Türkçesi: Hilmi Ziya Ülken
İ K İ N C İ B Ö L Ü M Ü N S O N U
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
İ K İ N C İ B Ö L Ü M Ü N S O N U
12) Tûbâ, cennette kökleri gökte, yaprakları aşağıda olarak tasvir edilen ağaç ki, eski fel sefede temsil olarak üstün mutluluk anlamına gelir. Aynı yerde eskiden “Saadet-i-Uzmâ” denirdi. 3 Duygulanışların Kökü ve Tabiatı Üzerine Duygulanışlar ve insanların yaşayış tarzı üzerine yazı yazmış olanların çoğu, Tabiatın ortak kanunlarına bağlı olanları değil, fakat Tabiat dışında olan şeyleri incelemiş görünüyorlar. Hakikatte denebilir ki onlar insana, sanki Tabiattaki bir saltanat içinde başka bir saltanat gözü ile bakmışlardır: Zira onlar insanın Tabiat düzenine bağlı olmak şöyle dursun onu bozduğu nu, aksiyonları (etkileri) üzerinde mutlak bir gücü olduğunu ve kendisini ancak kendi kendisiyle gerektirdiğini zannederler. Bundan sonra insan güçsüzlüğünü ve kararsızlıklarını inceledikleri zaman, bunun sebebini ta biatın mutlak gücüne değil, fakat bu suretle şikâyetleri, alayları hor görme lerini çoğu kere kinlerinin konusu olan insan tabiatının bilmem hangi dü şüklüğüne (vice) yorarlar. Gözlerinde tanrısal bir kimse en kudretle (ya da incelikle) insan güçsüzlüğüne karşı koyan kimsedir. Bununla birlikte, bize doğru hayat kuralları yazmış olan ve gayretleriyle sanatlarına çok şey borçlu olduğumuz tanınmış yazarlar vardır ki insanlara basiretle dolu öğütler vermişlerdir; fakat duygulanışlarımızın tabiat ve kuvvetini ve hele ruhu muzun onlar üzerindeki egemenliğini tespit etmiş olanını henüz hiç bilmi yorum. Gerçekten, tanınmış filozof Descartes insanı yetkin zannetmişse de, gene de, ben onun tutkularımızın ilk nedenlerine yükseldiğini 1 ve onları 1) Burada Passion kelimesini psikolojik dar anlamında tutku (ihtiras) diye çevirdik. 130 ETİKA baskıya alma araçlarını bize tanıtmaya çalıştığını da biliyorum; fakat o, konusunu tamamlayamadı ve eserlerinde ancak, sırası gelince göstereceğim gibi, dehasının inceliğine hayran bırakmaktan başka bir şey yapamamıştır. Şimdilik insanları tanımaktan çok, onların duygulanışları ve etkile rinden nefret etmeden, onlarla alay etmekten hoşlananların bahsine dön mek istiyorum. Şüphe yok ki, bu kimselerce insanların düşüklüklerinden ve hastalıklarından geometriciler gibi söz etmeye kalkmam ve onların akla aykırı, boş, saçma ve nefrete değer diye ilân etmeden geri kalmadık ları şeyleri çok kuvvetli (vigoureux) bir akıl yürütme ile ispat etmek iste mem şaşılacak bir iş gibi görülecektir. Fakat bakın benim ileri sürdüğüm sebep nedir? Hiçbir şey Tabiatta var olan bir düşüklüğe yorulabilecek surette meydana gelmez. Tabiat daima aynıdır; erdemi ve işleme gücü her yerde bir ve aynıdır; yani her şeyin kendilerine uyarak meydana gel diği ve bir şekilden başka şekle geçtiği Tabiat kanunları ve kuralları her yerde ve daima aynıdır. Bundan dolayı her ne olursa olsun, şeylerin ta biatını bilmek için doğru yolun da bir ve aynı olması gerekir; bu daima Tabiatın üniversal kanunları ve kuralları aracılığı ile olur. Kendi başlarına göz önüne alınan kin, öfke, haset vb. gibi duygulanışlar başka tekil şeyler gibi aynı Tabiat zorunluluğu ve aynı tabiat erdemine uyarak meydana gelirler. Bunun sonucu olarak, kendilerinin vazıh surette bilinmelerine yarayan, basit nedenleri kabul ederlerse ve yalnızca göz önüne alınması dahi bize haz veren herhangi bir şeyin özelikleri kadar bilinmeye layık bazı özelikleri vardır. Öyle ise bu duygulanışların tabiatını ve onların kuv vetini, Ruhun onlar üzerindeki