Turkmaniston (turkmancha. Türkmenistan), Turkmaniston Respublikasi

---

Turkmaniston

Turkmaniston (turkmancha.

Türkmenistan), Turkmaniston

Respublikasi (turkmancha. Türkmenistan

Respublikasy) — Markaziy Osiyodagi

suveren davlat boʻlib, shimoli-gʻarbda

Qozogʻiston, shimol va sharqda

---

Oʻzbekiston, janubi-sharqda Afgʻoniston,

janubdan Eron, janubi-gʻarbda va

gʻarbdan Kaspiy dengizi bilan

chegaradosh. Ashxobod —

mamlakatning poytaxti va eng yirik

shahri. Mamlakat aholisi 6 millionni

tashkil etadi, bu Oʻrta Osiyo

respublikalarining eng pastidir.

Turkmaniston Osiyodagi eng kam aholisi

boʻlgan davlatlardan biridir. Turkmaniston

fuqarolari Turkmanistonliklar deb

nomlanadi.

---

Turkmaniston

asrlar davomida

sivilizatsiyalar

chorrahasida

Turkmanisto

n

Respublikasi

Türkmenista

n

Respublikasy

 

Bayroq

Gerb

Shior: Yo'

Madhiya

: "Garaşsy

Türkmenistanyň Dö

Turkmanlar

---

boʻlgan. Oʻrta

asrlarda Marv

islom dunyosining

buyuk

shaharlaridan biri

boʻlgan va Buyuk

Ipak yoʻlidagi

muhim toʻxtash

joyi, XV asr

oʻrtalarigacha

Xitoy bilan savdo-

sotiq uchun

foydalanilgan

Poytaxt

As

Rasmiy til(lar) Tu

Hukumat

Pre

Re

• 

Prezident

 

Gurban

Berdim

Mustaqillik

 

Sovet

Ittifog`i

• 

Sana

 27 okta

---

karvon yoʻli edi.

1881-yilda

Rossiya

imperiyasi

tomonidan

qoʻshib olingan

Turkmaniston

keyinchalik Oʻrta

Osiyoda boshqa

davlatlar kabi

bolsheviklarga

qarshi harakat

qildi. 1925-yilda

1991-yi

Maydon

 

• Butun

48

(52

• Suv (%)

4.9

Aholi

 

• 2012 roʻyxat

5.1

oʻr

• Zichlik

10

YaIM (

XQT

)

20

roʻ

• Butun

AQ

mi

• Jon boshiga AQ

---

Turkmaniston

Sovet Ittifoqining

tarkibiy

respublikasi,

Turkmaniston

Sovet Sotsialistik

Respublikasi

(Turkmaniston

SSR) ga aylandi;

1991-yilda Sovet

Ittifoqi

parchalanganidan

keyin mustaqillikka erishdi.

Pul birligi

Ma

(

T

Vaqt

Mintaqasi

(UT

• Yoz (DST)

(UT

Qisqartma

TM

Internet

domen

.tm

Telefon

prefiksi

+

---

Turkmaniston tabiiy gaz zaxiralari

boʻyicha dunyoda toʻrtinchi oʻrinni

egallaydi. Mamlakatning katta qismini

Qoraqum choʻllari qamrab olgan. 1993-

yildan 2017-yilgacha fuqarolar davlat

tomonidan elektr energiyasi, suv va tabiiy

gazni bepul olishgan.

Suveren Turkmaniston davlatini

Prezident 

Saparmurat Niyazov

 2006-yilda

vafotigacha umrbod boshqargan.

Gurbanguli Berdimuhamedov 2007-yilda

prezident etib saylangan (u ilgari vitse-

---

prezident, keyin prezident vazifasini

bajaruvchi boʻlgan).

Turkmaniston — betaraf davlat. 1995 yil

12 dekabr Turkmanistonga betarafligi

kuni. Amaldagi Konstitutsiyasi 1999 yil

18 mayda qabul kilingan. Davlat

boshligʻi — prezident (2007 yildan

Gurbanguly Berdimuhamedow). Qonun

chiqaruvchi hokimiyatni Majlis

Davlat tuzumi

---

(parlament), ijrochi hokimiyatni Vazirlar

Mahkamasi (hukumat) amalga oshiradi.

Turkmaniston hududining aksariyati

tekislikdan iborat boʻlib, qariyb 4/5 qismi

Turon tekisligi (Qoraqum choʻli)da

joylashgan. Faqat janubida tepaliklar va

oʻrtacha balandlikdagi togʻlar bor. Kaspiy

dengizining T.ga qarashli janubiy

qirgʻoklari kam parchalangan, shimolida

Qoraboʻgʻozgoʻl, Krasnovodsk, Turkman

Tabiati

---

qoʻltiqlari, Krasnovodsk, Darja, Cheleken

yarim orollari va kum tillari bor. Dengiz

sohili past, qumli. T. janubida Kopetdogʻ

togʻlari (eng baland joyi 2942 m — Rizo

choʻqqisi), undan shimoli-gʻarbda Kichik

Bolxon (777 m gacha) va Katta Bolxon

(1881 m gacha) togʻlari joylashgan.

