Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sm
deb olsak (odam ko‘krak qafasining oldi tomondan o‘rtacha kengligi), u holda nishon kengligining yarmini 25 sm deb olish mumkin. 136 Bir dona o‘qotar quroldan ko‘plab o‘q otilishida, otilgan o‘qlar trayektoriyalarining sochilib ketishi yoki turlicha bo‘lishi o‘q otish masofasi va patronlarning sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun quroldan nishonga olib otishlar imkoniyatini aniqlash uchun eksperiment o‘tkazishda barcha eksperimental o‘q otishlarni bir xil (bir partiya va seriyali) patronlar bilan bajarish, tajriba jarayonida otilgan o‘qlarga tashqi ta’sirlar (shamol, yomg‘ir va boshqalar) xalal bermasligi uchun eksperimentlarni yopiq binoda o‘tkazish, eksperiment jarayonida qurol mexanik siljish va tebranishlarga uchramasligi uchun maxsus qurilmaga mahkamlash tavsiya qilinadi. O‘q otishni yagona tik (vertikal) nishonga otish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu kabi eksperimentlar uchun uzunligi 170 sm, kengligi 50 sm , yuzasi 65 sm2 , tana koeffitsiyenti 76 bo‘lgan odam tanasi tasvirlangan nishon qo‘l keladi. Quroldagi nishonga olish moslamalarining bo‘lmasligi, ushbu quroldan nishonga olib o‘q otish imkoniyatini yo‘qqa chiqarmaydi. Stvolning yuqori qismidagi sayoz ariqchalar yoki stvol to‘g‘ri shaklining o‘zi qurolni nishonga mo‘ljallab yo‘naltirish uchun xizmat qiladi. O‘qlarning sochilish radiusini to‘g‘ri aniqlash uchun kerak bo‘ladigan eksperimental o‘q otishlar miqdorini olti martagacha yetkazish lozim, chunki, o‘q tegishlarining markaziy nuqtasini, o‘q tegishidan hosil bo‘lgan teshik yoki yoriqlarning simmetriyasini o‘rganib aniqlanadi. Tik nishondagi markaziy nuqtani grafik yoki hisoblash usullarida aniqlash mumkin. Eng oddiy grafik usul — o‘q sochilish chiziqlarining kesishish nuqtasini aniqlashdir. Buning uchun nishonda, yuqorigi uch dona o‘q tegishidan shikastlangan nuqtadan quyida joylashgan uchtasini gorizontal to‘g‘ri chiziq bilan, o‘ngda joylashgan uch dona shikastlardan chapdagi uchta shikastni vertikal to‘g‘ri chiziq bilan ajratiladi. Ushbu o‘zaro perpendikular o‘q chiziqlarning kesishish nuqtasi o‘q tegishlarining markaziy nuqtasi deb hisoblanadi. Boshqa grafik usul biror buyumni og‘irlik markazini aniqlashdagi kabi nishonni yoki uning nusxasini qismlarga ajratib kesishdan iborat. O‘qlarning sochilish markazini aniqroq darajada o‘rganish uchun bir necha o‘lchashlarning o‘rtacha qiymatini hisoblab aniqlanadi. Buning uchun nishonda o‘q tegishidan vujudga kelgan shikastning chap tomonida va uning ostida ikkita o‘zaro perpendikular — gorizontal (1) va vertikal (2) chiziqlar o‘tkaziladi. Har bir shikastdan gorizontal chiziq (1)qacha bo‘lgan va o‘lchashlar yordamida aniqlangan eng qisqa masofalarning yig‘indisini shikastlarning miqdoriga bo‘linadi. Ushbu 137 olingan o‘rtacha qiymat (X)ga teng masofada, gorizontal chiziqning tepa qismidan, bu chiziqqa parallel chiziq (1`) o‘tkaziladi. Xuddi yuqoridagi kabi, har bir shikastdan vertikal chiziq (2)qacha bo‘lgan eng qisqa