U. Abdalov, U. Xo‘jamuratov, X. Matkarimov, X. Matyaqubov 0 ‘zbekist0n tarixi

Ismoil  Somoniy  islohotlari.  Davlatni  boshqarish  tartibi,  Ruhoniylar 

mavqeyi. Buxoroning islom  dunyosida nufuzli  markazga aylanishi.  Somoniylar 

M ovaraunnahr  va  Xurosonda  mustaqil  davlat  tuzish  uchun,  avvalambor,  kuchli 

markazlashgan  hokimiyat  tuzish  kerakligini  yaxshi  tushunishgan.  Bu,  ayniqsa,  Is­

moil  Somoniy  hukmronligi  davrida  kunning  dolzarb  masalasiga  aylandi.  Chunki 

Ismoil  Somoniy  M ovarounnahr  va  Xurosonni  birlashtirishga  va  yagona  markaz­

lashgan  davlat  tuzishga  muvaffaq  bo‘ldi.  Endi  bu  davlatni  idora  qilish  lozim  edi. 

Shuning  uchun  Ismoil  bir  qancha  islohotlar  o ‘tkazdi.  M ana shunday  islohotlardan 

biri  davlatni  boshqarish  m a’muriyatini jo riy  qilish  b o id i,  Bu  islohotga  binoan 

davlatni  idora  qilish  saroyi  (dargoh)  va  10  ta  devon  (harbiy-fuqaro  mahkamalari) 

tashkil  etildi.  Ismoil  Somoniy  davlatning majmuini tashkil  etishda sosoniylar  Eron 

va Arab  xalifaligida qabul  qilingan tajribalardan  foydalandi  va  uni  zamon  talabiga 

qarab mukammallashtirdi.

Hokimiyatning  eng  yuqori  pog‘onasida  somoniylar  turib,  ular  am ir  unvoni 

bilan  davlatni  idora  qilganlar.  Davlat  majmuini  mustahkamlashda,  Nasr  II  Somo- 

niyning  m a’rifatli  vazirlari  Abu  Abdullo  Muhammad  Jayhoniy  va  Abufazl  Mu­

hammad  Balamiylarning  xizmatlar  katta b o ‘lgan.  Umuman,  somoniylar  hukmdor- 

ligi  davrida vazirlik mansabiga asosan  shu  ikki  sulola vakillari tayinlangan.  Davlat 

majmuyini  dargoh  va  devonlarga  b o iin ish i  m a’lum  darajada  rasmiy  b o ig a n . 

Chunki  saroyning  nufuzli  kishilari  ko‘p  xollarda  devonlam ing  ishlariga  aralashib 

turganlar.  Saroyda  siyosiy  hokimiyat  “Sohibi  Xoras”  qo ‘li  ostida b o ig a n .  Sohibi 

Xoras  Amirning  farmonlari  bajarilishini  nazorat  qilgan.  Saroyda  Sharbatdorlar, 

Dasturxonchilar,  Tashtdorlar,  Otboqarlar,  x o ‘ja lik   beklari  kabi  turli  xizmatchilar 

b o ig a n .  Saroydagi  ham ma  xo‘jalik  ishlarini  “vakil”  boshqargan.  Vakil  saroydagi 

e ’tiborli  kishilardan  biri  hisoblangan.  Narshaxiyning  yozishicha,  N asr  II  Somoniy 

hukmronligi davrida o ‘n devonga Buxoro registonida o ‘nta maxsus bino qurilgan.

Devonlar orasida vazir yoki “ xo‘ja  buzurg”  devoni  alohida o ‘rin tutgan.  Bu 

devonga boshqa ham ma devonlar b o ‘ysungan. U ham ma m a’muriy,  siyosiy va xo‘- 

ja lik  mahkamalarini nazorat qilgan.

Davlatni  idora  etishda  “ mustavfiy  devoni”  ham  muhim  ahamiyatga  ega 

b o ‘lgan. Bu  devon davlatning butun moliya ishlarini  boshqargan va nazorat qilgan. 

Devon xazinador tomonidan boshqarilgan.