Janubi-sharqdagi Bodxiz qirlari (eng

baland joyi 1267 m) va Qorabel qirlari

(eng baland joyi 984 m) oʻrtasidan

Murgʻob daryosi oqib oʻtadi. Chekka

janubi-sharqda Hisor tizmasining

Koʻhitang tarmogʻi (bal. 3139 m — T.ning

---

eng baland nuktasi) bor. T.ning gʻarbida

Krasnovodsk platosi, shimoli-gʻarbida

Ustyurt platosining janubiy chekkasi,

undan janubida esa Orqa Oʻzboʻy burmali

rayoni yotadi. Kaspiy boʻyi pasttekisligida

Nebitdogʻ (39 m), Boyadogʻ (134 m),

Qumdogʻ, Manjuqli (27 m) va boshqa

qirlar koʻtarilib turadi. Kopetdogʻ

tekisligidan shimoliy va shimoli-sharqda

Qoraqum choʻli, Amudaryo va Tajan

daryolari oraligʻida Janubi-Sharqiy

Qorakum choʻli joylashgan. T.ning janubiy

qismida tez-tez zilzila boʻlib turadi.

---

Muhim qazilma boyliklari — neft va gaz;

kumir, mirabalit, oltingugurt, kora va

rangli metall, mis, alyuminiy, simob,

molibden konlari aniklangan.

Iqlimi keskin kontinental, qurgʻoqchil

iqlim. Yozi issiq va quruq, qishi yumshoq,

qor kam yogʻadi. Yanvarning oʻrtacha

temperaturasi shimoli-sharqda —5° dan

Atrek daryosi atrofida 4° gacha, baʼzi

yillarda Toshhovuz viloyatida absolyut

minimal temperatura —32° gacha. Iyulda

shimoliy sharqda 28°, janubida 32°,

---

absolyut maksimal temperatura 49,9°

gacha. T. hududining 80 %da doimiy oqar

suv yoʻq; janubiy va sharqiy

hududlardagina daryolar bor. Eng katta

va sersuv dare — Amudaryo. Bu

daryoning suvi Qoraqum kanali orqali

Bahardengacha borgan —900 km.

Koʻllarning aksariyati shoʻr. Chuchuk suvli

Yasxan koʻli Nebitdog shahrini ichimlik

suv bilan taʼminlaydi. Tuproqlari —

Ustyurt, Krasnovodsk, Orka Unguz

platolarida surqoʻngʻir, togʻ etaklari, togʻ

yon bagʻirlarining quyi qismida, togʻ oldi

---

tekisliklarida, togʻlarning quyi

mintaqasida boʻz tuproq, yuqorirokda

toʻq boʻz, togʻ tepalarida togʻqoʻngʻir

tuproqlar tarqalgan. Qoraqum choʻlining

aksariyatini qum egallagan; pastqam

joylarda taqir, shoʻrxok, daryo vodiylarida

oʻtloqiboʻz va allyuvialoʻtloqi tuproklar

bor. T. hududining taxminan 2 %

sugʻoriladi. T.ning oʻsimlik va hayvonot

dunyosi xilmaxil. Qumli choʻllarda oq va

qora saksovul, qandim, cherkez,

quyonsuyak, astragal kabi butalar,

shoʻrxok yerlarda yulgʻun, sarisazan,

---

shoxilak va boshqa, daryo vodiylaridagi

toʻqaylarda bachki teraktol va jiydazorlar,

Kopetdogʻ oldi choʻllarida va qirlarda

shuvoq va har xil efemer oʻtlar,

togʻlarning 1500 m dan yuqori qismida

archa, Gʻarbiy Kopetdogʻ daralarida

yovvoyi tok, olma, olcha, bodom, anor,

yongʻoq, anjir, pista daraxtlari oʻsadi.

Hayvonot dunyosi — choʻlda quyon, boʻri,

tulki, chiyaboʻri, jayran, togʻlarda qoplon,

arxar, morxoʻr, Amudaryo vodiysida

toʻngʻiz, kiyik, qirgʻovul va boshqa

yashaydi. Daryo va suv omborlarida baliq

---

koʻp. T. hududida Badxiz, Krasnovodsk,

Repetek va boshqa qoʻriqxonalar bor.

Aholisining aksariyati turkmanlar;

shuningdek, rus, uzbek, qozoq, tatar,

ukrain, armanlar ham yashaydi. Shahar

aholisi 45 %. Rasmiy til — turkman tili.

Dindorlari, asosan, sunniy musulmonlar.

Yirik shaharlari: Ashxobod,

Turkmanobod, Toshhovuz, Mari,

Turkmanboshi.

