U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbekist0n tarixi

Arab  xalifaligining  0 ‘rta  Osiyoda  yuritgan  siyosati.  Boshqaruv  tizimi. 

Soliq  siyosati:  xiroj,  ushr, jizya,  zakot,  fitr.  Aholining  majburiyatlari.  Mahal­

liy  m adaniyatning  ta’qib  etilib,  arab  madaniyatining  targ‘ib  etilishi  Shahar- 

larga  arab  qo‘shinining  joylashtirilishi,  arab  tilining  rasmiy  tilga  aylantirili- 

shi.

Arablar 0 ‘rta Osiyoni  bosib olgach,  bu  hududdagi  ham m a shaharlar va aholi 

joylarida  o ‘z  qo‘shinlarini joylashtirdilar.  Bu  harbiy  kuchlar  o ‘z  vaqtida  mahalliy 

aholi  ustidan  nazorat  qilib  turardi.  Arab  xalifaligining  hukmronligi  aholi  uchun 

og‘ir yuk b o iib  qoldi.

Istilochilar a w a l  boshda  M ovarounnahming hunarmandchilik va savdo  sha- 

harlari,  obod  viloyatlariga  bostirib  kirib,  ulami  taladilar  va  katta  o ‘ljalarga  ega 

bo ‘ldilar.  0 ‘lkalami  bosib  olish  chog‘ida  dehqonchilik  vohalari  oyoq  osti  qilinib, 

shahar  va  qishloqlar  vayron  etildi.  Suv  inshootlari  buzib  tashlandi.  Ko‘pgina joy- 

larda  qurg‘oqchilik  yuz  bera  boshladi.  Shaharlardan  katta  m iqdorda  qimmatbaho 

o ‘ljalar,  Buxoro,  Poykand  va  So‘g ‘d  hukmdorlaridan  esa  katta  miqdorda  tovon 

olindi.

Arab qo‘shini  tarkibiga mahalliy  aholi ichidan ko‘plab erkaklar majburan sa- 

farbar qilindi.  Harbiy harakatlar natijasida aholining bir qismi  halok b o id i, bir qis- 

mi  asir  olindi.  Barcha  shahar  va  qishloqlarda  o ‘z  harbiy  garnizonlarini joylashti- 

rishgan  arablar shu harbiy  kuchga tayanib,  aholidan turli  soliqlar undirishar, ulami 

turli jam oat  ishlariga  safarbar  qilishar  edi.  Marv,  Poykand,  Buxoro,  Samarqandda 

uylam ing  qoq  yarmi  arablar  ixtiyoriga  topshirildi.  B a’zi  istilochi  zodagonlar  deh­

qonchilik vohalaridagi  eng unumdor yer m aydonlar va suv inshootlarini egallab ola 

boshladilar.  Arab  oilalari  qishloq  va  shaharlarga  kelib  o‘m asha  boshladilar.  Ariq 

qazish,  ko‘prik qurish,  binolam i  ta ’mirlash  va boshqa jam oa ishlarida aholidan  be- 

pul  foydalanar edilar.  Shu  bilan birga,  mahalliy  aholi arab zodagonlari va qo‘shini- 

ni  ot-ulov,  kiyim-kechak,  oziq-ovqat,  qullar va boshqa narsalar bilan  ta’minlab  tu- 

rishi  kerak edi.

21

---

Iqtisodiy  hayotni  o ‘z  qo‘llaridan  chiqarmaslik  m aqsadida  arablar  bu  yerda 

sosoniylar  tartibidagi  soliq  tizimini  joriy  qildilar.  Bu  tizim ga  yer  solig‘i  -   xiroj 

(hosilning  o‘ndan  bir yoki  o ‘ndan  ikki  qismi  miqdorida)  chorva,  hunarmandchilik, 

savdo-sotiqdan  zak o t  (qirqdan  bir  miqdorda)  hamda  islomni  qabul  qilmagan 

shaxslardan olinadigan ju z y a solig‘i ham qo‘shildi.

Arablar  o‘z hukmronligi  siyosiy  negizini  mustahkamlash va  uning  barqaror- 

ligini ta ’m inlashda  islom  dinini  keng yoyishga va targ‘ib qilishga katta e ’tibor ber- 

dilar.  0 ‘rta  Osiyo  aholisi  ichida  e ’tiqod  qilayotgan  zardushtiylik,  moniylik,  bud- 

dizm,  nasroniy  va  boshqa  dinlar  soxta  deb  e ’lon  qilindi.  Ayniqsa,  zardushtiylikka 

qarshi  keskin  kurash olib  borildi.  Bosib olingan yerlarda bu  dinning barcha  ibodat- 

xonalari  yo‘q  qilindi.  Uning  o ‘m iga  masjidlar  barpo  qilina  boshlandi.  Zardushtiy 

adabiyotlar,  xususan,  diniy  kitoblar,  so‘g ‘d  tilidagi  nomalar,  xalq  adabiyoti  yo‘q 

qilinib yuborildi.

