«tuproqshunoslik»

Botanik xususiyatlari. Kartoshka ituzumdoshlar (Solanaceae) oilasiga va yovvoyi xamda madaniy turlarni birlashtiradigan-Solanum L. avlodiga kiradi. Ulardan Solanum tuberosum L. eng ko‘p tarqalgan.
Kartoshkaning ildizi popuk ildiz bo‘lib, asosan tuproqning yuza 60-70 sm qatlamida joylashadi. Ayrim ildizlar erga 150-200 smga kirib boradi. Ildizida oq yo‘g‘on o‘simtalar bo‘lib, unga stolon yoki o‘zgaruvchan novda deyiladi. Kartoshka poyasining ko‘pchiligi tik, ba’zilari egilib o‘sadi. Bo‘yi sharoitga qarab keskin (30 dan 150 sm gacha) o‘zgaradi. Kartoshka o‘simligi tupining asosiy qismi 4-8 serbarg poyadan iborat. Tupdagi poyalar soni naviga, ekiladigan tuganaklarning yirik-maydaligiga bog‘liq bo‘ladi. Yirik tuganaklardan o‘sib chiqqan o‘simliklar mayda tuganaklardan o‘sib chiqqan o‘simliklarga qaraganda serpoya bo‘ladi. Tupdagi poyalar soni ma’lum darajada tuganak xosili ko‘p yoki kam bo‘lishini ifodalaydi.
Kartoshka poyasining yer ostki qismidagi qo‘ltiq kurtaklaridan novdalar-stolonlar rivojlanadi, ularning uchi yo‘g‘onlashadi (tuganaklar xosil bo‘ladi). Stolonlar ertagi navlarda qisqaroq, kechkilarida uzunroq bo‘ladi.
Kartoshka barglari oddiy, uzun-uzun, toq patsimon, cheti tekis bo‘lib, bir juftdan uch juftgacha, ba’zan ko‘proq barg xosil qiladi.. Poyaga birikadigan joyda barg o‘qi barg bandiga aylanadi. Oxirgi barg bo‘lagi odatda, qolganlardan yirikroq bo‘ladi.
Guli to‘pgulga yig‘ilgan bo‘lib, turli uzunlikdagi gulpoyada tutash joylashgan. Gulbandi qismlarga ajralgan. Guli beshtalik tipda. Xar xil rangda oq, ko‘k, to‘q ko‘k, binafsha rang, qizg‘ish-binafsha rangda bo‘lib, turli tusda tovlanadi. Gulining o‘rtasida 5 ta changchisi bor. Urug‘chisi tumshuqcha, ustuncha va tugunchadan iborat. Gul kosasi tutashib o‘sgan, beshta gultojibargi bor. Kartoshka o‘zidan changlanadi. Mevasi yumaloq, ikki uyali sersuv rezavor meva bo‘lib, juda ko‘p mayda yassi urug‘i bor. 1000 dona urug‘ining vazni 0,5 g keladi. Ammo xamma navlari meva tutmaydi. Kartoshka tuganagi yo‘g‘onlashgan qisqa poyadan iborat. Kartoshka tuganaklari yumaloq, cho‘zinchoq va ovalsimon shaklda bo‘ladi. Bu kartoshka naviga va etishtirilayotgan sharoitga ko‘ra o‘zgarib turadi. Tuganaklarining eti oq, sariq, qizil va zangori rangda bo‘ladi. Po‘sti sariq, pushti, qizil, och zangori yoki ko‘k rangda bo‘lishi mumkin. Tuganaklarining po‘sti kartoshka naviga bog‘liq bo‘lib, silliq, g‘adir-budur yoki to‘rsimon bo‘lishi mumkin. Kartoshka tuganagi usti epidermis bilan qoplangan, pishib etilganda u ko‘chib to‘kilib ketadi. Po‘stloq o‘z navbatida xavo o‘tkazmaydigan, periderma bilan qoplanadi. Uning ustida po‘kak qatlami shakllanib, kartoshka po‘sti paydo bo‘ladi, bu esa uni tashqi muxit ta’siridan saqlaydi. Ichki qismi yirik, g‘ovak parenxima xujayralaridan iborat, ularning ichi oqsil moddalari va kraxmal donalari bilan to‘lgan. Po‘stloq ostida xosil qiluvchi to‘qima (kambiy qatlami) mavjud. Tuganak ana shu kambiy xisobiga o‘sadi.
Biologik xususiyatlari. Kartoshka past temperaturaga mutlaqo chidamaydi. 7-8⁰ S dan past temperaturada yaxshi o‘smaydi. Ko‘pgina olimlar yozishicha issiqqa chidamsiz, ammo, sug‘orish yordamida xosil qilingan mikroklimat ta’sirida kartoshka issiq xavodan qiynalmaydi. Faqatgina tuproqda nam etarli bo‘lmasa uning kasalliklarga moyilligi xam ko‘payadi, xosildorligi keskin kamayib ketadi. O‘zbekistonda o‘tkazilgan tadqiqotlar bu o‘simlik issiqqa chidamli ekanligini ko‘rsatdi. Tuproq temperaturasi 18-20⁰ S eng qulay temperatura xisoblanadi.
Kartoshkaning butun o‘sish davri uch bosqichga bo‘linadi:
Birinchi bosqich maysa paydo bo‘lgandan gullashgacha. Bu davrda asosan poya o‘sadi, ko‘k massa ko‘payadi. Tuganaklari sekin o‘sadi.
Ikkinchi bosqich-gullash davridan poyaning o‘sishi to‘xtaguncha davom etadi. Bu davrda intensiv ravishda tuganak mevalar paydo bo‘ladi.