Tarixi

---

Turkmaniston hududi qadimda

Ahomaniylar davlati, Aleksandr

istilosidan soʻng vujudga kelgan

Salavkiylar davlati, Parfiya, YunonBaktriya

podsholigi, Eftaliylar, Turk xoqonligi, Arab

xalifaligi, Tohariylar davlati, Somoniylar,

Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati,

Moʻgʻullar davlati tarkibida boʻlgan. 14-

asrning 70—80-yillaridan T. hududi

Temuriylar tasarrufiga oʻtgan. 16-asr

oxiri — 17-asrda Xiva va Buxoro

xonliklariga qaram boʻldi, bir qismi Eron

tarkibiga oʻtib qoldi. 1869—85 yillarda T.

---

hududini Rossiya bosib oddi. 1917 yil

noyabr —dekabrda sovet hokimiyati

oʻrnatildi, 1918 yil 30 aprelda Turkiston

muxtor sovet sotsialistik respublikasi

tashkil etilgach, T.ning asosiy qismi

(Zakaspiy viloyati, 1921 yil avgustdan T.

viloyati) uning tarkibiga kirdi. 1924 yil

Oʻrta Osiyoda „milliy davlat

chegaralanishi“ deb atalgan boʻlib

tashlash siyosati natijasida 1924 yil 27

oktabrda Turkmaniston SSR tashkil topdi

va SSSR tarkibiga kiritiddi. Shundan

keyingi yillarda turkman xalqi KPSSning

---

qishloq xoʻjaligi.ni jamoalashtirish,

mamlakatni industriyalash siyosati va

qatagʻonlar azobuqubatlarini tortdi. 1991

yil oktabrda Mustaqillik haqida

deklaratsiya qabul qilindi, mamlakat

Turkmaniston deb atala boshladi. T. —

1992 yildan BMT aʼzosi, 1993 yil 7

yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi

suverenitetini tan olgan va diplomatiya

munosabatlari oʻrnatgan. Milliy

bayrami — 27 oktabr — Mustaqillik kuni

(1991).

---

Siyosiy partiyasi. Rasmiy ravishda 1

partiya roʻyxatga olingan: Turkmaniston

demokratik partiyasi (sobiq Kommunistik

partiya negizida 1991 yil tuzil gan).

Turkmaniston — agrar

industrial mamlakat.

Milliy daromad tarkibida

sanoatning ulushi 50 %,

qishloq xoʻjaligi.niki 18 %, xizmat

koʻrsatish sohasiniki 32 %.

Xoʻjaligi

---

Sanoatining yetakchi tarmoklari: gaz va

neft qazib chiqarish, energetika, kimyo,

mashinasozlik, yengil (qishloq xoʻjaligi.

xom ashyosini qayta ishlash), oziq-ovqat

(yogʻmoy, vinochilik), binokorlik

materiallari sanoati. Buzmayin GRES,

Turkmanboshi, Nebitdogʻ, Turkmanobod,

Mari, Gugurtdogʻda issiqlik elektr styalari

barpo etilgan. Yiliga oʻrtacha 10,5 mlrd.

kVt soat elektr energiya hosil qilinadi.

Neft qazib chiqarish va uni qayta ishlash

T.ning gʻarbiy rnlarida olib boriladi,

Cheleken gʻarbida dengiz tubidan neft

---

qazib olinadi. Asosiy gaz konlari:

Gazoʻchoq, Naip, Shatlik, Gugurtdog va

boshqa Neftni kayta ishlash tarmogʻida

benzin, kerosin, dizel yonilgʻisi, mazut,

bitum, elektrodli koks, kir yuvish

vositalari, kimyo sanoatida natriy sulfat,

yod, brom, oltingugurt, mineral oʻgʻit,

oltingugurt kislotasi, superfosfat, ftorli

alyuminiy ishlab chikariladi,

mashinasozlik va metallsozlik

korxonalarida teplovoz va avtomobillar

taʼmirlanadi, markazdan qochirma neft

nasoslari, kultivator, elektr kabeli, gaz

---

plitalari, oziq-ovqat sanoati uchun

uskunalar ishlab chiqariladi. Yengil

sanoat paxta, jun, pillani dastlabki qayta

ishlash, ip gazlama, jun va ipak gazlama,

trikotaj ishlab chiqarish., qorakoʻl

oshlash, pillakashlik, tikuvchilik,

koʻnchilik, poyabzal korxonalaridan

iborat. Yogochsozlik, poligrafiya, shisha

sanoati ham muhim oʻrin oladi. Asosiy

sanoat markazlari: Ashxobod,

Toshhovuz, Turkmanobod, Mari,

Turkmanboshi, Nebitdogʻ, Bayramali va

boshqa

---

Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmogʻi —

dehqonchilik. Unda paxtachilik asosiy

oʻrin egallaydi. Vohalarda va togʻ yon

bagʻirlarida yetishtiriladi (asosan,

ingichka tolali paxta). Donli ekinlardan

bugʻdoy, arpa, sholi, oq joʻxori va

makkajoʻxori, yemxashak ekinlari, poliz

ekinlaridan qovun, tarvuz yetishtiriladi.

