Туркия ва Кипр

IIbob.XX asrning II yarmida Kipr muammosi.
2.1Kiprda ikki jamiyatli boshqaruvning shakllanishi.
Kipr respublikasi Kipr,Turk va Grek halqlaridan tashkil topgan respublikadir. Kipr respublikasining Prizidenti Grek, Yordamchisi Turk bo’lgan, xonadan joy olgan vazirlarning esa 7 tasi grek, 3 tasi turk bo’lgan. Nomzodlar majlisi 50 kishidan iborat bo’lgan. Buning 70 % greklar, 30% esa turklar hissaiga to’g’ri keladi. Jamoat birlashmalaning darajasi ham huddi shunaqa ko’rsatgichni ko’rsatadi.¹² Bu foizlarga qarab orolda Turklar ozchilikni tashkil qilishini ko’rishimiz mumkin. Bu esa Kiprda federativ boshqaruvning qabul qilinishiga olib keldi.¹³
Ikki millatli, ikki jamiyatli bir hududda respublika tuzilgan va ikki jamiyat orasidagi muammolar bu orqali hal qilingandek ko’rinsada shartnomalar imzolanganidan keyin Grek tomoni “KEM” deb nomlangan yashirin qo’shin tashkil qiladi va bu qo’shin harakatlari Boshyepiskov Makarios tomonidan izohlaganidek “Enosis” amallariga qarshi ekanligini e’lon qilgan. Qo’shin a’zolari Kiprlik turklarni yo’q qilishni maqsad qilgan “EOKA” tahdidchilari bilan birgalikda ish olib borishni boshlashadi. Buning natijasida orolda yoppasiga qirg’inlar ko’payib orol haqiqiy urush maydoniga aylanib ketadi.
Kipr Grek tomonining rahbari sifatida Prezident deya e’lon qilingan Boshyepiskov Makarios III 1963-yilda Turklar tan olgan Konstitusiya bilan mustahkamlab qo’yilgan hukumronlik va siyosiy sohadagi tenglik haqida 13 moddadan iborat bo’lgan konstitusiyaga o’zgartirishlar kiritishni kun tartibiga qo’ydi.
Bu moddalar Prezident yordamchisining veto huquqi va Turklar yashayotgan beshta katta hududda hokimiyatni o’rnatish huquqining qoldirilganligi bilan bog’liq moddalardir. Bu harakatlarning g’oyasi esa Kiprda boshqadan notinchlikni yuzaga keltirish va bu notinchlik natijasida Yunoniston-Kipr butunligini qo’lga kiritish bilan Enosis rejalarini qo’llash uchun harakatlarning boshlanishi edi.
Grek tomonining talablari rad etilganligi sababli Greklar shiddatli urush harakatlarini boshlashadi va Enosis rejasini amalga oshirish uchun rejalashtirgan harakatlarni amalgam oshirishga kirishadilar. Turklar ham o’z navbatida tayyorlangan “Akritas” rejasini qo’llashga kirishadilar.
Bu rejaga ko’ra Greklar 1963-yil 21-yanvarda Turklarga qarshi qirg’inlarni boshlab yuborishadi.Ularshu kungacha qabul qilingan Millatlararo shartnomalarning, Inson huquqlari bayonnomasi natijasida olib borilgan muzokaralardan natijasida qo’lga kiritilgan huquqlarini bekor qilinishini xoxlagan holda Kiprdagi barcha turklarni yo’q qilishga kirishishadi.Tarixda “Qonliyangiyil ” nomi bilan bilingan va o’sha yangi yil kechasi qilingan yoppasiga qatllarda minglarcha gunohsiz Turk bolalari va ayollar hech qanday sababsiz yarim kechasi qatl qilinadi. ¹⁴
Rum-Yunon birlashuvi 14-16 avgust sanalari asosida Murtog’a Atlilar Sandallar va boshqa kabi joylardagi himoysiz Turklarni 16 kunlik chaqaloqlar va 90 yoshlik qariyalarni yoppasiga qatl etib chuqurga tashladilar. Bu qabrlar BMT Tinchlik kuchlari askarlarining huzurida ochilgan bo’lib hozirgi kunda esa hotira maydoniga aylantirilgan., ushbu faktlarga qaramasdan Amerika Turkiyaga taqiqlov e’lon qildi. Aybdorlar qatoriga qo’shildi. Bugungi kunga qadar davom etmoqda.