Uchinchi davr poyaning o‘sishi tugagandan tabiiy so‘lish davrigacha davom etadi. Bu davrda tuganak mevalar paydo bo‘lishi davom etadi. Lekin ikkinchi davrga nisbatan sekinlashadi. Bu bosqichlarni o‘tish muddati kartoshkani navi va ob-xavo sharoitiga bog‘liqdir. Shunday qilib, ikkinchi bosqich tuganaklar shakllanishida eng muxim davr xisoblanadi.
Kartoshka yorug‘likka talabchan, qisqa kun o‘simlik.Erta baxorda ekilganda xam kunning uzunligi rivojlanishga ta’sir qilmaydi. Faqatgina past xaroratda kartoshka ta’sirlanadi. Yorug‘lik kaam bo‘lsa, barglari sarg‘ayib, poyalari cho‘zilib, gullamaydi va tuganak xosil qilmaydi. O‘ta qalin bo‘lsa xam yaxshi rivojlanmay, xosildorligi keskin kamayadi.
O‘g‘itlash Kartoshka erni o‘g‘itlashga yaxshi ta’sirchan bo‘ladi. Kartoshkaga organik va mineral o‘g‘itlar solish xosilni 50% gacha va undan xam ko‘proq oshiradi. Kartoshka etishtirishning xozirgi texnologiyasi organik o‘g‘itlarni albatta mineral o‘g‘itlarga qo‘shib solishga asoslangan. Organik o‘g‘itlar xosilni oshirish bilan birga tugunaklar tarkibidagi kraxmal miqdorini oshiradi va yirik tugunaklar soni ko‘payadi. Organik o‘g‘itlar, asosan baxorda solinadi, bunda ekish muddati cho‘zilib ketadi. Organik o‘g‘itlarni bir qismini kartoshkadan oldingi ekinga -kuzgi g‘allaga solish mumkin. Agar o‘tmishdagi ekin ekiladigan erlar organik o‘g‘itlar bilan yaxshilab o‘g‘itlansa, kartoshkani faqat mineral o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlab etishtirish mumkinligi tajribalarda tasdiqlangan. Bunda xo‘jaliklarda, kartoshka xosilining bir oz kamayishi kuzgi ekinlar xosilining ortishi xisobiga qoplanib ketadi. Ertagi kartoshka ekishda organik o‘g‘itlarni albatta, kuzdan boshlab, kuzgi shudgor vaqtida solish kerak. Qumli va qumloq tuproqlarda ko‘kat o‘g‘itlardan oraliq ekin sifatida lyupindan foydalanish yaxshi natija beradi. Faqat organik o‘g‘itlar solish bilan kartoshkaning oziq moddalarga bo‘lgan talabi to‘liq ta’minlanmaydi, shuning uchun organik o‘g‘itlar bilan birga mineral o‘g‘itlar xam solish kerak.
Toshkent Davlat agrar universiteti mevachilik va sabzavotchilik fakulteti olimlari (V. I. Zuev., A. G‘. Abdullaev va boshqalar, 1994) bo‘z tuproqlar mintaqasida erta pishar kartoshka navlari uchun gektariga 120-150 kg azot, 80-100 kg fosfor va 60 kg kaliy, kechpishar navlar uchun esa 200-250 kg azot, 150-160 kg fosfor va 100 kg kaliy qo‘llashni tavsiya qiladilar. Kartoshkani takroriy ekin sifatida ekish rejalashtirilganda, go‘ng to‘laligicha, fosforli-kaliyli o‘g‘itlar yillik me’yorining 70-80% i kuzgi shudgorlashda, qolgan qismi esa (20-30%) erni ekishga tayyorlashda kiritiladi. Kartoshkaga yillik azot me’yorining 20% i erni ekishga tayyorlashda, 30% i birinchi oziqlantirishda (nixollar to‘liq unib chiqqach) va 50% i shonalash davrida beriladi.
Kartoshka bir erda surunkasiga ekilsa, u so‘lish kasali bilan kasallanadi. Shuning uchun uni almashlab ekishda karam, bodring, qovun, tarvuz xamda ildizmevalilardan keyin ekish kerak. Yozda ekilganda kuzgi bug‘doy va arpadan keyin ekilishi kerak.
Kartoshka 3 muddatda ekiladi: ertagi kartoshka aprel oyining oxiri mart oyining boshlari, o‘rtagi kartoshka aprel oyida va kechki kartoshka may oyining oxiri iyun oylarining boshlarida ekiladi. Urug‘lik uchun kechroq iyun oyining oxirida ekish mumkin.
Kartoshka qator orasi 70 sm, o‘simlik orasi 25-30 sm qilib ekiladi. Bir gektar erga o‘rtacha 25 sentner urug‘ sarflanadi va urug‘lar tuproq sharoitiga, ekish muddatiga qarab 6-16 sm chuqurlikda ko‘milishi kerak.
Kartoshkani parvarish qilish qator oralarini ishlash, chopiq qilish, oziqlantirish va sug‘orishdan iborat. Kartoshkani qator oralari 3-4 marta kultivatsiya qilinadi. Kartoshkani chopiq qilish tugunaklarni tugish uchun yaxshi sharoit tug‘diradi. Shu sababli qo‘lda ketmon bilan yoki maxsus okuchniklar bilan 2 marta ko‘mma chopiq qilinadi. Ertapishar navlar bir marta gullashdan oldin chopiq qilinadi.
Kartoshka o‘simligi namga talabchan. Ertagi kartoshka er osti suvlari chuqur joylashgan tuproqlarda 7-9 marta sug‘oriladi. Kechki kartoshka esa 10-12 marta sug‘oriladi. Gullash davrigacha kartoshkani 12-15 kunda, gullash davrida 6-8 kunda sug‘orish kerak. Yozda ekilgan kechki kartoshka xar 8-10 kunda sug‘orilishi kerak.