Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi

PEDAGOGS 
 international research journal
www.pedagoglar.uz
 

Volume-4, Issue-1, February–2022
 
54 
Mahalliy yoshlardan davlat mahkamalarida, sanoat, tijorat sohasida ishlaydigan 
mutaxassislar tayyorlash, kambag’al musulmonlarga madaniy-ma’naviy yordam 
ko’rsatish masalasi qo’yildi. Bu millatning boshqa xalqlar ichiga singib ketmasligi 
yo’lida ko’rilgan tadbirlar edi. Bu davrda jadidlar ijtimoiy-siyosiy kuch sifatida 
ko’rindilar. Xalq ularda o’z himoyachilarini his etdi. Sirdaryo viloyatidan 
Peterburgda o’tadigan Davlat dumasiga a’zolikka saylangan Abduvohidqori 
Abduraufqorievga Toshkent, Chimkent va boshqa joylarning aholisidan 12 
moddadan iborat talabnomani Davlat dumasiga topshirish yuklandi. Bu hujjatda 
ko’pgina ijtimoiy talablar ko’rsatilgan edi. Abduvohidqori 20 fevral - 3 iyun 1907 
yilda Peterburgda Sadri Maqsudiy, Muso Jorilloh, Alimardon To’pchiboshev kabi 
musulmon ziyolilari bilan tanishib, musulmon fraksiyasining raisi Biglovga 
Turkiston xalqi dardini yetkazdi. Biroq Abduvohidqori, oradan ko’p o’tmay, 
qamoqqa olindi va Tulaga surgun qilindi. Shu tarzda, jadidchilik harakati 1906-1916 
yillarda o’zining asosiy yo’lini belgilab oldi. Jadidlarning nashrlari xalqni yangi davr 
boshlangani bilan tanishtirar ekan, o’zligini anglab, uyushishga chakirdi. O’lka 
moddiy va ma’naviy boyliklari talanayotganini oshkor qildi. Cho’lpon she’r va 
maqolalarida mustamlakachilarning asl qiyofalarini ochib tashladi. Mashhur 
advokat Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev oliy o’quv yurti tashkil etish, 
soliqlarni tartibga solish, bolalar tarbiyasiga jiddiy e’tibor berish masalasini bayon 
qildi. Lev Tolstoy bilan fikrlashish chog’ida mashhur yozuvchini yon berishga 
majbur etgan. Adabiyotdagi bunday uyg’onish, ayni vaqtda, shu davr madaniy 
hayotida ham ro’y berdi. Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jaev chor hukumati 
ma’’murlarining poraxo’rligi va zolimligini fosh etib, ayrimlarini davlat ishidan 
chetlatishga erishdi. Musulmon aholisiga amaliy tarzda yordam berib, mavjud 
hokimiyat qonun-qoidalarini tushuntira bordi. Jadid matbuoti o’z vakillarining 
fikrlarini e’lon qilar ekan, xalqni „har vaqt g’aflat uyqusidan uyg’otuvchi millat 
ongining ochqichi» ekanligini namoyon etish bilan birga Turkiston xalqini hur 
fikrlashga va katta siyosiy kurashga hozirlay oldi. Bu davrda „erk», „Turon», 
„O’qituvchilar jamiyati» kabi uyushmalar paydo bo’ldi. Munavvarqori aytganidek, 

---