1963-yil 21-dekabrdan boshlab Kipr Respublikasining barcha organlari, noqonuniy yo’llar bolan Kipr Greklarining boshqaruvi ostiga o’tgan. Buning natijasida tashkil qilinishi rejalashtirilgan jamiyat faqatgina Kipr Greklarining manfaatlarini himoya qiladigan davlati holiga kelib qolgan.Bu jamiyat Pan-helenist g’oyalarining yoyilishiga xizmat qilgan, irqchilik va ayirmachilik mafkuralariga alohida o’rin ajratilgan , amalda bo’lgan konstitusiya asoslaridan tamoman uzoqlashgan hamda qonuniylikdan yiroqlashgan bir respublika holiga kelib qoldi.¹⁵
Turkiya Respublikasi amalga oshirilgan bu qirg’inlar va Turk xalqiga nisban qilingan xurmatsizliklarga javoban shartnomalarda belgilab qo’yilgan huquqlaridan foydalanishini va orolga harbiy qo’shin kiritishini Angliya va Amerikaga bildiradi. Bu sababli 1964-yil 13-mart kuni yig’ilgan ishonch kengashi Kiprga Birlashgan Millatlar Tashkilotining qoshinlarini jo’natdi. Ishonch kengashining qaroridan keyin orolga “Tinchlik kuchi” askarlari joylashtirilgan bo’lishiga qaramasdan kelishmovchiliklar va qirg’inlar natijalari xal qilinmaydi. Angliya va Yunoniston ,Turkiya va Amerikaning aralashuvi bilan “Acheson ”rejasi tayyorlanadi. Lekin tayyorlangan bu reja Yunon va Rumlarning vazifalarini amalga oshirish to’g’risida edi.
1964-yil 6-avgustda Erenko’y mavzeyida Rim-Yunon birlashuvi 14-16 avgust sanalari asosida Murtog’a Atlilar Sandallar va boshqa kabi joylardagi himoysiz Turklarni 16 kunlik chaqaloqlar va 90 yoshlik qariyalarni yoppasiga qatl etib chuqurga tashladilar. Bu qabrlar BMT Tinchlik kuchlari askarlarining huzurida ochilgan bo’lib hozirgi kunda esa hotira maydoniga aylantirilgan., ushbu faktlarga qaramasdan Amerika Turkiyaga taqiqlov e’lon qildi. Aybdorlar qatoriga qo’shildi. Bugungi kunga qadar davom etmoqda.
1963-yil “Qonli yangi yil” voqealaridan keyin qurol kuchi bilan boshqaruvdan chiqqan Turk liderligi Kipr Turk halqiga hizmat qilishga majbur bo’lib qoldi va natijada oziga bir boshqaruv tashkilot ishini boshladilar. Birinchi bo’lib 1964-yil 21-mayda “Bosh qo’mitasini” tashkil etishdi. Vaqt o’tishi bilan o’zgargan shart sharotlarga ko’ra shakl ham o’zgarib bordi. 1967-yil 28-dekabrda muvaqqat Kipr Respublikasi boshqaruvi tashkil etildi. 1970-yil 15-iyunda umumiy saylovlardan keyin 1970-yil 18-iyunda “Avtanom Kipr boshqaruvi” nomini oldi.¹⁶
1974-yilda Kipr Turk Tunchlik Harakati natijasida chizilgan chegaralar orasida qolgan Turk yerlarida davlat qurish mumkinligi sababli kerakli tayyorgarliklar ko’rildi. Hamda 1975-yil 13-fevralda mustaqil Kipr Turk Federativ Davlati (KTFD) rasman e’lon qilindi.
