Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Плескачевский
 
В
.
М
.
Оружие
в
криминалистике
. — 
М
., 1999. — 
С
.74.

---

 10 
Temirning kashf etilishi qurollar evolutsiyasida juda katta ahamiyat 
kasb etgan hodisa hisoblanadi. Endi qurollar temirdan tayyorlangan. 
Aynan ana shu davrda qurollar (ko‘proq sovuq qurollar)ning ko‘plab 
turlari yaratilgan. Ularning barchasini tasniflash va o‘rganishning imkoni 
yo‘q. Chunki dunyoda yashagan, yashab o‘tgan har bir xalq, millat va 
elatning o‘ziga tegishli, ya’ni milliy deyarli yuzga yaqin turdagi qurollari 
bo‘lgan. Temir qurollar insoniyat taraqqiyotining eng uzoq muddat 
mavjud bo‘lgan va takomillashib borgan. 
Insoniyatning ancha keyingi rivojlanishida vujudga kelgan qurollar 
(poroxning kashf etilishi omili bilan bog‘liq) o‘qotar qurollar 
hisoblanadi. Dastlab pilta miltiqlar yaratilgan bo‘lib, ular sodda 
tuzilishga ega bo‘lgan. Bu qurol bir tomoni mahkam berkitilgan va 
yog‘ochga o‘rnatilgan stvol (dastlab yog‘och, bambuk, keyinchalik 
temirdan yasalgan)dan iborat bo‘lgan. Uning yondiruvchi tuynugi 
bo‘lgan va ana shu tuynukdan stvol ichidagi porox yondirib yuborilgan. 
Bunday qurollar stvol og‘zidan o‘qlangan. Dastlab kashf etilgan o‘qotar 
qurollar og‘ir, juda katta kalibrli, ballistik manyovr qilish qobiliyati past 
bo‘lib, faqat yaqin masofaga otishga mo‘ljallangan va mo‘ljallab o‘q 
otish imkoniyati sust bo‘lgan. 
O‘qotar qurollarni takomillashtirishdan maqsad yuqorida keltirilgan 
kamchiliklarni bartaraf etishdan iborat edi. Shu bois quroldan o‘q 
otilishini yengillashtirish maqsadida piltali otish qurilmasi ixtiro etiladi. 
Endi quroldan o‘q otish uchun stvolning yondiruvchi tuynugidan poroxni 
qo‘lda emas, balki tepkini bosib, piltani yondiruvchi tuynukka bosish va 
yondirib yuborish mumkin bo‘lgan. O‘qotar qurollarni takomillashtirish 
ularning kalibrini kichraytirish va stvoliga muayyan ishlov berish, 
yondirish mexanizmlarining yangi turlarini kashf etilishi bilan bog‘liq. 
XV-XVI asrlarda kremniyli otish mexanizmi kashf etildi va 
quroldan o‘q otish imkoniyati yanada osonlashdi. 
XVI asrda esa qurollardan o‘q otilishida uruvchi–kremniyli otish 
mexanizmidan foydalanila boshlandi hamda o‘qotar qurollar 
evolutsiyasida yangi davr boshlandi. 
XVIII asrning oxirida esa qurollardan o‘q otish uchun birlamchi 
portlovchi moddalar asosida tayyorlangan kapsyullar va ularni buzish 
orqali o‘q otilishini ta’minlaydigan otish mexanizmlaridan foydalanila 
boshlandi. Bu ixtirolar natijasida qurollardan juda tez va oson o‘q otilish 
imkoniyati vujudga keldi. Hozirgi kunda o‘qotar qurollar nihoyatda 
takomillashgan. 

---

 11 
Ko‘rinib turibdiki, qurollarning evolutsiyasi uzoq tarixiy yo‘lni 
bosib o‘tgan. Bu davrni va jarayonlarni qurollarning vujudga kelishi va 
rivojlanishi davri deb hisoblasak, ular tarkibini quyidagi asosiy 
bosqichlardan iborat deb hisoblash mumkin: 
Insonning mushaklari kuchidan bevosita foydalangan holda turli 
otiluvchi ta’sirga ega bo‘lgan qurollar davri: 
— tosh, yog‘och va suyakdan tayyorlangan sovuq qurollarning 
vujudga kelish bosqichi; 
— bevosita qo‘ldan otiladigan, tosh, yog‘och va suyakdan 
tayyorlangan otiluvchi sovuq qurollarning, portlovchi va yonuvchi 
moddalarning vujudga kelish bosqichi; 
— temirdan yasalgan sovuq qurollar va otiluvchi sovuq qurollarning 
vujudga kelishi va rivojlanish bosqichi. 
Qo‘shimcha (mexanik) qurilmalar orqali to‘plangan energiyadan 
foydalanilgan holda otiluvchi qurollar davri: 
— otilayotgan snaryadning qisman yoki to‘liq aylanishi hisobiga 
to‘plangan energiyadan foydalanib otiladigan qurollar bosqichi (sopqon, 
palaxmon, nayza otgich va hokazolar); 
— elastik jismlar (prujina, ip va boshqalar) yordamida to‘plangan 
energiyadan foydalanib otiladigan qurollar bosqichi (kamon, arbalet, 
gastrofet, chakra, piltali miltiq, rogatka, suvosti oviga mo‘ljallangan 
qurollar, mexanik garpunlar va hokazolar). 
Portlovchi va yonuvchi moddalarning kimyoviy parchalanishidan 
foydalanib otiladigan qurollar davri: 
— yondiruvchi va mina–portlovchi qurollarning vujudga kelishi va 
rivojlanish davri (ognemyotlar, portlovchi qurilmalar, termitli shar, turli 
granatalar, minalar va hokazolar); 
— o‘qotar qurollarning vujudga kelishi va rivojlanish bosqichi. 
Siqilgan havo, bug‘, gazsimon moddalarning siqilgan energiyasidan 
foydalanib otiladigan qurollar davri (
pnevmatik qurollar, gaz-signal 
qurollari va hokazolar
). 
Otilmaydigan qurollar (maxsus vositalar) davri (
elektroshok, 
razradnik va hokazolar
). 
Yuqoridagi fikrlarga bir necha izoh berib o‘tish joizdir. 
Birinchidan
, harbiy – tarixiy, kriminalistik, etnografik va boshqa 
adabiyotlarni tahlili natijasida amin bo‘ldikki, qurol vujudga kelgan 
vaqtdan boshlab hozirgi kungacha otiluvchi moslama yoki qurilma 
sifatida rivojlantirilgan. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki, 

