Tteeaacchhiinngg anguage and literature scientific-methodological journal of the ministry
Yüklə 3,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ключевые слова:
драматург, драма, трагедия, художник, философ, редактор, классицизм, лейтмотив, социальный. Shekspir ijodining asosini tashkil qilgan dramatik asarlari haqidagi qarashlarning asosiy qismi o‘zbek adabiyot- shunosligida adib ijodining turli yo‘nalishlar asosida yondoshuvni, tahliliy qarashlarni kuzatish mumkin. Uning asar- laridagi davr muammolarining aks etishi, insonni anglashdagi qarashlar, jamiyatdagi inson fojialarining barchasida inson va jamiyat o‘rtasidagi qarashlar yetakchilik qiladi. Buning asosiy sababi, o‘zbek adabiyotiga tarjima etilgan asarlarning poetik talqin xususiyati, zamon va inson muammolarining qo‘yilishiga asos bo‘lgan. Shekspir o‘z qahramoni Timon obrazida inson psixoligiyasining eng murakkab qirralarini anglashga, uning ruhiy-ma’naviy olamini badiiy talqin etishga intiladi. Adib drama va tragediyalaridagi asosiy qahramonlarning taqdi- ri ayanchli, fojiali tugaydi, chunki davr ziddiyatlari shunday badiiy talqin etish an’anasini yuksalishiga xizmat qilgan: “Buncha yovuzlik, buncha hasad, xusumat, buncha makr, riyo, bu qadar kiynu adovat, qahru g‘azab inson qalbiga qayondan va qanday qilib kirib bordi? Qanday tomir yozib, ulg‘ayadi? Boshqa bir yurakni qanday mahv ayladi? Buyuk Shekspir ana shunday savollarga – asrlar mobaynida bashariyatni qiynab, qaqshatib kelgan jumboqlarga javob izlagan. Uning izlanishlari – san’atkor, faylasuf, muharrir va mutafakkir kuyib-yonishlarini o‘zida mujassam- lashtirganligi bilan ham alohida qiymat kasb etadi”. 1 Darhaqiqat, hayotiy va davr muammolari adib qalbini doimiy istirobga solib kelganligi uchun ham, uning tragedi- yalarida insonning fojiali taqdiri asos qilib olingan. Davr nuqtayi nazaridan ham, inson barcha kurashlardan bezay boshlagan, achchiq qismatning, fojialarning sababini anglashga intilayotgan bir davr edi. Shuning uchun Shekspir tragediyalaridagi qahramonlarning ayanchli taqdiri shaxs sifatida shakllana boshlagan insonni anglash uchun qil- ingan harakat edi. Uning tarixiy voqealaraga, turli hududlardagi kishilar siymosiga e’tibor qaratishda ham o‘ziga xos kurashlar girdobida qolayotgan inson fojiasi yetakchilik qilishi bejiz emas. Axir insonni razolat, qabohat butun borlig‘ini egallay boshlagan bir davrda, yovuzlik, aldovlar, xiyonatlar yetakchilik qilishi bejiz emas. Uning istirobla- rining sababi ham aslida jamiyat tanazzuli bilan birgalikda namoyon bo‘ladi va o‘quvchi qalbini davr voqealaridagi tasvirlarga bo‘lgan poetik qarashlar egallay boshlaydi. Shekspir tragediyalarini yuqori bosqichga ko‘targan omillar asarlar mavzusining boyligi, g‘oyaviy yo‘nalishining aniqligi, hayotning realistik tasvirlanishi bilan ham izohlagan holda, dramatik ijodi dunyo teatrlari repertuarlaridan mustahkam o‘rin egallashining asosida ham shu tushun- chalarning yetakchilik qilishi bilan e’tirof etish lozim. veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 31 2023-yil 7-son Tadqiqot Shu o‘rinda inson va uning fazilatlari haqidagi qarashlarga nazar tashlaylik: “Tabiatan adolatparvar bo‘lib, odil odamlarni sevadigan, istibdod va jabr-zulmni, mustabid va zolimlarni yomon ko‘ruvchi, o‘z odamlariga ham, be- gonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barcha- ga yaxshilikni va o‘zi sevgan go‘zalliklarni ravo ko‘ruvchi bo‘lishi zarur”. 