KTFD Halqaro Huquqqa ko’ra qonuniy bir davkatga aylandi. Federativ so’zining qo’llashdan maqsad Kipr Gretsiya boshqaruvining ham qo’shilishi bilan ikki hududli ikki millatli “Kipr Federativ Respublika”ning yuzaga kelishini ta’minladi.Faqat Rum-Yunon tomoni KTFDni tan olmadi. Yunon- Rum birlashuvi KTFDni o’zdan yo’qotish uchun juda ko’p harakatlar qildi va natijada BMTdan 1983-yil 13-may kuni A/37/L (37253 kipr masalasi )sonli qarorlari olindi.¹⁷
Bu qarorlar KTFDning yo’q bo’lishini ta’minlash uchun barcha a’zo davlatning Ruim siyosatiga yordamchi bo’lishini berardi. Bu qaror sababli Rum-Yunon birlashuvi zafar qozonganday uyga qaytdilar.
Bu ahvolga nisbatan Kipr Turk halqining barcha tashkilotlari 1983-yil 20-mayda KTFD Vaziri Denktashga mustaqillik talab qilgan milliy muhtoriyat berdilar. Davlat vaziri muhtoriyatni qabul qildi va Federativ Majlis 1983-yil 17-iyunda chaqirilgan majlisda, 1976-yil 5-noyabr kuni qaror qilindi. 1960-yil Konstitutsiyasi bilan tashkil etilgan Self-Determinatsion haqqini qo’llash imkonini bergan qarorini olgan.
Kipr Turk xalqining o’z -o’zlarini tayin etish Self-Determitsion haqqi, tamal haq va ozodliklarning tabiiy natijasidir. Katta kichik ko’p davlatlar o’z o’zlarini tayin etish haqqining qo’llanilishi tashkil qilingan. Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar bilan bo’liq xalqaro so’zlashuvning birinchi moddasida “Kip Turk halqining o’z-o’zlarini xaqqini”tayin etgan.¹⁸
Rum-Yunon boshqaruvi tamoni SHKTR ni butun dunyoga “g’ayriqonuniy, sohta davlat ” deya e’lon qilgan va Kiprni Elen oroli sifatida ko’rganliklari sababli SHKTR ni ishg’ol ostidagi hudud sifatida ko’rdi. Bu da’volar esa unchalik ham haqiqatga yaqin emas edi. Kiprni birinchi bo’lib ishg’ol qilgan yunoniston ekanligini Makarios 1974-yil 19-iyul kuni Buyuk Millat Xavfsizlik Kengashida so’zlagan nutqida ochiq oydin bayon etgan. Shuningdek Yunoniston bosh vaziri Andreas Papendreu o’zining bir ma’ruzasida: “Turkiya Kiprdagi askarlarni olib chiqadigan bo’lsa u ham o’z askarlarini olib chiqib ketishini aytgan”. Andreas Papendreu 1981-yil dekabrda qabul qilingan qonunlarga qarshi bo’lganligi sababli orolga harbiy qo’shin kiritgan va 1982-yil 27-fevral hamda 1-mart sanalari orasida Kipr-Grek hududiga tashrif buyurgan. Katta tayyorgarlik va olqishlar bilan kutib olingan Andreas Papendreu so’zlagan nutqida Kiprga Ellenizmning qaytishiga ruhsat berilmasligini va Kipr uchun yangi “salb yurushlari”ni boshlanganini aytib o’tgan. Bular bilan cheklanmagan Andreas Papendreu 1982-yil 6-mart YeI a’zosi bo’lgan to’qqiz davlatga bu mavzuda maktublar jo’natgan. Asosan Andreas Papendreu hokimiyat tepasiga kelishi bilan Spiros Kiprianou bilan “jamiyatlararo turli xil qarashlarning to’qnashishi uchun ” ¹⁹kelishuv imzolaganlarini prof.doc Lisarides 1983-yil 13-fevralda Rim radiosi orqali aytib o’tgan
Kafil davlat bo’lgan turkiyaning bosh vaziri Turg’ut O’zalning 1986-yining 2-4 iyul kunlari orasida ShKTR ga rasman tashrif buyurishini bilgan Rum-Yunon boshqaruvining Buyuk Millat majlisi qattiq qarshilik qilgan va 1-iyuldan e’tiboran Kiprda Rumliklar norozilik chiqishlarini boshlaganlar. Ammo, bunga qaramasdan bosh vazir Turg’ut O’zal ShKTR safarini amalga oshirgan.