Bogʻ va tokzorlar bor. Atrek daryosi va

uning irmoqlari boʻylarida subtropik

ekinzorlar (anor, zaytun, anjir,

bodomzorlar) bor. Chorvachilik qishloq

xoʻjaligi.ning muhim tarmogʻi

---

hisoblanadi. Togʻli joylarda qoramol, qoʻy,

echki, yilqi boqiladi, tekisliklarda

qorakoʻlchilik va tuyachilik,

Turkmanobod, Ashxobod, Mari

viloyatlarida pillachilik, suv havzalarida

baliq xoʻjaligi rivojlangan.

Transport yoʻli uzunligi 2,12 ming km,

umumiy foydalanishdagi avtomobil

yoʻllari uz. 13,6 ming km, jumladan, qattiq

qoplamali yoʻllar uz. 11,6 ming km.

Transporti

---

Asosiy dengiz porti — Turkmanboshi.

Turkmanboshi — Boku, Bekdash — Boku

yoʻnalishi boʻyicha temir yoʻlli dengiz

paromi mavjud. Amudaryo va Qoraqum

kanalida kema katnaydi. Truboprovod

transporti mavjud. Neft va gaz quvurlari,

jumladan, Vishka — Turkmanboshi,

Cheleken — Turkmanboshi neft quvurlari

mavjud. T. chetga tabiiy gaz, neft va neft

mahsulotalari, paxta, mineral oʻgʻit va

boshqa chiqaradi. Chetdan mashina va

uskunalar, kora metallar, transport

vositalari, kiyimkechak, poyabzal, don,

---

kandshakar oladi. Rossiya, Ukraina, Oʻrta

Osiyo mamlakatlari va Qozogʻiston bilan

savdo qiladi. T.ning Oʻzbekiston

Respublikasi bilan tashki savdo

aylanmasi 2003 yilda 2002 yilga nisbatan

17,3 % ortdi va Oʻzbekiston

Respublikasining tashki savdosidagi

ulushining 1,3 % ni tashkil etdi. Pul

birligi — manat.

Tibbiy xizmati

---

Davlatga karashli tibbiyot muassasalari

bilan bir qatorda xususiy shifoxonalar

ham bor. Vrachlar Ashxobod tibbiyot

institutida tayyorlanadi. Mashhur

kurortlari: Bayramali, Feruza iqlimiy,

Archman balneologiya va Mullaqora

balchiq bilan davolash sanatoriylari.

Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy

muassasalari. Maorifi boshlangʻich,

toʻliqsiz oʻrta va umumiy oʻrta taʼlim

maktablaridan iborat. Oʻrta maxsus taʼlim

oʻquv yurtlari turli kasblarni oʻrgatadi.

---

T.da bir qancha oliy oʻquv yurti, jumladan,

Ashxobodda T. universiteta, politexnika,

qishloq xoʻjaligi., pedagog, sanʼat,

tibbiyot, xalq xoʻjaligi va boshqa

institutlar, Turkmanobodda pedagogika

instituti mavjud.institutlar uning

tarkibidagi institutlardan tashqari Sil

kasalliklari instituti, Koʻz kasalliklari

instituti, Nevrologiya va fizioterapiya

instituti, Radiologiya va rentgenologiya

instituti, Onkologiya instituti, Chorvachilik

va veterinariya instituti, Tuproqshunoslik

---

instituti va boshqa ilmiy muassasalarda

olib boriladi.

T.da T. davlat kutubxonasi bir qancha

teatr, sirk, 15 davlat muzeyi, shu

jumladan, Ashxobodda T. tarixi muzeyi,

tasviriy sanʼat muzeyi, „Nisa“

tarixiymadaniy qoʻriqxona va boshqa

madaniymaʼrifiy muassasalar mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi,

telekoʻrsatuvi

---

T.da 20 ta gaz. va jurnali, jumladan, rus

tilida „Neytralnoʻy Turkmenistan“

(„Betaraf Turkmaniston“), turkman tilida

„Turkmenistan“ gaz.lari nashr etiladi.

T.davlat axborot agentligi

(TURKMANPRESS), T. milliy

teleradiokompaniya faoliyat yuritadi. T.da

muntazam radioeshittirish 1927 yildan,

televizion koʻrsatuvlar 1959 yil noyabrdan

boshlangan.

Adabiyoti xalq ogʻzaki ijodiyotidan

boshlangan. Oʻrta Osiyo xalklarining

---

mushtarak asari boʻlmish „Kitobi dadam

Qurqut“ oʻgʻuz elati hayotini tasvirlaydi.

„Shohsanamgʻarib“, „Sayot va Hamro“,

„Goʻroʻgʻli“, „Layli va Majnun“, „Yusuf va

Zulayho“ kabi dostonlarning turkman

variantlari keng tarqalgan. 18-asrda

turkman shoirlari nazm tilini xalq tiliga

yaqinlashtirdilar. Mahtumquli adabiyetda

yangi yoʻnalishni boshlab berdi. 18-asr

oxiri — 19-asr boshlarida Durdi Shoir,

Saidiy, Ziloliy, Misqinqilich, Andalib,

Shaydoiy, Ozodiy, Gʻoyibiy, Kamina

turkman adabiyoti rivojiga katta hissa

---

qoʻshdilar. 19-asrda yashab ijod etgan

turkman shoirlari ijodida lirika yetakchi

janr boʻldi. Asl muhabbatni madh etuvchi

„Zuhro va Tohir“ dostonining muallifi

Mullanafas turkman adabiyotidagi lirika

janrining yorqin namoyandasidir.