gücünü, Tanrı ve Ruha ait daha önceki fasıllarda kullandığım metodun aynını kullanmak üzere inceleyeceğim ve insanların etkileriyle iştahalarını sanki çizgiler, yüzeyler ve katı cisim lerden söz ediyormuşum gibi göz önüne alacağım. Tanım I Eseri kendi kendisine açık ve seçik olarak tanınan nedene, upuygun neden diyorum, yalnız başına ve eseri bilinmeyen nedene ise upuygun olmayan (ya da kısmi olan) neden diyorum. Tanım II Ya bizde ya dışımızda bizim upuygun nedeni olduğumuz bir şey meyda na geldiği zaman, yani (önceki tanım) tabiatımızdan ya bizde ya dışımızda DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 1 31 yalnız başına açık ve seçik olarak bilme gücünde bir şey çıktığı zaman, etkili (aktif) olduğumuzu söylüyorum. Tersine olarak, bizde içten ya da dıştan ancak kısmi olarak parçalı nedeni olduğumuz bir şey meydana geldiği zaman edilgin (passif) oluyoruz (souffrir), diyorum. Tanım III Duygulanış deyince Bedenin etkileme (tesir etme) gücünün artmasına veya eksilmesine, tamamlanması ya da indirilmesine sebep olan bu Beden duygulanışlarını, aynı zamanda bu duygulanışların fikirlerim anlıyorum. Bu duygulanışlardan birinin upuygun sebebi olabildiğimiz zaman duy gulanış deyince bir etki (action); başka durumlarda bir edilgi (passion) anlıyorum. Postulat I İnsan Bedeni etki gücünü arttıran ya da eksilten birçok tarzlarda duy gulanmış olabilir: aynı güç üzerine hiçbir noktadan tesir etmeyecek tarz larda duygulanmış olabilir. Bu postulat veya aksiyom, 13’üncü önermeden sonra (bölüm 2) göre bileceğiniz V ve VII’nci lemmalar ve birinci aksiyom üzerine dayanmıştır. Postulat II İnsan Bedeni pek çok sayıda değişiklikler duyabilir ve bununla birlik te objelerin izlenimlerini ve izlerini ve bunun sonucu olarak şeylere ait aynı hayalleri saklayabilir (bölüm II’de, V’inci postulatın ve bölüm II, 17’nci önermenin scolie’sine bakın). Önerme I Ruhumuz bazı şeylerde etkindir, bazı şeylerde edilgindir (tesir eder ya da tesir alır); yani upuygun fikirleri olduğu zaman zorunlu olarak etkin dir, fikirleri upuygun değil olduğu zamansa zorunlu olarak edilgindir. Kanıtlama Herhangi bir insan Ruhunun genel olarak, fikirlerinden bir kısmı upuy gundur; bir kısmı sakat ve bulanıktır (scolie 2, önerme 40, bölüm II). Bir kimsenin Ruhunda upuygun, olan fikirler, Tanrı bu Ruhun özünü teşkil etmesi bakımından, Tanrıda da upuygundur (önerme sonucu, önerme 132 ETİKA 11, bölüm II) ve Ruhta upuygun olmayanlar, Tanrı sadece bu ruhun özünü kuşatması bakımından değil, aynı zamanda başka şeylerin Ruhu nu içine aldığı için, Tanrıda da upuygundur. Bundan başka bir fikir ge nel olarak bir eseri zorunlulukla doğurmalıdır (önerme 36, bölüm I); öyle ise Tanrı, sonsuz olduğu için değil, varsayılan fikirlerle duygulanmış ol duğu için (önerme 9, bölüm II’ye bkz.), onun upuygun nedenidir (tanım I’e bkz.). Bir kimsenin Ruhunda upuygun bir fikirle duygulanmış olması bakımından Tanrının nedeni olduğu bir eser bulunsun, aynı Ruh bu ese rin upuygun nedenidir (önerme sonucu, önerme 11, bölüm II). O halde Ruhumuz upuygun fikirlere sahip olması bakımından bazı şeylerde zo runlu olarak aktiftir. Bu kanıtlanacak birinci noktadır. Bundan başka Tanrıda upuygun olan bir fikirden zorunlu olarak çıkan her şey hususun da, onda sırf bir insanın Ruhu bulunması bakımından değil, bu Ruhla aynı zamanda başka şeylerin ruhları da bulunması bakımından, bu insa nın Ruhunun upuygun nedeni yoktur. Fakat yalnız kısmî nedeni vardır (Aynı önerme sonucu. Önerme 11): bundan dolayı da (tanım 2) kendi sinde upuygun olmayan