Andreas Papendreu Kipr masalasining Yunon maqsadlariga mos ravishda millatlararo o’tkazilgan o’zaro uchrashuvlarda hal qilinishi kerak deya fikr bildirgan. Rum yetakchisi Spiros Kiprianou bilan oralaridagi kelishmovchilikka qaramasdan Kipr masalasida SSSR rahbarining bosh ro’lda bo’lishi va muammoning millatlararo o’tkaziladigan konfrensiyada ko’rib chiqilishini taminlash maqsadida ikki tamonlama fikrlarning bir nuqtaga kelishini kutmasdan bu muammoni Millatlararo forumda ko’rilishini taklif qilgan²⁰.
Buyuk Millat bosh sekeretari Perez de Kuellerning “oliy hizmat vazifasi” atrofida Nyu Yorkda orollararo ikki tamonlama fikrlar natijasi , ya’ni “Taslak kelishuv matni”ni Prezident Denktash 1985-yil 21-yanvar kuni qabul qilinganiga qaramasdan Spiros Kiprianou tamonidan 10 kun muddat qo’llangandan keyin Atinadan olgan ta’limotiga ko’ra rad qilingan. Perez de Kueller tomonidan biroz keyinroq 1986-yil 29-martgacha javob qaytarish sharti bilan taqdim qilgan “kelishuv akti”ni rad etgan. Rum delegatsiyasi esa darrov Moskva va Nyu York tutgan yo’lini tanlagan. Bu ma’lumot Yunonistonning eski tashqi vazirlaridan va yangi demokratik partiyaning fahriy bosh vaziri bo’lgan Evangelos Averof tamonidan tarqatilgan. ²¹
1974 yil 15iyulda Gresiyaning xarbiy hukumati Kiprni gresiyaga qo’shish siyosatini amalga oshirish uchun to’ntarish qilishga harakat qildilar. 1960 yildagi kafil mamlakatlar haqidagi bitimning 4-moddasiga asoslanib, uch kafil mamlakatlardan biri bo’lgan Turkiya Angliyani birgalikda aralashuvga jalb etdi. Ammo Britaniya hukumati bu iltimosni rad etdi. Unda Turkiy Kiprliklarni himoya qilish maqsadida Turkiyaning piyoda, harbiy dengiz va harbiy havo kuchlari kuchlari qo’shinlarini orolga yuborish bo’yicha jadak tinchliksevar harakatlarini muvoffaqiyatli amalga oshirib, tinchlikni ta’minladi hamda Turkiy Kiprliklarga qaratilgan etnik qirg’inbarotning oldini oldi.
1975 yil 2 avgustda Venala Rauf Denktash va Grek Kipr ma’muriyatining yetakchisi Glafkos Klarides BMT kuzatuvi ostida aholi bilan almashish haqidagi bitimni imzoladilar, bu BMTning tinchliksevar kuchlari yordamida amalga oshirildi. 1977 yil 12 fevralda Denktash va Makarios o’rtasida bo’lib o’tgan muzokaralar natijasida oily darajadagi ilk bitim imzolandi. Bu bitim 4 moddadan iborat bo’lib, unda orolda ikki jamoali federal respublikani tashkil qilishn haqidagi qaror qabul qilingan edi.
1974-yilda Kipr Turk Tunchlik Harakati natijasida chizilgan chegaralar orasida qolgan Turk yerlarida davlat qurish mumkinligi sababli kerakli tayyorgarliklar ko’rildi hamda 1975-yil 13-fevralda mustaqil Kipr Turk Federativ Davlati (KTFD) rasman e’lon qilindi.
KTFD Halqaro Huquqqa ko’ra qonuniy bir davkatga aylandi. Federativ so’zining qo’llashdan maqsad Kipr Gretsiya boshqaruvining ham qo’shilishi bilan ikki hududli ikki millatli “Kipr Federativ Respublika”ning yuzaga kelishini ta’minladi.. Faqat Rim-Yunon qo’shilishi KTFDni tan olmadi. Yunon-Rum birlashuvi KTFDni o’zdan yo’qotish uchun juda ko’p harakatlar qildi va natijada BMTdan 1983-yil 13-may kuni A/37/L (37253 kipr masalasi ) qarorlari olindi.