20-asr 20-yillarida badiiy nasrchilik

rivojlana boshladi. Shoir va

yozuvchilardan Yoqub Nosirli, B.

Kerboboyev, N. Sarixonov, A. Durdiyev, X.

Deryayev, dramaturglardan A. Karliyev, B.

Omonov va boshqa adiblar hikoya, qissa,

---

roman va pyesalarida xalq hayoti,

quvonch va tashvishlarini haqqoniy

tasvirlashga intildilar. 1934 yil T.

yozuvchilar uyushmasi tashkil etildi.

1928 yildan yozuvchilarning oylik

adabiybadiiy jurnali nashr etila boshladi.

Ikkinchi jahon urushi yillari turkman

adiblari bosqinchilarga qarshi xalq

nafratini ifodalovchi nazmiy va nasriy

asarlar yaratdilar. Jumladan, Yo.

Nosirlining „Leytenantning oʻlimi“, P.

Nurberdiyevning „Vatanparvar chol“

dostonlari, K,. Seytliyevning sheʼrlari, D.

---

Xoldurdining „Oqxalatli qiz“ dostoni va

boshqa asarlarda urush va turkman

xalqining front orqasidagi fidoiyligi oʻz

aksini topgan. Urushdan keyingi turkman

adabiyotida tinchlik uchun kurash,

odamlar oʻrtasidagi munosabat asosiy

mavzu boʻldi. 50-yillarda A. Otajonov, M.

Saidov, K. Qurbonnapasov, A. Xaydov va

boshqa adabiyotga kirib keldilar. 60—70-

yillardan yirik nasriy asarlar adabiyetda

yetakchi oʻrin egalladi. Qilich Quliyevning

„Qora karvon“, Beki Seytoqovning

„Birodarlar“, X. Deryayevning „Qismat“

---

romanlari va boshqa yaratiddi. B.

Kerboboyev, X. Ismoilov, M. Garriyev, K.

Tangriquliyev, A. Boymurodovlar bolalar

adabiyetiga qiziqarli asarlari bilan hissa

koʻshdilar.

20-asrning 2yarmida yirik nasriy asarlar

adabiyetda yetakchi oʻrin egalladi. B.

Xudoynazarov, A. Kurbonov, O.

Okmamedov, Ya. Mametyev, T.

Jumageldiyev va boshqa adiblarning

romanlari bosilib chikdi. A. Murodov, U.

Abdullayev, J. Allakov, R.Rajabovlar

---

adabiyotshunoslik va adabiy tanqid

sohasida barakali ijod qildilar. Boshqa

xalqlar adiblari, jumladan, oʻzbek

yozuvchilarining eng yaxshi asarlarini

turkman tiliga tarjima qilishga katta

ahamiyat berib kelindi.

Meʼmorligi va tasviriy

sanʼati

---

Turkmaniston hududida qad.

manzilgoxlar (Ashxobod yaqinidagi

Jaytun va Passajiktepa) qoldiqlari

saklanib qolgan. Bundan tashkari, yirik

qishloklarning qoddiqlarini ham uchratish

mumkin (Namozgohtepa, Ulugʻtepa,

Oltintepa). Turli davrlarda mustahkam

---

devorlar bilan oʻralgan shaharlar

(Marvdagi Erkqalʼa, Kaushut yaqinidagi

Elkentepa) vujudga kelgan. Mil. 5— 7-

asrlarda xom gʻisht va paxsadan

qoʻrgʻonlar, 2 qavatli koʻshklar qurildi.

11 — 12-asrlarda shaharlarda masjid,

Madrasa, karvonsaroy, timlar, maqbaralar,

turar joy mahallalari barpo etildi (Abu

Sayd maqbarasi, Abulfazl maqbarasi va

boshqalar). Pishiq gʻishtdan mahobatli

imoratlar qurilib, tomi gumbaz shaklida

ishlana boshladi. 12-asrda binolarni

bezashda bir tomoni sirlangan gʻisht va

---

koshindan foydalanish rayem boʻldi.

Maqbaralar oʻziga xos meʼmoriy shaklda

bunyod etilgan. Marvdagi Sulton Sanjar

matsbarasi, Koʻhna Urganchdagi

Najmiddin Kubro maqbarasi, Faxriddin

Roziy matsbarasi, Sulton Takash

maqbarasi va boshqa sirkorlik va

naqshkorlik usulida serhasham

bezatilgan. Marvdan Xorazmga borish

yoʻlidagi Oqchaqalʼa, Choshqalʼa,

Doyaxotin karvonsaroyi ichki hovlisining

4 tomoni peshayvonli qilib qurilgan. 14—

15-asrlarda Temuriylar davri

---

meʼmorligiga xos mahobatli va peshtokli

binolar qurila boshladi. 19-asr 2yarmida

Krasnovodsk, Ashxobod, Chorjoʻy,

Bayramali, Qizilarvot kabi yangi shaharlar

paydo boʻldi. Ammo koʻchmanchi

qabilalar hamon kigiz oʻtovda yashar edi.

