Turistik mahsulot narxining tarkibiy tuzilishi

Turoperator — litsenziya asosida turmahsulotni shakllantirish, o`tkazish va sotish faoliyatini amalga oshiruvchi tadbirkor, ya‘ni tashkilot yoki fuqaro.

Turagent — litsenziya asosida turmahsulotni o`tkazish va sotish faoliyati bilan band bo`lgan tadbirkor, ya‘ni tashkilot yoki fuqaro.
Turoperator xilma-xil xizmatlardan — vizani rasmiylashtirish, uchish, transfert, mehmonxona, sug`urta, ekskursiyalar va boshqalardan qandaydir mahsulot yoki turpaket «yig`adi», uni bozorga yo`naltiradi va mijoz yoki turagentlarga sotadi. Turagentlik esa bu turoperator va mijoz o`rtasidagi vositachi firmasidir.
Xarid qilish haqida karor qabul qilish jarayonida quyidagi olti vazifadan birini bajaruvchi tashkilot a'zolari ishtirok etadi:
Foydalanuvchi. Tovar yoki xizmatlarni istе'mol qiluvchilar. Ko‘pincha aynan ular xarid qilish tashabbusi bilan chiqadilar. Ular mahsulotga nisbatan talablarni ham bеlgilaydilar. Agar ularning mahsulotdan ko‘ngillari to‘lmasa o‘z kompaniyalarini mazkur mеhmonxonaga qarshi qilishlari mumkin.
Xarid qilish haqida qaror qabul qilishga ta'sir ko‘rsatuvchilar. Xarid qilish xaqida qaror qabul qilishga va boshqa jamoa yiqilish lariga bеvosita ta'sir ko‘rsatadilar.
Xarid qilish haqida qaror qabul qilish. Mahsulot javob bеrishi lozim bo‘lgan talablarni ishlab chiqadilar, va ta'minotchilarni bеlgilaydilar. Masalan, kompaniyaning mintaqaviy vakillarining yiqilish i jеnеvada o‘tkazilishi muljallanayotgan bo‘lsa, u holda shu mintaqa bo‘yicha javob bеruvchi dirеktor mеhmonxonani aniqlash va uning ma'muriyati bilan muzoqaralar olib borishi lozim.
Xarid qilish haqida ijobiy qaror. qarorlar qabul qiluvchi va kеlgusida foydalanuvchi sifatida chikuvchilarning rеjalashtirayotgan qarakatlariga rozilik bеradi. Yiqilish yoki konfеrеntsiyani jеnеvadagi dirеktor tashkil qilsa-da, joyni ijaraga olish va x.k. bo‘yicha shartnomalar rasmiy ravishda rozilik bеrish uchun kompaniya prеzidеntining markеting bo‘yicha urinbosariga taqdim kilinishi lozim.
Xaridorlar. Ular tovarlar va xizmatlar bilan ta'minlovchilarni tanlash va xarid shartlari xaqida kеlishib olish xuquqiga egalar. Sotib oluvchilar mahsulotga nisbatan talablarni bеlgilashda yordam bеrishlari va sotuvchilarni tanlashlarida va ular bilan muzoqaralar olib borishda muxim rol uynashlari mumkin.
Ma'lumotni filtlovchilar. Ular sotuvchilarni sotib oluvchi markaz a'zolari bilan mulokatda bo‘lishiga rozilik bеrmaslik va ma'lumotni ushlab kolish kudratiga egalar. Masalan, mеhmonxona vakili yiqilish yoki konfеrеntsiya tashkilotchisi bilan bog‘lanish istagini bildirsa, kotiba orqali qarakat qilmog‘i lozim bo‘ladi. Kotiba esa osonlik bilan tashkilotchi bilan uchrashuvga xalal bеrishi mumkin. U ma'lumotni еtkazmasligi, yoki tashkilotchi joyida yo‘q dеb aytishi, yoxud tashkilotchini sotuvchi bilan uchrashmaslikka kundirish mumkin.
Dam olishga bo`lgan munosabat asrdan asrga o`zgarib kelgan. Shunga binoan ish haftasi ham ahamiyatli qisqargan. XIX asrning 50-yillarida ish haftaning o`rtacha davomiyligi 70 soatni tashkil qilgan. U qishloq xo`jaligida band bo`lganlarning ish vaqtidan ham ko`p bo`lgan. 1920 yilga kelib, ish haftasi 50-soatgacha qisqargan.