Bu qarorlar KTFDning yo’q bo’lishini ta’minlash uchun barcha a’zo davlatning Rum siyosatiga yordamchi bo’lishini tanladilar. Rum-Yunon birlashuvi bu qaror sababli zafar qozonganday uyga qaytdilar.
Bu ahvolga nisbatan Kipr Turk halqining barcha tashkilotlari 1983-yil 20-mayda KTFD Vaziri Denktashga mustaqillik talab qilganligi sababli milliy muhtoriyat berdilar. Davlat vaziri muhtoriyatni qabul qildi va Federativ Majlis 1983-yil 17-iyunda chaqirilgan majlisda 1960-yildagi Konstitutsiya bilan tashkil etilgan Self-Determinatsion haqqini qo’llash imkonini bergan qarorini olgan.
Kipr Turk xalqining o’z-o’zlarini tayin etish Self-Determitsion haqqi, tamal haqqi va ozodlikning tabiiy natijasidir. Katta-kichik ko’p davlatlar o’z o’zlarini tayin etish haqqining qo’llanilishi tashkil qilingan. Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar bilan bo’liq xalqaro so’zlashuvning birinchi moddasida “Kipr Turk halqining o’z-o’zlarini xaqqin tayin etgan”deb aytiladi.
Shimoliy Kipr Turk jumhuriyati Rum-Yunon birlashuvining BMT Bosh assambilyasidan olgan 13-maydagi qarori ohirgi qaror edi. Bu qaror amalga tabiq etilishi bilan Kipr turk halqi unitary Kipr Respublikasi ichida Rum-Yunon boshqaruvining insof va marhamatidan ajragan bo’lar edi. 1963-yil “Qonli yangi yil” yvasil, Mirtog’a , Atlilar, Sandallar va qatog’onlarni boshdan kechirgan Kipr Turklarining 1974-yil Kipr Turk Tinchlik harakatining olib kelgan erkinligining va mustaqilligini tark etishi va bir ozinlik bo’lib, boshqaruvi ostida yashasi albatta mumkin emasdi. 1975-yil 2-avgustda Venada tashkil etilgan Denktash-Kleridas shartnomasiga ko’ra 1975-yil avgust-sentabr oylari ichida BMT Tinchlik kuchlari nazoratida shimolga ko’chgan.²²
1983-yil 17-iyunda Federativ majlisning tarihiy qaroriga ko’ra va 1960-yil Kipr konsitutsiyasiga asoslangan Self-Determinassiyon haqqini 1983-yil 15-noyabrda tadbiq etilgan va Kipr Turk federativ majlisining harakatlari bilan Shimoliy Kipr Turk Respublikasi rasman e’lon qilindi.
Mustaqillik Bayonoti Vazir Rauf Dektash tomonidan Federal majlisda o’qib e’lon qilindi.²³
Lekin Rum-Yunon boshqaruvi Kipr Turk Federativ davlati e’lon qilinganidagidek bu safar ham SHimoliy Kipr Turk Respublikasini tan olmagan va uni qaytarib o’ziga qo’shib olish uchun Buyuk Millat Xavfsizlik kengashiga murojaatnoma yuborgan. Xavfsizlik kengashida Prezident Rauf Denktashni ikki jamoali, Kipr Federal davlatidan ekanligini bayon qilishiga qaramasdan Rum-Yunon istagani inobatga olgan holda 1983-yil 17-noyabrda 541(S/16149) sonli qarorni qabul qilgandilar. Lekin Turklar bu qarorni qabul qilmagandi.
Turkiya davlati 1983-yil 15-noyabrda Turkiya Respublikasi SHTKR ni rasman tan oldi. SHTKR elchilari bunga javoban 1984-yil 17-aprel kuni o’z ishonchnomalarini Turkiyaga taqdim qilishdi.