20-asrning oʻrtalaridan turkman

meʼmorlari uyjoy qurilishida issiq iklim

sharoitini qisobga ola boshlagan

boʻlsalar, 1948 yil Ashxobod zilzilasidan

soʻng shaharsozlikning T. uchun alohida

usullarini ishlab chiqdilar. 60—70-yillar

---

meʼmorligida sodda shakllarga intilish

kuchaydi, 70— 80-yillarda meʼmorlik bilan

bezak sanʼatini birga qoʻshib, atrofdagi

manzaraga moslashuv tamoyillari

ustunlik qila boshladi (A. Ahmedov va F.

Ahmedov rahbarligida ijodiy jamoalar

loyihalagan „Ashxobod“ mehmonxonasi,

„Ayna“ restorani, Davlat banki, Qurilish

banki binolari).

Badiiy hunarmandlikda kulollik (8-asrdan

qolipaki naqshlangan sirsiz sopol

idishlar), badiiy toʻquv, zargarlik,

---

gilamdoʻzlik rivojlangan. Ayniqsa, 18—20-

asrlarda geometrik shaklli naqshlar bilan

bezatilgan kizil, jigarrang, taka, salor,

yovmut gilamlari badiiy kimmati bilan

mashhur boʻlgan.

Zamonaviy tasviriy sanʼat T.da 19-asrning

2yarmida paydo boʻla boshladi.

N.N.Karazin, K.S.Mishin, Nazar Yovmutiy

turkmanlar turmushining ijtimoiy

jihatlarini ifodalashga harakat qildilar. 20-

asrning 20-yillarida „Sharq sanʼati zarbdor

maktabi“ ochilgach, T.da professional

---

badiiy taʼlim yoʻlga qoʻyildi. Shu

maktabda tahsil olgan B. Nurali,

S.N.Beklarov, keyinchalik ularning safiga

qoʻshilgan Yu.P.Daneshvar, I. Klichev, A.

Hojiyev, A. Quliyev, N. Xoʻjamuhamedov,

A. va Ch. Omongeldiyevlar tasviriy

sanʼatni rivojlantirishga muhim hissa

qoʻshdilar. 20-asrning 2yarmida turkman

badiiy sanʼatida grafika, dastgoh

gravyurasi, natyurmort, avtoportret, teatr

va kino bezakchiligi kabi janrlar rivoj

topdi.

---

Istiklol yillari T. tasviriy sanʼatida

milliylikka eʼtibor kuchaydi. Dastgoh

rangtasviri, grafika, maxrbatli

haykaltaroshlik rivojlandi. Keksa avlod

vakillaridan I. Kdichev, A. Almamedov,

shuningdek, Sh. Akmuhammedov, A.

Muhammedov, Ya. Bayramov, J.

Amandurdiyev, Ch. Amandurdiyev, G.

Guseynov, A. Murodaliyev, K.

Nurmurodov va boshqa samarali ijod

qilmoqdalar. Chunonchi, Sh.

Akmuhammedov ijodida oʻtmish bilan

hozirgi kunning uzviy bogʻliqligini

---

koʻrsatish, milliy estetik tamoyillarni

ifodalash, Ya. Bayramov ijodida dadil

novatorlik, atrof muhitni, umuman

hayotni falsafiy talqin qilishga intilish

seziladi. 1939 yil T. Rassomlar

uyushmasi va 1994 yil Milliy Badiiy

akademiya tashkil etilgan.

Anʼanaviy shakllari qad. ironii elatlar

musiqa ijodi hamda turkoʻgʻiz

qabilalarining musiqa anʼanalari negizida

Musiqasi

---

qaror topgan. Parfiya poytaxti Niso,

Margʻiyona poytaxti Marv, Saraxsdan

topilgan arxeologik yodgorliklari

islomgacha boʻlgan musiqa madaniyati

(musiqa cholgʻulari) haqida tasavvur

beradi. Saljuqiylar davlati davri (11—12-

asrlar)da turkmanlarning musiqa

madaniyati ravnaq topdi. Turkman xalq

qoʻshikdari orasida dehqon jamoalari

hayotiga xos mavsum marosim

qoʻshiqlari („Yilan oyni“, „Chemche gelin“,

„Ximmil“, „Xeshelle“ va boshqalar),

shuningdek, oilaviy marosim va maishiy

---

(„Xushroy“, „Edemekrem“, „Oʻlan“, „Azadi“,

„Chapak“, „Zikir“, „Xuvdi“, „Agi“)

qoʻshiqlari, bayram va sayillarda ayollar

ijro etadigan „Lyale“, „Mavrike“ kabi

janrlar keng oʻrin olgan. Musiqa

cholgʻulari orasida qad. xizlavuk, juljul,

gopuz (changqoʻbiz) hamda puflama

tuyduklar, doirasimon deprek, dutor va

gʻijjaklar mavjud. Ayniqsa, turkman dutor

kuylari (Qirqlar, Saltikdar, Muqamlar)

shakli murakkabligi, nolalarga boyligi

bilan ajralib turadi. Milliy professional

musiqa yoʻllari turkman baxshi va

---

sozandalar ijodida namoyon boʻladi.

