Учебное пособие по курсу "Электрические измерения и инструменты" написано по типовой программе разработанной на основе Государственных

 
 
 
 
 
 
 
 

---

80 
7-bob. Magnit kattaliklarni o‘lchash. 
7.1 Noelektrik kattaliklarni elektrik o‘lchash 
 
Keyingi yillarda noelektrik kattaliklarni elektrik usul bilan o‘lchashdan 
o‘lchash texnikasida keng foydalanilmokda. 
Ko‘pgina hollarda noelektrik kattaliklarni o‘lchash uchun noelektrik 
kattalik unga bog‘liq bo‘lgan elektrik kattalikka aylantiriladi va uni o‘lchash 
orqali noelektrik kattalik aniqlanadi. 
Noelektrik kattalikni elektrik kattalikka aylantiradigan
o‘lchash 
qurilmasining elementi o‘zgartirgich yoki datchik deb ataladi. Datchiklar ikki 
asosiy guruhga bo‘linadi: 
1) Noelektrik kattalikni R, L, C va M elektrik parametrlardan birortasiga 
aylantiruvchi parametrik o‘zgartirgichlar; 
2) 
noelektrik 
kattalikni 
E.Yu.K 
ga 
aylantiruvchi 
generatorli
o‘zgartirgichlar. 
Ba’zi parametrik o‘zgartirgichlar quyidagicha ishlaydi: 
1) reostatli o‘zgartirgichlarda o‘lchanadigan noelektrik kattalik uning 
harakatchan kontaktiga (dvijogiga) ta’sir ko‘rsatib, uning vaziyatini, binobarin, 
reostatning qarshiligini o‘zgartiradi; 
2) termo qarshilikli o‘zgartirgichlarning ishi sim va yarim o‘tkazgichlar 
qarshiligini haroratga bog‘liqligiga asoslanadi; 
3) simli o‘zgartirgichlarning ish prinsipi sim deformatsiyalanganda uning 
qarshiligi o‘zgarishiga asoslangan; 
4) elektrolitik o‘zgartirgichlarning ishi elektrolit eritmasining elektr 
qarshiligi, uning konsentratsiyasi o‘zgarishiga asoslangan; 
5) induktiv o‘zgartirgichlarda datchik biror qismining o‘lchanayotgan 
kattalik ta’sirida o‘zgarishi o‘zgartirgichning induktivligi bilan bog‘liq bo‘ladi. 
6) magnitoelastik o‘zgartirgichlar - ferromagnit o‘zagi magnitkirituvchanligi 
(magnitsingdiruvchanligi)ning 
o‘zakka 
ta’sir 
ko‘rsatuvchi 
mexanikaviy 
kuchlanishlarga bog‘liqligidan mexanikaviy kattaliklarni o‘lchashda ishlatiladi; 

---

81 
7) sig‘imli o‘zgartirgichlar datchik sig‘imining kuch, bosim, chiziqli
siljish, burilish burchagi, modda miqdori, namlik ta’sirida o‘zgarishiga asosan 
shu kattaliklarni o‘lchashda foydalaniladi; 
8) fotoelektrik o‘zgartirgichlar - fototok hosil qilish yoki chastotalari 
o‘lchanayotgan kattalikka bog‘liq bo‘lgan impulsli fototok hosil qilib, chiziqli 
o‘lchamlarni, haroratni, suyuklikning hamda gazli muxitning shaffofligi va 
xiraligini o‘lchashda qo‘llaniladi; 
9) ionizatsion o‘zgartirgichlar - ionlovchi tokning bir qator faktorlarga 
bog‘liqligidan gazni analiz qilish va uning zichligini aniqlash, buyumlarning 
geometrik o‘lchamlarini bilishda qo‘llaniladi. 
Generatorli o‘zgartirgichlar ishlash prinsipiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: 
1. Termoelektrik o‘zgartirgichlar - bunda termo E.Yu.K ning vujudga 
kelishi va uning haroratga bog‘liqligidan haroratni o‘lchashda foydalaniladi. 
2. Induksion o‘zgartirgichlardan o‘lchanayotgan noelektrik kattalikni 
induksiyalangan E.Yu.K ga aylantirib, tezlik, chiziqli va burchakli siljishlarni 
o‘lchashda foydalaniladi. 
3. Pezoelektrik o‘zgartirgichlar - mexanikaviy kuch ta’sirida E.Yu.K
vujudga kelish xodisasidan foydalanib, bosimni va buyumlarning geometrik 
o‘lchamlarini o‘lchashda qo‘llaniladi. 
Biz quyidagi o‘zgartirgichlarning ba’zilari xaqida mufassalroq to‘xtab 
o‘tamiz.