Rum-yunon boshqaruvi tamoni SHimoliy Kipr Turk Respublikasini butun dunyoga “g’ayriqonuniy, sohta davlat ” deya e’lon qilgan va Kiprni Elen oroli sifatida ko’rganlaridan SHimoliy Kipr Turk Respublikasini ishg’ol ostidagi hudud sifatida qaragan. Bu da’volar esa unchalik ham haqiqatga yaqin emas edi. Kiprni birinchi bo’lib ishg’ol qilgan davlat Yunoniston ekanligini Makarios 1974-yil 19-iyul kuni Buyuk Millat Xavfsizlik Kengashida so’zlagan nutqida ochiq oydin bayon etgan. Shuningdek Yunoniston bosh vaziri Andreas Papendreu o’zining bir ma’ruzasida: “Turkiya Kiprdagi askarlarni olib chiqadigan bo’lsa u ham o’z askarlarini olib chiqib ketishini aytgan”. Andreas Papendreu 1981-yil dekabrda qabul qilingan qonunlarga qarshi bo’lganligi sababli orolga harbiy qo’shin kiritgan va 1982-yil 27-fevral hamda 1-mart sanalari orasida Kipr-Grek hududiga tashrif buyurgan. Katta tayyorgarlik va olqishlar bilan kutib olingan Andreas Papendreu so’zlagan nutqida Kiprga Ellenizmning qaytishiga rugsat berilmasligini va kipr uchun yangi “salb yurushlari”ni boshlanganini aytib o’tgan. Bular bilan cheklanmagan Andreas Papendreu 1982-yil 6-mart YeI azosi bo’lgan to’qqiz davlatga bu mavzuda maktublar jo’natgan. Asosan Andreas Papendreu hokimiyat tepasiga kelishi bilan Spiros Kiprianou bilan “jamiyatlararo turli xil qarashlarning to’qnashishi uchun ” ²⁴kelishuv imzolaganlarini prof.doc Lisarides 1983-yil 13-fevralda Rim radiosi orqali aytib o’tgan .
1974 yil 15 iyulda gresiyaning harbiy hukumati Kiprni Gresiyaga qo‘shish siyosatini amalga oshirish uchun to‘ntarish qilishga harakat qildilar. 1960 yildagi kafil mamlakatlar haqidagi bitimning 4-moddasiga asoslanib, uch kafil mamlakatlardan biri bo‘lgan Turkiya Angliyani birgalikda aralashuvga jalb etdi. Ammo Britaniya kabineti bu iltimosni rad etdi. Unda turkiy kiprliklarni himoya qilish maqsadida Turkiyaning piyoda, harbiy dengiz va harbiy havo kuchlari qo‘shinlarini orolga yuborish bo‘yicha jadal tinchliksevar operatsiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirib, tinchlikni ta’minladi hamda turkiy kiprliklarga qaratilgan etnik qirg‘inbarotning oldini oldi.
1975 yil 2 avgustda Venala Rauf Denktash va grek-kipr ma’muriyatining yetakchisi Glafkos Klerides BMT kuzatuvi ostida aholi bilan almashish haqidagi bitimni imzoladilar, bu BMTning tinchliksevar kuchlari yordamida amalga oshirildi. 1977 yil 12 fevralda Denktash va Makarios o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muzokaralar natijasida oliy darajadagi ilk bitim imzolandi. Bu bitim 4-moddadan iborat bo‘lib, unda orolda ikki jamoali federal respublikani tashkil qilish haqidagi qaror qabul qilingan edi. 1983 yilda Shimoliy Kipr Turk Respublikasiga (ShKTR) asos solindi, Rauf Denktash uning birinchi prezidenti etib saylandi.
1974-yilda Kipr Turk Tunchlik Harakati natijasida chizilgan chegaralar orasida qolgan Turk yerlarida davlat qurish mumkinligi sababli kerakli tayyorgarliklar ko’rildi hamda 1975-yil 13-fevralda mustaqil Kipr Turk Federativ Davlati (KTFD) rasman e’lon qilindi.