---

 12 
aynan shunday qurol yordamida odam turli qiyin sharoitlarda yashay 
olishi, tabiat kuchlariga, hayvonlar va odamlarga qarshilik ko‘rsata olishi 
mumkin edi. 
Ikkinchidan
, qurollarning dastlabki vujudga kelishi va rivojlanishida 
odam quroldan foydalanish uchun bevosita o‘zining mushak 
kuchlaridangina foydalangan. Vaqt o‘tishi bilan (odamning ongi 
rivojlanishi bilan) qurolning energiya manbai ham rivojlanib borgan. 
Shuning uchun qurollarning namunalari vujudga kelishi xronologiyasini 
ushbu qurollarning energiya manbalari rivojlanishiga asoslangan 
xronologik tartibiga qarab hisoblash kerak. 
Uchinchidan
, qurollarning evolutsiyasini qat’iy ketma–ketlikda va 
eski qurollarning yangi ixtiro etilganlari bilan almashib borgan 
bosqichlariga mexanik almashinuv sifatida qarab bo‘lmaydi. Qurollar 
evolutsiyasidan ma’lumki, qurol eski to‘liq ixtiro etmay yoki to‘liq 
ishlatilmay turib, yangi (eskisidan butunlay farq qiladigan) qurollar 
vujudga kelavergan. Masalan, ayrim sovuq qurollarning ba’zilari hozirgi 
kunda ham odamlar tomonidan turli faoliyatda ishlatiladi (jangovar 
pichoqlar). 
To‘rtinchidan
, qurollarning vujudga kelishi va rivojlanishi yuqorida 
aytilganidek, betartib tarzda kechishiga qaramay, ayrim omillarga 
bo‘ysunadi. Bunday omillar boshqa hech qanday sohaga tegishli emas va 
ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 
1) qurolning funksional maqsadga muvofiqligi va buning natijasida 
unin maxsusligi; 
2) qurolning shikast yetkazuvchi qobiliyatini doimiy kuchaytirib 
borish; 
3) qurolning universalligi; 
4) qurolning kichik hajmdaligi va manyovr qilish qobiliyati; 
5) qurol tuzilishining soddaligi va takomillashganligi, uni ishlab 
chiqarish texnologiyasining osonligi; 
6) qurolning ishonchligi va samaradorligi; 
7) qurol yaratish yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan 
bilimlarning e’tiborga sazovorligi, integratsiyasi va boshqalardan keskin 
farq qilishi. 
Qurollar evolutsiyasining tartibiga e’tibor beradigan bo‘lsak, ushbu 
ketma-ketlik ilk qurollarning vujudga kelishidan boshlanadi va o‘qotar 
qurol, sovuq qurol (shuningdek otiluvchi sovuq qurol), portlovchi 
moddalar va portlatish qurilmalari, gaz-signal va pnevmatik qurollarning 

---

 13 
hozirgi kunda ma’lum bo‘lgan zamonaviy turlariga kelib taqaladi. Ushbu 
evolutsiyani yakunlangan deb aytish mushkul. Chunki qurollarning 
takomillashish jarayoni davom etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, 
qurollar evolutsiyasi ketma-ketligini quyidagicha tasavvur etish mumkin: 
1)
sovuq qurollarning evolutsiyasi; 
2)
otiluvchi sovuq qurollarning evolutsiyasi; 
3)
mina–portlovchi va yondiruvchi qurollarning evolutsiyasi; 
4)
qo‘l o‘qotar qurollarining evolutsiyasi; 
5)
pnevmatik qurollarning evolutsiyasi; 
6)
otilmaydigan qurollar (elektroshok, gaz-signal va shu kabi 
qurollar)ning evolutsiyasi.