fikirler bulunması bakımından, bazı şeylerde Ruh zorunlu olarak pasiftir ki bu da kanıtlanacak ikinci nokta idi. O halde Ruhumuz vb. Önerme sonucu Buradan şu sonuç çıkar ki, upuygun olmayan fikirleri ne kadar çoksa Ruhun o kadar pasif halleri vardır ve upuygun fikirleri ne kadar çoksa Ruhun o kadar aktif halleri vardır. Önerme II Hareket veya sükûn halinde, ya da başka herhangi bir halde, ne Beden Ruhu, ne de Ruh Bedeni düşünme bakımından gerektiremez. Kanıtlama Düşüncenin bütün tavırlarının nedeni, düşünen bir şey gibi göz önüne alınan, yoksa başka bir sıfatıyla hiçbir suretle ifade olunmayan Tanrıdır (önerme 6, bölüm II). O halde Ruhun düşünmesini gerektiren Düşünce nin bir tavrıdır, yoksa Uzamın bir tavrı değildir, yani asla bir cisim değil dir (tanım I, bölüm II) ki ilk önce kanıtlanması gereken nokta budur. DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 1 33 Bedenin hareket ve sükûnu başka bir cisimden gelmesi gerekir ki, onun hareket ve sükûnu da yine başka bir cisimle gerektirilmiştir, mut lak olarak söylenecek olursa, bir cisimde meydana gelen her şeyin tav rından değil de, uzamın tavrından duygulanmış olması bakımından Tan rıdan gelmesi gerekir (aynı önerme 6, bölüm II) yani bir Düşünce tavrı olan ruhtan gelemez (önerme 11, bölüm II); bu da kanıtlanacak ikinci noktadır, o halde Beden Ruhu gerektiremez. Scolie Bu söylediklerimden, II. bölümdeki 7’nci önermenin scolie’siyle söy lemiş olduğum şey, yani Ruh ve Beden bazen Düşünce sıfatıyla bazen Uzam sıfatıyla tasarlanmış olan aynı şey olduğu noktası daha açık anlaşılır. Bundan da şu çıkar ki Tabiat, hangi sıfatıyla göz önüne alınırsa alınsın şeylerin düzen ve bağlantısı her zaman aynıdır. Ve bunun sonucu olarak Bedenin aktif halleriyle pasif hallerinin düzeni tabiatça Ruhun aktif hal leriyle pasif hallerinin düzenine uygundur; bu da 12’nci önerme, bölüm II'nin kanıtlamasıyla apaçık görülür. Şeylerin tabiatı bu konuda hiç şüphe bırakmazsa da, bununla birlikte insanlar bu hakikatin deneysel destek lenmesini bulamadıkları için bu noktayı elverişli olmayan zihinle incele meye pek güçlükle razı olacaklardır. Sırf Ruhun emri ile Bedenin bazen hareket ettiği, bazen hareketini durdurduğu ve yalnızca Ruhun iradesi ne ve düşünme sıfatına bağlı olan çok sayıda fiilleri yaptığı hakkındaki kanıları çok büyüktür. Gerçekten, şimdiye kadar kimse Bedenin gücünü tespit edemedi; demek istiyorum ki deney henüz kimseye Bedenin Ruhtan bağımsız olarak ve sırf tensel gibi göz önüne alınan Tabiat kanunlarıyla ne yapabileceği ve ne yapamayacağı konusunda hiçbir şey öğretmedi. Zira hayvanlarda fark edilen ve insanın bilgeliğini çok aşan birçok şey lerden, hele uyandırıldıkları zaman başarmaya cesaret edemeyecekleri birçok şeyleri uyurken yapan uyurgezerleri uzun uzadıya anlatmaya gir meden bu gösterir ki Beden yalnız, kendi Tabiat kanunlarıyla Ruhu hayre te düşüren birçok şeyler yapabilir, yalnız söyleyeceğim ki henüz hiç kim se bütün fonksiyonlarını açıklayabilecek derecede yetkin olarak Bede nin yapılışını anlamış değildir. Sonra hiç kimse, Ruhun ne hangi tarzda araçlarla Bedene hareket getirdiğini, ne ona hangi derecede hareketler verebildiğini, ne de onu hangi hızla kımıldatabildiğim bilmektedir. Bura dan şu sonuç çıkar ki, insanlar Bedenin ya şu ya bu aksiyonunun o Bedene 134 ETİKA emreden Ruhtan geldiğini söyledikleri zaman, ne söylediklerini bilmiyorlar ve parlak nutukları bilgisizliklerinin açığa vurulmasından başka bir şey değildir; fakat onlar Ruhun Bedeni hangi araçlarla harekete getirdiğini