KTFD Halqaro Huquqqa ko’ra qonuniy bir davkatga aylandi. Federativ so’zining qo’llashdan maqsad Kipr Gretsiya boshqaruvining ham qo’shilishi bilan ikki hududli ikki millatli “Kipr Federativ Respublika”ning yuzaga kelishini ta’minladi.. Faqat Rim-Yunon qo’shilishi KTFDni tan olmadi. Yunon-Rum birlashuvi KTFDni o’zdan yo’qotish uchun juda ko’p harakatlar qildi va natijada BMTdan 1983-yil 13-may kuni A/37/L (37253 kipr masalasi ) qarorlari olindi.
Bu qarorlar KTFDning yo’q bo’lishini ta’minlash uchun barcha a’zo davlatning Rum siyosatiga yordamchi bo’lishini tanladilar. Rum-Yunon birlashuvi bu qaror sababli zafar qozonganday uyga qaytdilar.
Bu ahvolga nisbatan Kipr Turk halqining barcha tashkilotlari 1983-yil 20-mayda KTFD Vaziri Denktashga mustaqillik talab qilganligi sababli milliy muhtoriyat berdilar. Davlat vaziri muhtoriyatni qabul qildi va Federativ Majlis 1983-yil 17-iyunda chaqirilgan majlisda 1960-yildagi Konstitutsiya bilan tashkil etilgan Self-Determinatsion haqqini qo’llash imkonini bergan qarorini olgan.
Kipr Turk xalqining o’z-o’zlarini tayin etish Self-Determitsion haqqi, tamal haqqi va ozodlikning tabiiy natijasidir. Katta-kichik ko’p davlatlar o’z o’zlarini tayin etish haqqining qo’llanilishi tashkil qilingan. Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar bilan bo’liq xalqaro so’zlashuvning birinchi moddasida “Kipr Turk halqining o’z-o’zlarini xaqqin tayin etgan”deb aytiladi.
Shimoliy Kipr Turk jumhuriyati Rum-Yunon birlashuvining BMT Bosh assambilyasidan olgan 13-maydagi qarori ohirgi qaror edi. Bu qaror amalga tabiq etilishi bilan Kipr turk halqi unitary Kipr Respublikasi ichida Rum-Yunon boshqaruvining insof va marhamatidan ajragan bo’lar edi. 1963-yil “Qonli yangi yil” yvasil, Mirtog’a , Atlilar, Sandallar va qatog’onlarni boshdan kechirgan Kipr Turklarining 1974-yil Kipr Turk Tinchlik harakatining olib kelgan erkinligining va mustaqilligini tark etishi va bir ozinlik bo’lib, boshqaruvi ostida yashasi albatta mumkin emasdi. 1975-yil 2-avgustda Venada tashkil etilgan Denktash-Kleridas shartnomasiga ko’ra 1975-yil avgust-sentabr oylari ichida BMT Tinchlik kuchlari nazoratida shimolga ko’chgan.²⁵
1983-yil 17-iyunda Federativ majlisning tarihiy qaroriga ko’ra va 1960-yil Kipr konsitutsiyasiga asoslangan Self-Determinassiyon haqqini 1983-yil 15-noyabrda tadbiq etilgan va Kipr Turk federativ majlisining harakatlari bilan Shimoliy Kipr Turk Respublikasi rasman e’lon qilindi.
Mustaqillik Bayonoti Vazir Rauf Dektash tomonidan Federal majlisda o’qib e’lon qilindi.²⁶
Lekin Rum-Yunon boshqaruvi Kipr Turk Federativ davlati e’lon qilinganidagidek bu safar ham SHimoliy Kipr Turk Respublikasini tan olmagan va uni qaytarib o’ziga qo’shib olish uchun Buyuk Millat Xavfsizlik kengashiga murojaatnoma yuborgan. Xavfsizlik kengashida Prezident Rauf Denktashni ikki jamoali, Kipr Federal davlatidan ekanligini bayon qilishiga qaramasdan Rum-Yunon istagani inobatga olgan holda 1983-yil 17-noyabrda 541(S/16149) sonli qarorni qabul qilgandilar. Lekin Turklar bu qarorni qabul qilmagandi.
Turkiya davlati 1983-yil 15-noyabrda Turkiya Respublikasi SHTKR ni rasman tan oldi. SHTKR elchilari bunga javoban 1984-yil 17-aprel kuni o’z ishonchnomalarini Turkiyaga taqdim qilishdi.