O`rtacha ish kunining davomiyligi 12 soatdan 8 soatgacha qisqardi. Ish kunlar soni 7—5 kungacha kamaydi. Iste‘molchilar ijtimoiy ruhiyati muhim o`zgarishlarga duch keldi. O`tgan asrning 50—70-yillarida iqtisodiyot ko`proq ishlab chiqarishga, iste‘molchi esa ko`proq iste‘mol qilishga tayyor edi. Mehnat qilish inson hayotining asosiy tarkibiy qismi bo`lsa dam olish esa kelajakda mehnat qilish uchun kuchni qayta tiklash omili deb hisoblangan. Hozir kishilar dam olishga bo`lgan huquqni hayotning eng muhim tomoni deb qarashadi. Hayot quvonch keltirishi kerak, dam olish — bu shaxsning o`zini ko`rsatish uchun imkoniyat, ish esa hayotga munosib darajasini saqlash uchun zaruriy vositadir.
Yangi iste‘molchi, ilgarigidek, ko`proq iste‘mol qilishga intiladi, lekin eng avvalo e‘tiborini dastlabki ehtiyojlarni qondirishga qaratadi. U e‘tiborini ko`proq taassurot, dunyoni bilish, rohatlanish, o`z-o`zini ko`rsatishga va kamroq darajada moddiy ne‘matlarga qaratadi.
Ko`pgina mamlakat bozorlarida, Shu jumladan, O`zbekistonda yangi, quyidagi ruhiy-xulqiy xususiyatlar bilan farq qiluvchi iste‘molchilar shakllangan:
 axborot olishning yuqori darajasi;
 shinamlik va xizmatlar sifatiga yuqori talabchanlik;
 mustaqillik;
 ong ekologizmi (atrof-muhit nozikligini va uning inson bilan uzluksiz yagonaligini sezish);
 echimlarning o`z-o`zidan paydo bo`lishi;
 chaqqonlik;
 dam olishdagi jismoniy va aqliy faollik;
 hayotda tez-tez o`zgaradigan taassurotlar olishga intilish.
Ko`p marotaba chet elda bo`lgan va sifatli xizmat ko`rsatish haqida taassurotga ega bo`lgan chiniqqan, axborotga boy, talabchan, taklif etiladigan tovar va xizmatlarga tanqidiy yondashgan, chet eldagi serobgarchilikdan taltaygan, taassurot va huzur-halovatlarga intilgan turmahsulotning yangi iste‘molchisi — turistik bozorda ham o`zini boshqacha tutadi.
Yuqorida aytib o`tilgan ijtimoiy ruhiyatdagi o`zgarishlar turistik xizmatlar bozorida iste‘molchilarning yurish-turishlariga o`z ta‘sirini o`tkazdi. G`arb mamlakatlarida keyingi 30 yil ichida, O`zbekistonda esa oxirgi o`n yillikda turizmning gurkirab rivojlanishi sayyohlarning o`zini tutishida o`zgarishlar yuz berishiga olib keldi.
1. Turistik sayohatlar asoslanishida dam olishning faol shakllari ta‘siri kuchaymoqda va segmentlash chuqurlanishi kuzatilmoqda.
2. XX asrning 50—80-yillarida mamlakat ichidagi sayohatlar ko`p edi, faqat ayrim odamlar ish safari yoki asosan sobiq sotsialistik mamlakatlar hamda yaqin xorijga borish imkoniyatiga ega edilar. 90-yillardan boshlab, turistik sayohatlar jug`rofiyasi o`zgara boshlab, chetga chiqish turizm yo`nalishi kuchaydi, mamlakat ichidagi turlar kamaydi. Chetga chiqish turizmi ichida «uzoq sayohatlar» segmentdagi janubiy-sharqiy Osiyo, Indoneziya, Yaponiya, Sharqiy va G`arbiy Yevropa mamlakatlariga bo`lgan talab osha boshladi. Bunda chetga chiqish turizmning masofasi va chetda bo`lish muddati qisqarishi kuzatildi.