bilseler de bilmeseler de, bununla birlikte eğer Ruhta düşünmek özeliği olmamış olsaydı, Bedenin etkisizlik içinde kalacağını duyduklarını söy leyeceklerdi; aynı zamanda sözün, susmanın ve Bedene ait birçok etki lerin de büsbütün Ruhun iradesine bağlı olduğunu duyduklarını da buna katarlar. Fakat, birinci itiraza gelince, ben onlara deneyin bize, Beden etkisizlik içinde olduğu zaman Ruhun da artık düşünme yetkisine sahip olmadığını öğretip öğretmediğini sorarım. Diyelim Beden uykuya daldığı zaman, Ruhun bütün yetkileri boşlukta değil midir ve uyanıkken ki gibi düşünme gücüne sahip midir? Bundan başka, bütün insanlar Ruhun hep aynı obje üzerinde aynı düşünceye yatkın olmadığını filân ya da falan obje üzerinde düşünmek için Ruhun yatkınlıklarının hep Bedenin yat kınlıklarına bağlı olduğunu bilmiyorlar mı? Fakat denecek ki, yalnız Be dene ait (maddî) gibi göz önüne alınan Tabiat kanunları, sanat eserin den başka bir şey olmayan binaları, resimleri ve buna benzer başka şeyleri meydana getirmez ve Beden Ruh tarafından gerektirilmiş ve yöneltilmiş değilse bir tapınağı kuramaz. Fakat daha önce göstermiştim ki onlar Be denin ne yapabileceğini ve yalnız onun tabiatından hangi akıl yürütme lerin çıkacağını bilmiyorlar ve kendileri de yalnız Bedenin veya yalnız Tabiat kanunlarının Ruhun yardımı olmaksızın mümkün olduğuna inan mayacakları birçok şeyleri meydana getirdiğini hissediyorlar, diyelim ki uyandırıldıkları zaman kendileri de hayrete düşen uyurgezerlerin aksiyon ları (etkileri) işte böyledir. Bundan başka, şunu da katacağım ki, sanat, insanların eserlerinin sonsuz derecede üstünde olan Bedenimizin yapısı na yaklaşan hiçbir şey yapamaz ve daha yukarda kanıtlamış olduğum şeyden, yani hangi sıfatıyla göz önüne alınırsa alınsın, yalnızca Tabiatın sonsuz şeyi meydana getirdiğinden asla söz etmeyeceğim. ikinci itiraza gelince, eğer insan konuşmak ve susmak hususunda büs bütün bağımsız olmuş olsaydı, bu dünyada bütün işler yolunda gidecekti, fakat deney bize fazlasıyla gösteriyor ki insan, dilinin ve arzularının hâ kimi değildir. Birçoklarının bizi hafifçe duygulandıran şeyler karşısında hareket hürlüğümüzü sakladığımızı zannetmeleri buradan ileri geliyor, çünkü başka bir objenin hatırlanması onların doğuracağı isteği kolaylık la yok edebilir, fakat çoğunlukla bizi tutkulandıran ve hiçbir hatırlamanın DUYGULANIŞLARIN KÖKÜ VE TABİATI ÜZERİNE 1 35 bizi kendisinden çevirmediği şey için soru aynı değildir; bununla birlikte, yaptığımız işlerden dolayı kaç kereler pişman olduğumuzu ve çoğu birbi rine zıt duygulanışların hükmü altında bulunduğumuz zaman en iyiyi görmemize rağmen, en kötüyü yaptığımızı tecrübesiyle bilmemiş olsalar dı, bütün hareketlerimizin hür olduğuna inanmaktan onları hiçbir şey alıkoyamazdı. Nitekim, bir çocuk hür olarak sütninesinden süt emdiğini, öfkeli bir delikanlı ürkmüş bir korkaktan öç almak istediğini zannede cektir; bir sarhoş sonradan pişman olacağı şeyleri söylediği zaman kendi sini hür zannedecektir. Hezeyan içindeki adam, geveze çocuk ve bu çeşit ten birçokları önüne geçemeyecekleri, bir hezeyan ile söylenmiş olduk ları halde, kendilerinin hür olarak konuştuklarını hayal ederler, böylece deney ve Akıl bize insanların kendi aksiyonlarını (hareketlerini) bildik leri halde hareketlerini gerektiren nedenleri bilmemeleri yüzünden ken dilerini hür zannettiklerini öğretiyor. Bundan başka, Ruhumuzun irade si, Bedenimizin iştahlarından gayrı bir şey değildir ve bu da Bedenin farklı yatkınlığına göre değişir. Zira herkes kendi tutkularına