Rum-yunon boshqaruvi tamoni SHimoliy Kipr Turk Respublikasini butun dunyoga “g’ayriqonuniy, sohta davlat ” deya e’lon qilgan va Kiprni Elen oroli sifatida ko’rganlaridan SHimoliy Kipr Turk Respublikasini ishg’ol ostidagi hudud sifatida qaragan. Bu da’volar esa unchalik ham haqiqatga yaqin emas edi. Kiprni birinchi bo’lib ishg’ol qilgan davlat Yunoniston ekanligini Makarios 1974-yil 19-iyul kuni Buyuk Millat Xavfsizlik Kengashida so’zlagan nutqida ochiq oydin bayon etgan. Shuningdek Yunoniston bosh vaziri Andreas Papendreu o’zining bir ma’ruzasida: “Turkiya Kiprdagi askarlarni olib chiqadigan bo’lsa u ham o’z askarlarini olib chiqib ketishini aytgan”. Andreas Papendreu 1981-yil dekabrda qabul qilingan qonunlarga qarshi bo’lganligi sababli orolga harbiy qo’shin kiritgan va 1982-yil 27-fevral hamda 1-mart sanalari orasida Kipr-Grek hududiga tashrif buyurgan. Katta tayyorgarlik va olqishlar bilan kutib olingan Andreas Papendreu so’zlagan nutqida Kiprga Ellenizmning qaytishiga rugsat berilmasligini va kipr uchun yangi “salb yurushlari”ni boshlanganini aytib o’tgan. Bular bilan cheklanmagan Andreas Papendreu 1982-yil 6-mart YeI azosi bo’lgan to’qqiz davlatga bu mavzuda maktublar jo’natgan. Asosan Andreas Papendreu hokimiyat tepasiga kelishi bilan Spiros Kiprianou bilan “jamiyatlararo turli xil qarashlarning to’qnashishi uchun ”²⁷ kelishuv imzolaganlarini prof.doc Lisarides 1983-yil 13-fevralda Rim radiosi orqali aytib o’tgan .
1975 yil 2 avgustda Venala Rauf Denktash va grek-kipr ma’muriyatining yetakchisi Glafkos Klerides BMT kuzatuvi ostida aholi bilan almashish haqidagi bitimni imzoladilar, bu BMTning tinchliksevar kuchlari yordamida amalga oshirildi. 1977 yil 12 fevralda Denktash va Makarios o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muzokaralar natijasida oliy darajadagi ilk bitim imzolandi. Bu bitim 4-moddadan iborat bo‘lib, unda orolda ikki jamoali federal respublikani tashkil qilish haqidagi qaror qabul qilingan edi. 1983 yilda Shimoliy Kipr Turk Respublikasiga (ShKTR) asos solindi, Rauf Denktash uning birinchi prezidenti etib saylandi. ²⁸
Xulosa qiladigan bo’lsak Kipr orolida ikki jamiyatli boshqaruvning shakllanishi bu Kipr muammosi yechimining ozgina bo’lsa ham hal qilinishiga olib keldi. Ikki jamiyatli boshqaruv orolda nizolarni biroz bartaraf qilishga, halqaro shartnomalarning imzolanishiga hamda bu shartnomalar asosida teng huquqli boshqaruvning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Birgina 1974-yildagi shartnoma sababli oroldagi kuchlar tinchlik yo’li bilan orolni tark qiladi va birinchi marta ikki jamiyat boshliqlari o’rtasidagi oly darajadagi bitim imzolanadi.Lekin bu shartnoma bir muddat o’tgach o’zining ahamiyatini yo’qotadi. Biz organib tahlil qilgan ma’lumotlarimizda ko’pincha shimoliy Turk tomonining emas balki janubiy Grek tomoning manfaatlari ustun ko’rilganligini kuzatdik. Bu esa o’z navbatida orolda Greklarning manfaatlari hali ham ustun qo’yilib kelinayotganini ko’rishimiz mumkin. Demak, Kipr muammosi hali ham o’z yechimini kutayotgan muammolardan biri bo’lib qolmoqda.