Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishi

PEDAGOGS 
 international research journal
www.pedagoglar.uz
 

Volume-4, Issue-1, February–2022
 
49 
madaniy isloxotlar o’tkazish, pirovardida milliy mustaqillik g’oyalarini xayotga 
tadbiq etish maqsadini o’z oldiga qo’ygan edi. Jadidchilik avvaliga madaniyat 
sohasidagi harakat sifatida faoliyat yuritgan. Bu oqim vakillari taraqqiyot uchun 
kurashish, turkiy tillarni rivojlantirish, shu tillardagi adabiyotni boyitish, dunyoviy 
ilmlarni o’rganish, fan yutuqlaridan foydalanish, hamda ayollar va erkaklar tengligi 
uchun kurashishga chaqirishgan. Keyinchalik jadidchilar panturkizm g’oyalarini 
targ’ib qilishgan. Jadidchilik mohiyatan, avvalo, siyosiy harakat edi. Turkiston 
mintaqasida jadidchilik xarakati, tarqalish joyi va yo’nalishiga ko’ra uchga 
bo’linadi; Turkiston, Buxoro, Xorazm jadidchiligi. Turkiston
 
jadidlari bilan Buxoro 
va Xiva jadidlari o’rtasida bir muncha tafovut bor. Turkiston o’lkasidagi 
jadidchilikning ijtimoiy asosini ziyolilar tashkil qildi. Ular chor Rossiyasi 
mustamlakachiligiga qarshi kurashning oldingi saflarida turib, chorizmning xom 
ashyo manbaiga aylanayotgan Turkistonning dastlab muxtor, so’ng mustaqil davlat 
bo’lishini yoqlab chiqdilar. Turkistonda jadidchilik g’oyalari XIX asrning 90-
yillaridan yoyila boshladi. Bu xarakat XX asrning 30-yillari oxirlarigacha o’lka 
ijtimoiy-siyosiy xayotida muxim rol o’ynadi. Bugungi kunda respublikamiz tarixchi 
olimlari jadidchilik xarakatida quyidagi uchta bosqichni farqlashmoqda:
1) XIX asr oxirlaridan 1915 yilgacha - ma’rifatchilik; 
2) 1915 yildan 1918 yil fevraligacha - muxtoriyatchilik;
3) 1918 yil fevralidan 20 yillar oxirlarigacha - sovetlar davridagi
faoliyati. 
Jadidchilik Rossiyaga qaram bo’lgan musulmon xalqlari orasida dastlab Qrimda 
XIX asrning 80-yillarida paydo bo’ldi. Uning asoschisi diniy-dunyoviy ilmlarni 
chuqur egallagan Ismoilbek Gaspirali (1851-1914) bo’ldi. Ismoilbek 1884 yilda 
jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 bolaning savodini chiqaradi. Uning o’qitish 
usuli «usuli savtiya», ya’ni «tovush usuli» nomi bilan shuxrat qozondi. «Jadid» 
arabcha so’z bo’lib, «yangi» degan ma’noni bildiradi. Ismoilbek g’oyalarini qabul 
qilgan yangilik tarafdorlari «jadidlar», uning g’oyalari esa «jadidchilik» nomini oldi. 
Ismoilbek Gaspirali darslik yaratadi, o’zining «Tarjimon» (1883-1914) gazetasini 

---