göre hareket eder; bunların zıddına sahip olanlar ne istediklerin bilmezler ve buna asla sahip olamayanlar bir objeden öteki objeye bir teviye uçar dururlar ve hep de en hafif saikle gerektirilmişlerdir. Bütün bunlar, açıkça kanıtlarlar ki, ruhun emri (décret), iştah ve bunun gerektirilmesi aynı tabiattadır ve Düşünce sıfatıyla göz önüne alındığı, onunla açıklandığı zaman emir adını verdiğim şeyle, Uzam sıfatıyla ve hareket, sükûn kanunlarına göre göz önüne alındığı zaman gerektirme (détermination) adını verdiğim şey tek ve aynı şeyi meydana getirir ki, söylemiş olduğumla bunu daha apaçık göstereceğim. Zira özel olarak göstermek istediğim başka bir şey daha var: Önce bizde hatırası olmadan Ruhun emriyle hiçbir şey yapamayız. Diyelim ki, biz bir şeyi hatırlamıyorsak onun için bir kelime bile söyleye meyiz. Öte yandan bir şeyin hatırlanması ya da unutulması hiçbir zaman Ruhun hür iradesine bağlı değildir, o halde zannedilir ki Ruhun elinde olan yalnız onun emrine göre, bize hatırlattığı şeyi söylemek ya da sus maktan ibarettir. Bununla birlikte rüyada konuştuğumuzu gördüğümüz zaman yalnız Ruhun emriyle konuştuğumuzu zannederiz, halbuki konuş muyoruz ve eğer konuşuyorsak, bu yalnızca Bedenin kendiliğinden bir hareketiyledir; nitekim insanlardan bazı şeyleri sakladığımızı da rüyada görürüz, bu da uyanıkken bildiğimizi söylememizi sağlayan aynı Ruh em riyledir. En sonra uyanıkken yapmaya cesaret edemediğimiz bir şeyi Ruhun 136 ETİKA emriyle yaptığımızı rüyada görürüz. Bunun sonucu olarak, Ruhta bir kıs mı hayalî 2 bir kısmı hür olmak üzere iki cins emir olup olmadığını bilmek isterim. Bu hayali ve olmayacak şeyleri düşünmeye kadar gitmez isten mezse, hür olduğu sanılan Ruhun bu emrinin asıl hayal gücünden ve hatıradan farklı olmadığını ve bunun da fikir olması bakımından fikrin ister istemez (zorunlu olarak) içinde bulunduğunu olumlamaktan başka bir şey olmadığını kabul etmek gerekecektir (önerme 49, bölüm II) ve böylece fiil halinde var olan şeylerin fikirleri ile aynı zorunlulukla bu emirler de Ruhta meydana gelmektedir. Ruhun hür bir emriyle söyledik lerini veya sustuklarını ya da herhangi bir hareketi (action) yaptıklarını zanneden kimseler gözleri açık rüya görmektedirler. Önerme III Ruhun etkileri (aksiyonları) yalnız upuygun fikirlere, edilgileri (pasi yonları) ise yalnız upuygun olmayan fikirlere bağlıdırlar. Kanıtlama Her şeyden önce Ruhun özünü meydana getiren şey, fiilde var olan bu Bedenin fikrinden başka bir şey değildir (önerme 11 ve 13, bölüm II) ve bu fikir (önerme 15, bölüm II) bir kısmı (önerme sonucu, önerme 38, bölüm II) upuygun olan ve bir kısmı upuygun olmayan (önerme sonucu, önerme 29, bölüm II) başka birçok fikirlerden meydana gelmiştir. O halde Ruhun tabiatından ileri gelen ve Ruh kendisinin yakın nedeni olarak ve böylece bilinmesini sağladığı her şeyi upuygun olan ya da upuygun olmayan bir fikirden zorunlu olarak çıkar. Fakat Ruh, upuygun olmayan fikirlere sahip olması bakımından, zorunlu olarak pasiftir; öyle ise Ruhun hareketleri (et kileri) yalnız upuygun fikirlerden çıkar ve bu sebepten dolayı Ruh yalnızca upuygun olmayan fikirlere sahip olduğu için pasif bir halde bulunur. Scolie O halde görüyoruz ki pasif haller (edilgiler) ancak Ruhta olumsuzluğu içine alan bir şey bulunmaması bakımından, yani o başka kısımları olma dan kendi başına açık ve seçik olarak algılanmayan Tabiatın bir kısmı gibi görülmesi bakımından Ruha atfedilirler ve aynı akıl yürütme ile gös 2) Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|