Baxshilar dutor (dutor va gʻijjak, baʼzida

gargituyduklar) joʻrligida qahramonlik va

ishqiy mavzudagi („Goʻroʻgʻli“, „Nejeb

oʻgʻlon“, „Sayot va Hamro“, „Shohsanam

va Gʻarib“ kabi) dostonlarni mahorat

bilan, maxsus kuylash usullaridan keng

foydalanib ijro etadilar. 1929 yil

Ashxobodda badiiy texnikum musika

boʻlimi bilan birga ochildi (1935 yildan

musiqa bilim yurtiga aylantirilgan). Ilk

turkman kompozitorlari A. Kuliyev, V.

Muxatov, D. Ovezovlar yetishib chikdi.

---

1929 yil simfonik orkestr, 1934 yil xor,

1941 yil Opera va balet teatri tashkil

etildi. 1941—45 yillarda „Zuhro va Tohir“,

„Shohsanam va Gʻarib“ operalari, „Aldar

koʻsa“ baleti yaratildi. Kompozitor A.

Shaposhnikov bilan V. Muxatovning

„Kamina va qozi“ hajviy operasi, M.

Ravich bilan N. Muxatovning „Zoʻraki

tabib“ baleti, A. Quliyev, A. Shaposhnikov,

V. Ahmedovning orkestr uchun yozgan

konsertlari 50—60-yillardagi turkman

musiqasining yutugʻi boʻldi. 70—80ylarda

turkman musiqasi uslubida yangi siljish

---

sodir boʻldi. Kompozitorlardan Ch.

Nurimov („Garmselning oʻlimi“,

„Qoʻhitang fojiasi“ baletlari, simfonik

konsertlari), N. Xolmamedov (vokal

qoʻshiklari), A. Agajikov („Soʻna“ va

„Taxdikali tun“ operalari, „Feruza“ baleti),

R. Ollayorov (oratoriya va simfoniyalari)

yangi ifoda usullaridan foydalandilar. Ch.

Ortiqov, D. Nuriyev kabi yosh

kompozitorlar ijod kila boshladi. Ijrochilar

orasida dirijyor X. Allanurov,

xonandalardan A. Annaquliyeva, M.

Quliyeva, M. Shaxberdiyeva, raqqos va

---

raqqosalardan G. Musayeva, A.

Pursiyanovlar mashhur.

Ashxobod va Toshhovuzda musiqali

drama teatrlari, Ashxobodda Milliy

konservatoriya, Ashxobod, Mari va

Turkmanobodda musiqa va sanʼat bilim

yurtlari, turli shaharlarda musiqa

maktablari bor.

Teatri

---

1918 yildan havaskor teatr toʻgaraklari

tuzila boshladi. 1926 yil dastlabki millim

drama studiyasi tashkil etildi. Unda

dramaturglar K. Burunov, A. Kaushutov,

rejissyor Yu. Alimzoda dare berdilar,

Suray Murodova, A. Qulmamedov, K.

Berdiyev, O. Durdiyeva, K. Qulmurodov va

boshqa aktyorlar tahsil oldilar. 1929 yil

shu studiya negizida turkman teatri (xoz.

Mullanafas nomidagi drama teatri) barpo

etildi. Unda B. Kerboboyevning

„Yuksalish“, A. Karliyevning „Ayna“

pyesalari va chet el dramaturglarining

---

asarlari sahnalashtiriddi. Mari, Karki,

Qizilarvot va boshqa shaharlarda yangi

teatrlar ochildi. 20-asrning 2yarmida

turkman teatrlarida G. Muxtorov, K.

Seytliyev, B. Omonov, Q. Quliyev, A. N

Ostrovskiy, U.Shekspir pyesalari qoʻyildi.

Teatr jamoalari orasida Ashxoboddagi

yosh tomoshabinlar teatri, Maridagi

Kamina nomli drama teatri,

Turkmanoboddagi musikali drama teatri,

sanʼat arboblaridan B. Omonov, A.

Durdiyev, M. Cherkezov, M. Kirillov, S.

---

Otayeva, T. Gʻafurova, N. Suyunova, M.

Aymedovalar mashhur.

1926 yil kinofabrika tashkil etildi,

keyinchalik u „Turkmanfilm“ga aylantirildi

(hozirgi A. Karliyev nomidagi

kinostudiya). Shu yerda dastlabki hujjatli

filmlar — „Oq oltin“ (1929, rejissyor A.

Vladichuk), „Choʻlda birinchi“ (1932,

rejissyor M. Bistritskiy), „Misli

koʻrilmagan voqea“ (1936) yaratildi.

Kinosi

---

Dastlabki badiiy filmlar — „Unutib

boʻlmaydi“ (1931, rejissyor D.