masofa aniqlanadi va ularning ham o‘rtacha qiymati (Y) chiqariladi. Ushbu o‘rtacha qiymat (Y)ga teng masofada, vertikal chiziqdan o‘ng tomonda, unga parallel chiziq (2`) tortiladi. Ushbu ikki yangi chiziq (1`) va (2`) larning kesishgan joyi sochilish markazi yoki o‘q tegishining markaziy nuqtasi deb olinadi. Yuqorida aytilgan usullarning biri yordamida aniqlangan trayektoriyalarning sochilish markazi, o‘zidan eng uzoq joylashgan shikast bilan tutashtiriladi. Ushbu masofa sochilish radiusiga mos keladi, chunki, ushbu radius hosil qilgan aylananing ichida barcha o‘q tegishidan hosil bo‘lgan shikastlar joylashgan. Muayyan bir masofadan o‘q otilishida, o‘q tegishlarining nishon kengligidan katta bo‘lgan sochilish radiusi, ushbu masofa yoki undan uzoqroq masofada berilgan quroldan nishonga olib o‘q otish imkoniyatini inkor qiladi. Shuning uchun, o‘q otilishlarining shunday masofasini tanlash kerakki, bu masofada sochilish radiusi 25 sm , ya’ni nishon kengligining yarmidan ortib ketmasligi kerak. Biror muayyan masofada berilgan quroldan nishonga olib o‘q otish imkoniyatini aniqlash uchun, to‘g‘ri burchakli uchburchaklar katetlarining nisbatidan foydalanish qulaydir. Agar katetlar deb o‘q otish masofalari va o‘q tegishlari sochilishining radiuslarini olsak, u holda, bir noma’lum tenglamani yechish qoladi xolos. Bu holda eksperimental o‘q otish masofasi bilan ushbu eksperiment jarayonida otilgan o‘qlarning sochilish radiusi orasidagi nisbat ma’lum, boshqa nisbatning qiymati yoki kattaligi 25 sm ni tashkil etadi. Qidirilayotgan kattalik — tekshirilayotgan quroldan nishonga olib o‘q otish imkoni bo‘lgan eng katta masofa. Shunday qilib, ekspert oldida, biror quroldan nishonga olib o‘q otish imkoniyatini aniqlash emas, balki, odamni shikastlash mumkin bo‘lgan eng katta masofani aniqlash bo‘yicha savollarni ham qo‘yish mumkin. Ushbu hollarda ekspertiza xulosasining mazmuni, o‘qotar qurolning otish uchun yaroqliligini aniqlash bo‘yicha ekspertiza xulosalariga o‘xshash bo‘ladi. Bu holda qo‘shimcha ravishda, tekshirilayotgan qurolning mo‘ljallash moslamalari yoki ularning o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan boshqa tarkibiy qismlari qayd etiladi. Eksperiment jarayonida, eksperimental o‘q otishlarga nisbatan, ularning masofasi, mo‘ljallangan 138 maqsadi, miqdori va soni, nishonning o‘lchamlari, qurolni mahkamlash usullari ko‘rsatilishi shart. Bundan tashqari, xulosada, o‘q tegishining sochilish radiusi hamda ushbu quroldan otilganda, nishonni shikastlashi mumkin bo‘lgan o‘q otilishlarining eng katta masofasini aniqlash bo‘yicha o‘tkazilgan hisoblarning natijalari bayon etiladi. Xulosaga quyidagicha masshtabli fotosuratlar ilova qilinadi: birinchidan, tekshirilayotgan qurol — uning tasvirida nishonga olish moslamalari yoki ularning o‘rnini bosa oladigan boshqa qismlari belgilanadi; ikkinchidan, nishon — uning tasvirida o‘q tegishlarining markaziy nuqtasi va sochilish radiusi kattaligini belgilash kerak bo‘ladi. Yüklə 39,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|