3. Yangidan paydo bo`ladigan yo`nalish turistik sayohatlar soni, Shu jumladan, qisqa muddatli dam olishlarning ko`payib borishidir. Ayrim turistlar qisqa muddatli, ammo tez-tez bo`ladigan dam olishlar yoki bayram kunlari — yangi yilni kutib olish, diniy bayramlarni o`tkazish kabi sayohatlarni afzal ko`rishadi. Qisqa muddatli, ammo tez-tez bo`ladigan sayohatlar iste‘molchilarning turmarkazni tanlab olish yechimning o`z-o`zidan paydo bo`lishi, samarali, taassurotlarga boy dam olish talablariga javob beradi. Qisqa, lekin samarali dam olishlar asosiy ta‘tildan turmarkazda bo`lish bir kunlik harajatlari oshishi, turistlarning katta faolligi va harakatchanligi bilan farq qiladi.
Aholi turmush tarzining o`zgarishi. Turmush tarzi — inson faoliyati, manfaatlari va ishonchlarida o`z ifodasini topgan, uning dunyoda yashashi barqaror shakllari. Turmush tarzi bu odamning harakatlari va atrof-tevarak bilan bo`lgan uzviy munosabatlarning to`liq sur‘ati. Bu ma‘lum ijtimoiy sinf yoki shaxs turiga mansub bo`lishdan ko`pdir. Insonning u yoki bu ijtimoiy sinfga mansubligi to`g`risida bilimga ega bo`lish asosida uning taxminan o`zini tutishi xususida ma‘lum xulosa chiqarish mumkin, ammo uni yakka holda tasavvur qilib bo`lmaydi.
Inson shaxsi to`g`risida axborotga ega bo`lmoq uning farqli ruhiy tavsiflar to`g`risida xulosa qilish mumkin, lekin uning faoliyati, manfaati va ishonchlarini bilib bo`lmaydi. Tovar (xizmat) marketing strategiyasini ishlab chiqarishda menejerlar tovar (xizmat) va hayot ma‘lum tarzi o`rtasida uzviy alohani topishga harakat qiladi.
Odamlarni sarguzasht maqsadida uyushtirilgan sayohatlar, yangi sezgilarni olish, sog`lom dam olish va h.k. o`ziga jalb qiladi. Ular hayot yangi uslublarini sinash va dam olishni o`tkazish yangi turlarini o`rganib, o`z fikrini ifodalash va o`z-o`zidan qanoatlanishga qiziqadilar. Dam olayotganda ular vaqtni o`zini bilishga sarflashadi. Zamonaviy jamiyat esa bu xoslikni, o`zini hurmat qilishni va o`z fikrini ifodalashga bo`lgan qiziqishni ma‘qullaydi.
Hayot uslublari, dam olish kunlari, erkak va ayollar teng huquqligi, xotin qizlar erkinligi bilan olib borilgan tajribalar turizmga iste‘molchilarning yangi guruhlarini yaratib berdi. Moda, urf-odatlar, an‘analar ham turistik xizmatlar iste‘molchilari fe‘l atvori va bevosita talabiga o`z ta‘sirini o`tkazadi.
Demak, iste‘mol bozoridagi vaziyatni hisobga olgan holda quyidagi yo`nalishlarni ko`rish mumkin: shaharlar roli oshishi; an‘anaviy narx-navoning yangilanishi va, Shu jumladan, dam olishga bo`lgan munosabatning o`zgarishi maqsadga, mavqeiga erishishda yoshlar harakatchanligi; ishlaydigan ayollarni turmushga jalb qilinishi, xalqimizda boshqa mamlakatlar xalqlariga bo`lgan qiziqshining ortishi.
Shunday qilib, mamlakatimizda iste‘molchilar tomonidan turistik xizmatlarga bo`lgan talabning o`sib borishiga yaxshi sharoit yaratilishining ko`pgina ob‘ektiv omillari vujudga keladi.
Turfirma rivojlanishni boshqarishi marketing tadqiqotlarni yuritish orqali o`z mijozlarni o`rganish, ular bilan doimiy o`zaro aloqani qo`llab-quvvatlash, agressiv marketing dasturlarni tashkil etish orqali maqsadli bozor ehtiyojlari o`zgarishiga doimiy kuzatish zaruratini talab qiladi. O`zgarishlarga faqat mutanosib ravishda javob berish emas, balki ularni to`g`ri boshqarish kerak. Kelajakda kutilmagan o`zgarishlar bo`lishi mumkin. Bozorda omon qolishi uchun firmalar o`z iste‘molchilariga ular uchun jozibali bo`lgan xizmat-larni taklif etishi zarur. Odamlar o`z tanlovida talabchan bo`lib, eng avvalo, tovar (xizmat) sifati va mazmunini afzal ko`rishadi.