Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry

References
1. Krasnykh V.V. Ethnopsycholinguistics and cultural linguistics // Course of lectures. – Moscow, 2002.
2. Kuzmina N.A. Gender and genre studies: gender aspect of characteristics of the speech genre // VERBUM: language, 
text, dictionary, 2006.
3. Makarov M.L. Fundamentals of the theory of discourse. – Moscow, 2003.
4. Malysheva E.G. Specificity of the lexical-semantic representation of the concept “Patriotism” in sports discourse (based 
on the data of the formal-functional thesaurus) // Personality. Culture. Society, Vol. 12, No. 1 (53-54). – Omsk, 2010.
5. Manaenko G.N. Coordinates of the concept of “discourse” – Discourse, concept, genre, 2009.
6. Oleshkov M.Yu. Linguoconceptual analysis of discourse (theoretical aspect) – Discourse, concept, genre: collective 
monograph, 2009.
7. Orlova N.V. Linguistic modeling of Russian naive ethics. – Omsk, 2006.
8. Chudinov A.P. Political linguistics. – Moscow, 2007.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
9
2023-yil 7-son
Tilshunoslik
Dilorom YULDASHEVA,
Qo‘qon davlat pedagogika instituti o‘qituvchisi
SUBYEKTNING SINTAKTIKA VA SEMANTIKAGA 
MUNOSABATI MASALASI
Subyekt har qanday ma’noli gapning asosiy bo‘g‘ini hisoblanib, u qolgan gap bo‘laklarini o‘zida jamlabgina 
qolmay, kesimning asosiy ifodalovchisidir. Gapning asosiy ma’no markazini kesim ifodalasa, subyekt kesimning 
asosini ifodalaydi. Subyekt atamasi lotincha “subjectus” so‘zidan olingan bo‘lib, mantiqning hukm chiqarilayotgan 
predmetini bildiradi. Ingliz va o‘zbek tili grammatikalarida “subyekt” termini hukm predmetiga mos keluvchi gap 
bo‘lagini ifodalash uchun qo‘llaniladi. Shuningdek, aytish joizki, ushbu termin Yevropa sintaktik terminologiyasida 
tarjimasiz qoldirilgan, o‘zbek tili grammatikasida esa ega sifatida qo‘llaniladi. “Subyekt” grammatik mantiqiy, 
psixologik, kommunikativ, shuningdek, semantik subyekt tushunchalarini o‘zida jamlaydi. Asosan, gaplar tahlilida 
grammatik subyekt, ish-harakat bajaruvchi yoki gapning egasi vazifasida qo‘llaniladi. 
Ingliz va o‘zbek tillarini o‘zaro solishtirar ekanmiz, grammatik jihatdan ham, lug‘aviy va sintaktik-semantik 
jihatlardan ham qator o‘xshash va farqli tomonlarni ko‘rishimiz mumkin. “Subyekt” terminini, dastlab, yunon 
faylasuflari fanga kiritishgan bo‘lib, ularning fikriga ko‘ra, subyekt “substansiya” tushunchasi bilan bir xil ma’noga 
ega. Aristotel o‘z asarlarida “subyekt” tushunchasini “substansiya” bilan birlashtirib, unga individual borliq sifatida 
qaraydi. O‘n yettinchi asrga kelib esa, subyekt konsepti gnoseologik ma’noda, ya’ni “bilim, fikrlash, nutq o‘rganish” 
kabilarda talqin etila boshlandi. Yangi davrning materialistlari esa, “subyekt” konseptini obyektiv va azaliy mavjud 
bo‘lgan tashqi voqelikni aks ettirish, tushunish, undan nusxa olish bilangina kifoya qiladigan materiya sifatida 
hisoblashgan.
Aytish mumkinki, sintaktik iboralarning denotatlari alohida narsalar, sifatlar, xossalar, munosabatlar, o‘z 
holiga qo‘yilgan jarayonlar emas, balki real voqelikda yuz beradigan holat va munosabatlarning obyektiv mavjud 
tizimlari, yoki bo‘lmasa, ularning xayolan quriladigan analoglari, ya’ni mavhum hollar va mavhum obyekt – tizimlar 
hisoblanadi. Denotatlarning kompleks xarakteri mos ravishda kompleks ma’nolarda, masalan, “harakatni hosil 
qiluvchi – agens; harakat-harakat predmeti – pasiyens” singari mazmun tuzilmalarida o‘z aksini topadi va, oqibatda, 
sintaktik munosabatlarning murakkab kompleks xarakterida ifodalanadi.
Subyekt konseptual semantikasida eng ko‘p voqelanadigan belgilardan biri aksional belgilanish subyekti 
vazifasidir. Masalan: 
The father is writing a letter 
(Otam xat yozyapti). Bu gapda subyekt aniq bir ish-harakat –