Poznanskiy), „Yetti yurak“ (1935, rejissyor

N. I. Tixonov), „Men qaytaman“ (1935,

rejissyor A. Ledashchev), „Dursun“ (1940,

rejissyor Ye. IvanovBarkov) ekranga

chiqarildi. 40—50-yillarda yaratilgan

filmlar („Olisdagi kelin“, „Keksa Ashirning

hiylasi“, „Oila nomusi“, „Birinchi imtihon“)

muvaffaqiyat qozonmadi va tanqidga

uchradi. 60-yillarda voya ga yetgan X.

Narliyev, K. Yazxonov, M. Qurbonklichev,

Ya. Saidov, M. Suyunxonov kabi yosh

---

rejissyorlarning ijodi kinematografiyani

jonlantirdi. B. B. Mansurovning

„Musobaqa“ filmi (1964) goyaviy

yetukligi, ifoda vositasining taʼsirchanligi

bilan ajralib turadi. Unda murakkab

insoniy muammolar tarixiy voqealar

asosida hal etilgan boʻlsa, oʻsha

rejissyorning „Chanqovni bosish“ filmida

(1967) mazkur muammolar zamonaviy

voqeliqda ifodalab berilgan.

„Mahtumquli“ (1968) va „Maqom sirlari“

(1974) filmlari tarixiy shaxslarga

bagʻishlangan. X. Narliyevning „Qoraqum,

---

soyada 45°“ (1983) filmida gazchilarning

hayoti tasvirlangan. Yosh rejissyor X.

Kakaboyevning „Otam qaytsinchi,

kurasan“, X. Narliyevning „Jamol daraxti“

filmlari turkman kinematografiyasining

soʻnggi yillardagi yutuqla]ei jumlasiga

kiradi.

Oʻzbekiston —

Turkmaniston adabiy va

madaniy aloqalari

---

Oʻzbek va turkman xalqlari azaldan

iqtisodiy, madaniy va adabiy aloqada

boʻlib kelganlar. Alisher Navoiyni turkman

xalqi Mir Ali nomi bilan tanigan, uning

asarlari shoir hayot chogʻidayoq

turkmanlar orasida mashhur boʻlgan.

Navoiy gʻazallarini turkman baxshilari

hozirgi kungacha ham kuylab keladilar.

Xiva madrasalarida tahsil olgan turkman

mumtoz shoirlari Ozodiy, Mahtumquli,

Andalib Navoiyni oʻzlariga ustoz deb

bilganlar. Ayni paytda Mahtumqulining

sheʼrlarini bilmagan va kuylamagan

---

oʻzbek xrfizi yoʻq desa boʻladi. Andalib

oʻzining „Layli va Majnun“, „Yusuf va

Zulayho“ dostonlarini Navoiy va Durbek

asarlaridan taʼsirlanib yozgan.

Mahtumqulining tanlangan sheʼrlar

toʻplami oʻzbek tilida bir necha marta

nashr etildi. Gʻafur Gʻulom va Berdi

Kerboboyev, Abdulla Qahhor va Beki

Seytoqov, Zulfiya va Tovshan Esanova,

Asqad Muxtor va Qora Seytliyev kabi

oʻzbek va turkman yozuvchishoirlari

oʻrtasidagi doʻstlik adabiy aloqalar

---

tarixida muhim oʻrin egallaydi. B.

Kerboboyevning „Dadil qadam“,

„Oysulton“, „Nebitdogʻ“ romanlari, X.

Deryayevning „Qismat“ romanepopeyasi,

Mullanafas, Andalib, Kamina, B.

Kerboboyev sheʼrlari, Ota Kavshutovning

„Nebitdogʻ etaklarida“ romani, Q.

Quliyevning „Qora karvon“ romani, T.

Togʻanovning „Durlar xazinasi“ qissasi va

boshqa asarlar oʻzbek tiliga tarjima

qilingan. Turkman dramaturgiyasining

„Mahtumquli“ (B. Kerboboyev), „Oila

nomusi“, „Kim aybdor?“ (X. Mutalov)

---

singari namunalari oʻzbek teatrlarida

sahnalashtirilgan. Oʻz navbatida,

H.X,.Niyoziyning „Boy ila xizmatchi“, A.

Qaxdorning „Shohi suzana“, B.

Rahmonovning „Yurak sirlari“, Sayd

Ahmadning „Kelinlar qUzgʻoloni“

pyesalari turkman teatrlarida namoyish

qilindi. Turkman adiblarining (B.

Kerboboyev, J. Orazov, B. Seytokrv, O.

Otajonov va boshqalar) Oʻzbekiston,

oʻzbek shoir va adiblarining (Gʻ.Gʻulom,

Shayxzoda, Mirtemir) Turkmaniston

mavzuidagi asarlari muhim.

---

Sayoxat znachit puteshestvie  —

Fotografii Turkmenistana, Uzbekistana,

Kazaxstana

Andoza:MDH

Havolalar

---

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin.

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

---

  Soʻnggi tahrir 6 oylar avval 213.230.108.63 tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Turkmaniston&oldid=2108203

" dan olindi