2 Sharq va G‘arb falsafasida ham bilimli, xalqparvar, fozil insonlargina hokimiyatni boshqarishi mumkinligiga urg‘u berilgan. Ammo Shekspir davri esa eng ziddiyatli kurashlarga boy bir davrligi bilan ajralib turadi, shuningdek o‘zaro razolat kuchaygan bir tarixiy davr edi. Oddiy xalq esa bunday kurashlardan, yovuzliklardan, hukmron jamiyatdan allaqachon beza boshlagan bir davr edi. Bu xalqqa adolatsizlikni, qabohatni anglatuvchi dramatik asarlarga ehtiyoj shakllanib ulgurgan edi. Shekspirgacha bo‘lgan badiiyatdagi mifologik obrazlar emas, tarix haqiqatini borlig‘icha badiiylashtirgan dramalarga ehtiyoj paydo bo‘lgan ediki, bu qarashlarni dramaturg juda yaxshi anglagan edi. Shekspirning “Makbet” asariga nazar tashlasak, jamiyatdagi razolatning naqadar aniq va rangin so‘zlarda ifo- dalaganligini anglab yetamiz va yuqorida qayd etilgan tushunchalarning isbotini topgandek bo‘lamiz. Asarning ikkinchi sahnasi Ferres yaqinidagi qarorgohda Qirol Dunkan, Malkolm, Donalbayn, Lenoks suhbatlari, ikkinchi tomondan qonga belangan serjantning kirib kelishida tarixning teran talqinini kuzatish mumkin. Ikki taraf – cho‘kayotgan ikki kimsadek, Yopishgandi bir-biriga. Yovuz Makdonald, U fitnachi qoyim, ya’ni tavalludidan Eng tasqara illatlarga makon bo‘lgan zot, Tadbir bilan o‘sha g‘arbiy jaziralardan Talay irland piyodasin yollagan ekan. Nizolardan mamnun bo‘lib, u nobakorning Orqasidan izg‘ib yurdi qismat-fohisha. 3 (As two spend a good summers, that do cling together And choke their art, The merciless Macdonwald- Worthy to be arebel, for to that The multiplying villanies of nature Do swarn upon him-from the western isles Of kerns and gallowglasses is supplied And fortune on his damned quarrel smiling Show’d like a rebel’s whore: but all’s to weak) 4 Shekspir dramatik qahramonning tuyg‘ulariga o‘z davrining keskin qarama-qarshiliklarini singdirib yuboradi. Shuning uchun davr ziddiyatlari, nizolaridan bezgan xalqning dardi alami sifatida misralar jaranglaydi. Serjantning kechinmalari, davr kurashini ochib berishi bilan birlikda, ularning o‘ziga xos xarakter qirralarini ham namoyon et- gan. Suhbat jarayonida Dunkanning fikrlaridan juda xursand bo‘lgan shoh, Makbetga Kavdor bekligini ham taqdim qiladi. Voqealar rivojidan ma’lumki, ularning o‘ziga xos tamoyillari, badiiy qahramonning iztiroblari sifatida ifodalan- sa-da, xalqning dardi, uning kechmishi edi. Talqinlar davomida har bir obrazning kechinmalariga, botiniy olamiga, inson va jamiyat ziddiyatlari asosida davr muammosini singdiradi. Voqelikning asosida muallifning kechmishi, anglangan haqiqatlari o‘z ifodasini topgan. Birinchi alvasti tilidan bayon etilgan fikrlarda ham Makbet sharaflanadi: Glamis begi – Makbetga shon-sharaflar!.. Ikkinchi alvasti esa uning qarashlariga hamohang fikrni yanada kuchaytiradi. Kavdor begi – Makbetga shon-sharaflar!.. Ammo bularning ham bir-biriga qarshi, fitna, adolat kabi qarashlardan oziqlanib hayot kechirgan- ligini kuzatish mumkin. Voqealar rivoji konflikt asosida kuchayib borar ekan, Banko ohistagina Makbetga shunday fikrlarni alohida qayd etadi: Hay, ehtiyot bo‘l, Kavdor begi bo‘lding, lekin toj ila taxtni Havas qila ko‘rma. Meni qo‘rquv bosmoqda: Ba’zan bizni jahannamga jo‘natmoq uchun Haqiqatni so‘ylar picha shayton – layinlar. Ko‘zimga haqgo‘y bo‘lib ko‘rinarlar ular, Lekin boplab mot qilishar muhim bir ishda. 5 |