U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbekist0n tarixi

Movarounnahrda tohiriylar va  som oniylar davlatlarining vujudga  kelishi, 

boshqaruv  tizimi. Tohiriylar davlati.  Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Tohiriylar bilan 

safforiylar o ‘rtasidagi kurash

M a’mun  xalifalik oldidagi  katta  xizmatlari  evaziga Tohir  ibn Husaynni  821- 

yilda  Xurosonga  noib  etib  tayinlaydi.  Shu  tariqa,  Tohiriylar  davlati  vujudga kelib, 

873-yilga qadar davom  etadi.  Uning  poytaxti  avval  Marv,  keyinroq Nishopur  bo‘- 

ladi.  Dastlab,  M ovarounnahrning  ko‘pgina  viloyatlari  ham  uning tasarrufida  b o i ­

gan.  Buning  boisi  shuki,  ikkala  o ik a n in g   noiblik  markazi  Xurosonning Nishopur 

shahri  b o ig a n .  Tohir  ibn  Husayn  boshqaruv jilovini  q o ig a   kiritgach,  undan  yurt 

mustaqilligini,  uning  ravnaqi  va  qudratini  oshirish  y o iid a   foydalanishga  qat’iyan 

y o ‘l tutadi. Tohir ibn  Husayn  o ‘z davlatining mustaqilligini tiklash maqsadida 822- 

yilda xalifa nomini  xutba namozidan  chiqarib tashlashga amr qiladi.  Biroq  tez ora- 

da  uning  sirli  o iim i  bu  borada katta  ishlar qilinishiga imkon  bermaydi.  Uning vo- 

rislari  Talha  (822-828),  Abul  Abbos  Abdulloh  (830-844),  Tohir  ibn  Abdulloh 

(844—862),  M uhammad  ibn Tohir (862-873)  davrlarida tohiriylar davlatining mus- 

taqilligi  xiyla ta ’minlandi.  Tohiriylar  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  hayotni,  mul- 

kiy munosabatlam i rivojlantirish,  qishloq xo‘jaligini tartibga keltirish, suv resursla- 

ridan  foydalanishni  yaxshilash,  suv  inshootlari  barpo  etish,  shuningdek,  fuqarolar- 

dan  olinadigan  soliqlam i  m o‘tadillashtirishga  ahamiyat  beradilar.  Poytaxt  Marv- 

dan Nishopurga  ko‘chiriladi.  Jumladan,  Abdulloh  ibn  Tohim ing  chiqargan  bir  far- 

m onida  “dehqonlam i  ranjitmaslik”,  buningsiz  xazinaga  yetarli  miqdorda  soliq 

tushmasligi  alohida  uqtirilgandi.  Biroq shunga qaramay, Tohiriy hukmdorlar amal- 

da  dehqonlarni  emas,  balki  ko‘proq  yirik  mulkdorlar,  savdogarlam ing  manfaatla- 

rini  himoya  qilardilar.  Shu  bois  tohiriylar  davrida  oddiy  aholi,  ayniqsa  dehqonlar 

o g i r   asoratda  yashash,  haddan  ziyod  soliq-oiponlar  to ia sh g a   majbur  etilgandi. 

Birgina 844-yilda ulardan olingan soliq miqdori 48  mln.  dirhamni tashkil etgan. Bu 

o ‘sha davr  sharoiti  uchun  mislsiz ko‘p  edi.  Shuning  uchun  ham  mamlakatning  Se- 

yiston va boshqa viloyatlarida  dehqon g ‘alayonlari yuzaga kelib,  kuchayib  borgan.

25

---

Xurosonning  sharqiy  hududlarida yuzaga  kelgan  g‘oziylar  harakati  va  dehqonchi- 

lik vohalaridagi  g ‘alayonlar qo ‘shilib,  keng miqyoslar kasb  etib  bordi.  Bu  harakat- 

lam ing yetakchilariga aylangan,  asli  kelib  chiqishlari  hunarmand -  miskar  bo‘lgan 

aka-uka Yoqub  va Amir ibn  Layslar  873-yilda Nishopum i  egallab  Tohiriylar  sulo- 

lasini  ag‘darib  tashlashga  muvaffaq  bo‘ladilar.  Buning  natijasida  Yoqub  ibn  Lays 

asos  solgan  safforiy (m iskar)lar sulolasi  hokimiyatga keladi.  Biroq yangi  hukmdor 

Yoqub  ibn  Lays  shaxsiy  hayotda  qanchalik  oddiy  turmush  tarziga  amal  qilib  ya- 

shamasin,  o ‘z armiyasining jangovarligini  kuchaytirish,  askarlarni  maosh  bilan ta ’- 

m inlashga urinmasin,  mehnatkash  xalqning  og‘ir soliqlar to‘lashi,  boshqa to ‘lovlar 

va majbu-riyatlami  o ‘tashi  avvalgidek  o‘zgarmay  qola  berdi.  Bu  hoi  oxir-oqibatda 

safforiylar sulolasi  hukmronligining ijtimoiy-iqtisodiy  ildizlarini  qaqshatib,  uni  ha- 

lokatga mahkum  etmay qolmadi.