Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry
Yüklə 3,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2023-yil 7-son
Tadqiqot Rus psixologi va tilshunosi B.F.Lomovning ta’kidlashicha, nutq va fikrlash faoliyatini talab qiladigan har qanday vaziyatda uchta omil o‘zaro ta’sir qiladi: qo‘yilgan muammo, uni hal qilish uchun mavjud bo‘lgan bilimlar va tadqiqot faoliyati. Talabalar bilan rus tili darslarida bunday faoliyat berilgan muammo, matn, o‘yin topshiriqlari bilan ishlash orqali ta’minlanadi. So‘nggi yillardagi o‘quv dasturlarida “o‘quvchilarga rus tilida olingan ma’lumotlarni idrok etishga, voqealarga o‘z munosabatlarini bildirishga, o‘z fikrlarini rus tilida omma oldida ifoda etishga o‘rgatish” iborasi paydo bo‘ldi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, o‘quvchilar kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishda zamonaviy metodikaning dolzarb vazifalari quyidagilardan iborat deb hisoblaymiz: rus tilini o‘qitishning asosiy maqsadi sifatida rus tilida erkin muloqot qila oladigan til sohibini tayyorlash; bajarilayotgan mashqlar tarkibiga o‘quvchilarning tashabbuskorligi elementlarini kiritish; “muloqotdan tilga” yoki “tildan muloqotga” masalasi bo‘yicha aniq pozitsiyani egallash. Tilni o‘rgatishda shuni nazarda tutish kerakki, tilga o‘rgatish bu nutq faoliyatida muloqotga o‘rgatishdir. Ushbu yondashuvda o‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quvchilarning kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat bo‘lib, o‘qituvchilar o‘z faoliyatlarini o‘quvchilarni rus tilida mustaqil va erkin muloqat qilishlariga imkoniyat yaratuvchi metod va texnologiyalarni qo‘llashni asosiy vazifa qilib qo‘yishlari maqsadga muvofiq. Bunday faoliyat o‘quvchilarda o‘rganilayotgan tilda muloqot qilish istagini uyg‘otishi va bu muloqot o‘quvchilarga quvonch olib kelishi zarur. Kommunikativ kompetensiyaning tarkibiga kiruvchi nutqiy kompetensiya “...nutq harakatini tashkil etish va amalga oshirish (kommunikativ istakni amalga oshirish) imkonini ta’minlovchi til vositasida fikrlarni shakllantirishni va ifoda etish usullarini bilishni taqozo etib, shu usullardan boshqalar fikrini tushunishda foydalanish, o‘z fikrini turli vaziyatlarda og‘zaki va yozma tarzda ifodalashni bildiradi”[4, 52-bet]. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv o‘quvchi shaxsining rivojlanishi vazifasini alohida ta’kidlaydi. Til o‘qituvchisi faoliyati har bir o‘quvchining shaxsiy til tajribasini ro‘yobga chiqarish va uni ta’lim mazmuni bilan uyg‘unlashtirishdir. O‘qitishning mazmuni va qo‘llaniladigan metodlar o‘quvchilar nutqini rivojlantirish ko‘rsatkichlariga mos kelishi kerak. Darsda har bir o‘quvchida ta’lim jarayonining muhim ishtirokchisi bo‘lish imkoniyati paydo bo‘ladi Rus tilini o‘qitishda tinglab tushunish, gapirish, o‘qish va yozishdan iborat nutq faoliyati tilning tarkibiy elementlarini o‘quvchilarning ona tilida o‘xshash elementlari bilan qiyoslash qabul qilingan. Bunday ishlar o‘rganilayotgan tilning grammatik materialini o‘zlashtirishga yordam berish maqsadida amalga oshiriladi. Rus tilini kommunikativ maqsadlarda o‘rgatish tillarni qiyoslashda metodik nuqtayi nazardan yondashishni taqozo etadi. Bunda tinglab tushinish, gapirish, o‘qish va yozuv kabi nutq faoliyati turlariga alohida e’tibor berish lozim. Kommunikativ yo‘naltirilgan vazifalar tizimi o‘quvchilarning kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega. Darsliklar, o‘qituvchilar uchun o‘quv qo‘llanmalar va o‘quvchilar uchun ish daftarlarini o‘z ichiga olgan zamonaviy o‘quv-metodik majmualar dars jarayonida o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish va malakalarni rivojlantirish imkonini beradi. Ammo bu o‘quvchilarning ta’lim jarayonidagi faol pozitsiyasi, ularning o‘qituvchi va boshqa o‘quvchilar bilan ham teng ravishda o‘zaro munosabatda bo‘lishiga bog‘liqdir. Masalan, Ы tovushi ona tilida yo‘qligi sababli o‘zbek maktablari o‘quvchilari tarkibida Ы tovushi bor so‘zlarni talaffuz qilishda qiynaladilar (mЫlo – mIlo, mЫshka - mIshka). Ular, shuningdek, tarkibida yumshoq undoshlar bor so‘zlarni talaffuz qilishda ham qiynaladilar (chitat – chitat, privet, iyun, iyul, palto). Rus tilini ona tili bo‘lmagan holda o‘qitish uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish o‘qituvchi va o‘quvchini ta’lim jarayonining teng huquqli subyektlariga aylantiradi[6]. Biroq rus tilini ona tili bo‘lmagan til sifatida o‘qitish jarayoniga bir qator obyektiv quyidagi to‘siqlar mavjud: o‘zbekzabon maktablar uchun rus tili dasturi dastlab rus tilida o‘qitiladigan maktablar uchun mo‘ljallangan dasturning soddalashtirilgan versiyasi sifatida tuzilgan; o‘quvchilarning kommunikativ kompetensiyani egallash darajasini emas, balki oraliq ko‘rsatkichlarni baholashga qaratilgan. Rus tili darslarida ijodiy ish muhitini yaratish zarurligiga e’tibor qaratildi. Buning uchun o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyat subyektlari sifatidagi funksiyalari aniqlandi. Ularning munosabatlari asosi sifatida xar bir o‘quvchining fikrini diqqat bilan tinglashni nazarda tutuvchi insonparvarlik yondashuvi tanlandi. Bunday muhitda ishlashda til va nutqdagi noaniqliklar izoh berishga sabab bo‘lmaydi. Xulosa, rus tili kompetensiyasi og‘zaki va yozma nutq va og‘zaki bo‘lmagan nutq xatti-harakatlarining ma’lum bir madaniy darajasini ta’minlaydi. Kommunikativ jarayonning samaradorlik darajasi subyektlarning rus tilidagi kommunikativ malaka darajasi bilan belgilanadi. Shunday qilib, rus tilining kommunikativ kompetensiyasi murakkab tuzilishga ega bo‘lgan va lingvistik, ijtimoiy-madaniy va kommunikativ kompetentsiyalarning o‘zaro ta’siri va o‘zaro ta’siri sifatida faoliyat yuritadigan, bo‘lajak mutaxassisga rus tilini samarali amalga oshirishga imkon beradigan shaxsning integrativ shakllanishi sifatida ta’riflanadi. |