“Q utayba ibn  Muslim  Xorazm  xattotlarini  qatl  ettirdi  va din  peshvolarini  qi- 

rib  tashlab,  ulam ing  kitob  va  qoiyozm alarini  yoqib  yuborgandan  keyin,  deb  yoz- 

gan edi  Beruniy, xorazmliklar savodsiz bo ‘lib qoldilar,  ulam ing faqat yodda saqlab 

qolgan xotiralarigina qoldi,  ammo vaqt o ‘tishi bilan bu unutilib, faqat o ‘zlari  uchun 

mos b o ig a n  xotiralargina saqlanib qoldi” .

So‘g ‘d tilidagi  dunyoviy  adabiyotlar yo ‘q  qilib tashlandi.  Islom  dinini  qabul 

qilgan,  musulmon  b o ig a n   mahalliy aholi  vakillari  dastlabki  yillarda xiroj  va juzya 

soliqlaridan  ozod  etilib,  ularga  anchagina  imtiyozlar  berildi.  N am oz  o ‘qish  uchun 

masjidlarga borgan  shaxslarga 2  dirham dan pul ham berilar  edi.  Juzya so lig in i  o ‘z 

vaqtida  to ia m a g an   kishilar  tutib  olinib,  bo‘yinlariga  “qarzdor”  deb  taxtachalar 

osib qo ‘yilgan.

Qutaybaning  o iim id an   so‘ng,  arab  hokimiyatining  Movarounnahrdagi  mav- 

qeyi  biroz  zaiflasha  bordi.  Xurosonning  yangi  noibi  Al-Jarroh  (717-719)  yangi 

musulmon  aholisiga  islomga zid  ravishda shafqatsiz  munosabatda b o i a  boshlaydi. 

Sulaymon vafotidan  so‘ng  taxtga o ‘tirgan  yangi  xalifa Umar  ibn  Abdulaziz  (717— 

719) -  Umar  II  xorijiylar ta iim o ti  tarafdori  edi.  Xorijiylar  shialardan  ajralib  chiq- 

qan guruh b o iib ,  ilk islom ta iim o ti tartiblarini  va umumiy tenglik g ‘oyalarini  ilga- 

ri  surar edilar.  Umar  II  Movarounnahrdagi  murakkab vaziyatni  hisobga olib,  bo‘y- 

sundirilgan  xalqlar  bilan  murosachilik  siyosatini  yurgiza  boshladi.  U  Movaroun- 

nahr  aholisini  islomni  qabul  qilishga chaqirib,  katta ahamiyatli  farmon  qabul  qildi. 

U nga ko‘ra, arablarga yangi yerlarni  zabt  etish  man  qilindi  va moliyaviy  islohotlar 

o ‘tkazish k o ‘zda tutildi.  Arablar bilan bir qatorda, yangi  musulmonlardan  ham ju z ­

ya  va  xiroj  s o lig i  olish  bekor  qilindi.  Umar  II  soliq  yig‘uvchilardan  va  xalifalik 

amaldorlaridan Qur’on  va Hadislarga qat’iy amal qilishni  buyurdi.

Arab feodal-zodagonlari turli y o ila r  bilan xiroj  so lig i yig‘a boshladilar.  Xa­

lifa xazinasiga keladigan  soliqlar esa kam ayib keta boshladi.  Xiroj  yerlarini  davlat 

s o lig i  sifatida saqlab  qolish  m aqsadida Umar  II  arablarga o‘z yerlarini  kengaytiri- 

shni  man  etdi  va  hijriyning  100  yilidan  (719-yil)  keyin  sotib  olingan  barcha  xiroj 

yerlarini  qaytib  berishni  buyurdi.  Shu  paytgacha olingan  yerlardan  esa xiroj  emas, 

ushr (o ‘ndan bir qismi) soliq olish  ko‘zda tutildi.

U mar  II  islohotlaridan  ruhlangan  Samarqand  ahli  zodagonlari  unga  elchilar 

yuborib,  Samarqand  shahristonini  qaytarib  berishni  so‘radilar.  Umar  II  Samarqand

22

---

hokimi  Sulaymon  ibn Abus-Sariyaga maktub yozib,  qozi  bu  ishni  hal  qilib  berishi- 

ni  so‘raydi.  Samarqandliklar  shikoyati  ko‘rib  chiqilib,  bu  ish  samarqandliklar  foy- 

dasiga  hal  bo‘ldi.  Qozi  Samarqanddan  arab  gam izoni  olib  chiqib  ketilishi  kerak 

deb  hukm  chiqardi.  Bu  esa  urushni  bildirar  edi.  Arablar  kuch-qudratini  bilgan  sa­

marqandliklar  o ‘z  da’volaridan  yana voz  kechdilar.  M ahalliy  zodagonlar  o ‘zlarini 

musulmon  hisoblab,  g ‘aznaga  soliq  to ‘lamay  qo'ydilar.  Shundan  so‘ng  xalifalik 

barchadan  soliqlami  olishni  belgiladi.  Natijada  M ovarounnahrda  norozilik  kucha- 

yib  keta  boshladi.  Mahalliy  zodagonlar  bilan  arab  m a’muriyati  orasida  ziddiyat 

keskinlasha bordi.