxonaning tashqi va ichki muhitiga koʻp sondagi
faktorlarnig ta‘siri bilan bogʻliq.
Logistika xarajatlari shakllanishiga ta‘sir qiluvchi faktorlar tizimini
quyidagi koʻrinishda ifodalash mumkin:
pozitiv va negativ;
ichki va tashqi;
boshqariluvchi va boshqarilmaydigan;
elementli va kompleks;
tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy - texnik;
intensiv va ekstensiv;
strukturali (tarkibiy) va boshqaruv
43
3.2-jadval. Logistika xarajatlari shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar
Dostları ilə paylaş: |