U. T. Berdiev

Ikkilamchi chulg‘amida nol ketma-ketlikli toklari bo‘lgan nosimmetrik yuklama. Bunday hol faqat ikkilamchi chulg‘am Y sxemasiga ulanib, nol simi tashqariga chiqarilganda yuzaga keladi. Bu toklarning transformator ishlariga ta’siri birlamchi chulg‘am qanday (Y yoki ) sxemaga ulanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Quyida shu variantlarni alohida tahlil qilamiz.
1. Birlamchi chulg‘am Y ga, ikkilamchi chulg‘ami esa «nol simli yulduz (Y₀)» sxemasi bo‘yicha ulanganda ikkilamchi chulg‘amning keltirilgan toklari quyidagilarga teng bo‘ladi:

Birlamchi chulg‘am Y sxemaga ulanganligidan nol ketma-ketlik tutashadigan kontur bu sxemada bo‘lmaydi, va shu sababli, ikkilamchi chulg‘amdagi nol ketma-ketlikli toklar birlamchi chulg‘amga tranformatsiyalanmaydi, ya’ni yuqori kuchlanishli chulg‘amda I₍₀₎₌ 0 bo‘ladi. Transformatorning ikkilamchi chulg‘amidagi I_(a) , I_(b), I_(c) va I_A, I_B, I_C toklar har bitta fazada ixtiyoriy vaqtda o‘zaro teng va qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘lgani uchun, ular hosil qilgan MYuK lar o‘zaro muvozanatlashadilar va shu sababli, transformator o‘zagida magnit oqimini hosil qilmaydilar. Nol ketma-ketlikli I₍₀₎ toklar faqat ikkilamchi chulg‘amdan o‘tadi va magnit jihatdan hech nima bilan muvozanatlashmaganligi tufayli ular magnitlovchi toklar bo‘lib, transformatorda qo‘shimcha magnit oqimi F₍₀₎ ni hosil qiladi. Bu magnit oqimlar hamma fazalarda bir xil va fazalari mos keladi.
Uch sterjenli transformatorda F₍₀₎ o‘zakdan o‘tib, magnit qarshiligi katta bo‘lgan oraliqlar orqali tutashadi va shu sababli, uning qiymati kichik bo‘ladi. Nol ketma-ketlikli toklari va magnit oqimlarining namoyon bo‘lishi transformatorning magnit to‘yinishi tufayli hosil bo‘ladigan 3-garmonika toklari va magnit oqimlarining namoyon bo‘lishiga o‘xshasada, ular orasida katta farqlar ham bor, ya’ni:
a) ularning hosil bo‘lish tabiati har xildir. Nol ketma-ketlikli toklari yuklama tokining nosimmetrikligidan hosil bo‘lsa, 3-garmonika toki esa magnitlanish xarakteristikasining egri chiziqli bo‘lganligidandir;
b) nol ketma-ketlikli toklari vaqt o‘tishi bilan tarmoq chastotasiga teng bo‘lgan chastotada o‘zgaradi, 3-garmonika toklari esa unga nisbatan 3 marta katta (f₃ = 3f₁) chastota bilan o‘zgaradi.
Chulg‘amlari Y/Y₀ sxema bo‘yicha ulangan transformator kuchlanishlari uchburchagining «og‘irlik markazi» deb nomlanadigan 0 nuqta Y/Y₀ sxemadagi nosimmetrik yuklamada shu markazdan siljiydi. Bu siljishning kattaligi nol ketma-ketlikli toklari faza chulg‘amining to‘la qarshiligi Z₍₀₎ da hosil qilgan I₍₀₎Z₍₀₎ kuchlanish tushishiga teng (8.3-rasm).I₍₀₎ = 0 bo‘lsa diagramma 0 nuqtada bo‘lib, I₍₀₎  0 bo‘lganda esa, bu nuqta birorta 0 nuqtaga siljiydi.





8.3-rasm. CHulg’amlari Y/Y₀ sxemaga ulanganda nol ketma-ketlikli toklarning ta’siridan transformatorda fazaviy kuchlanishlar sistemasining buzilishini kursatuvchi vector diagramma

Bunga sabab Y/Y₀ sxemaga ulangan transformator ikkilamchi chulg‘amidagi nol ketma-ketlikli toklari birlamchi chulg‘am tomonidan muvozanatlashmay, o‘zakni qo‘shimcha magnitlaydi va ikkala chulg‘amda nol ketma-ketlikli E₍₀₎ EYuK larni hosil qiladi. Ular birlamchi chulg‘amdagi to‘g‘ri ketma-ketlikli EYuK lar bilan qo‘shiladi:

E_A = E_A(1) + E₍₀₎; E_B = E _B(1) + E₍₀₎; E_C = E_C(1) + E₍₀₎. (8.3)
Bu holda birlamchi chulg‘am liniyaviy kuchlanishlari tizimi simmetrik holda qolsa ham birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar fazaviy kuchlanishlarining tengsizligi sezilarli darajada oshadi (8.3-rasm). Bu esa bir fazali energiya iste’molchilari uchun zararlidir. Shu sababli nol simidan o‘tadigan tokning qiymati I_n  0,25I_2N bo‘lishi kerak.
Ikkilamchi chulg‘am liniyaviy kuchlanishlariga nol ketma-ketlikli toklari ta’sir qilmay, ularda simmetriklikning buzilishi faqat teskari ketma-ketlikli toklarning mavjudligi tufayli sodir bo‘ladi.
2. Birlamchi chulg‘am , ikkilamchi chulg‘am esa Y₀ sxemasi bo‘yicha ulanganda birlamchi chulg‘am ichida berk kontur paydo bo‘lib, unda nol ketma-ketlikli toklari uchun o‘tadigan yo‘l mavjud bo‘lganligidan faqat shu konturda aylanadi (8.2,b-rasm), ya’ni liniyaga chiqmaydi. «Uchburchak» sxemasida liniyaviy toklar ikkita qo‘shni fazaviy toklarning ayirmasiga teng bo‘lganligidan nol ketma-ketlikli toklar liniyada paydo bo‘lmaydi. Demak, /Y ulanish sxemasida ikkilamchi chulg‘amdagi tokning uchta tashkil etuvchilari ham birlamchi chulg‘amga transformatsiya bo‘ladi. Nol ketma-ketlikli toklar hosil qilgan natijaviy magnit oqim faqat tarqalgan oqimlardan iborat bo‘ladi. Bunda transformator kuchlanishlari uchburchagi «og‘irlik markazi»ning siljishi uncha sezilarli bo‘lmaydi.
Chulg‘am Y sxemasiga ulanganda liniyaviy kuchlanishi U,  sxemasiga ulanganda esa liniyaviy toki I ikkita faza toklari yoki kuchlanishlari qiymatlarining geometrik ayirmasiga teng bo‘lganligidan hamda bunda nol ketma-ketlikli toklar hamma fazalarda yo‘nalishi bir xil bo‘lgani uchun ular yo‘q bo‘lib ketadilar. Shu sababli birlamchi chulg‘amning liniyaviy tokida va ikkilamchi chulg‘amning liniyaviy kuchlanishida nol ketma-ketlikli tashkil etuvchilari bo‘lmaydi.
3. Transformatorning nol ketma-ketlikli qarshiliklarini tajriba yo‘li bilan aniqlash. Transformatorning nol ketma-ketlikli qarshiligi Z₍₀₎ ni tajribada aniqlashda chulg‘amda I_a= I_b= I_c= I₍₀₎ toklarni yaratish zarur bo‘ladi. Buning uchun transformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg‘am fazalari ketma-ket (8.4,a-rasm) yoki parallel (8.4,b-rasm) ulanib bir fazali manbadan o‘zgaruvchan tok beriladi.
Ikkilamchi chulg‘am fazalari ketma-ket ulanganda ulagich «K» qo‘shilgan bo‘lib, parallel ulanganida esa u ochiq bo‘lishi kerak (8.4-rasm). Tajribadan olingan ma’lumotlar asosida Z₍₀₎, r₍₀₎ va x₍₀₎ qarshiliklar quyidagicha aniqlanadi.
Tajriba 8.4,a-rasmda-gi sxema bo‘yicha o‘tkazilganda:
Z₍₀₎ = U/(3I), r₍₀₎ = P/(3I₂) , x₍₀₎ = , (8.4)
8.4,b-rasmdagi sxema bo‘yicha o‘tkazilganda esa:
Z₍₀₎ = 3U/I , r₍₀₎ = 3P/I₂ , x₍₀₎ = . (8.5)
I kkilamchi chulg‘amni ketma-ket ulash yo‘li bilan tajriba o‘tkazish nisbatan afzal hisoblanadi, chunki bu holda fazaviy toklarning tengligi barcha sharoitda ta’minlanadi.
4. Transformatorning nol ketma-ketlikli toklari bo‘lmagan nosimmetrik yuklama. Agar transformatorning ikkilamchi chulg‘amida nol simi chiqarilmagan bo‘lsa nosimmetrik yuklamada ham nol ketma-ketlikli toklar I₍₀₎ bo‘lmaydi. Bu natijaga transformatorning chulg‘amlari /Y, Y/, Y/Y, / sxemalariga ulanganda erishiladi. Bu sxemalarda birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlaridagi fazalarning toki magnit jihatdan o‘zaro muvozanatlashadi va kuchlanishlar uchburchagining «0» nuqtasi bu holda o‘z holatini o‘zgartirmaydi.
Standartga binoan, agar teskari ketma-ketlik tashkil etuvchisi to‘g‘ri ketma-ketlik tashkil etuvchisining 5 foizidan oshmasa, unda uch fazali kuchlanish va toklar tizimi amaliy jihatdan simmetrik hisoblanadi.