Учебное пособие по курсу "Электрические измерения и инструменты" написано по типовой программе разработанной на основе Государственных

2. Ossillografni ulash 
Kuchlanish ikki nuqtadan o‘lchanadiganligi uchun ham ossillografning 
kiritishida ikkita qisma mavjud. Va ular teng qiymatli emas. "Faza" deb 
ataladigan birinchi qisma nurni vertikal og‘diruvchi kuchaytirgichning kirishiga 
ulangan. Ikkinchi qisma esa “zaminlash”(yerlash) yoki “g‘ilof”(korpus) elektrodi 
hisoblanadi. Bunday deyilishiga sabab, chunki u qurilma g‘ilofi(korpusi) bilan 
elektrli(galvanik) aloqaga ega(bu barcha elektrli sxemalarning umumiy nuqtasidir). 
Ossillograf yerga nisbatan kuchlanishning o‘zgarishini ko‘rsatadi. 
Kirish o‘tkazgichlarining qaysi biri faza ekaninligini bilish juda muhimdir. 
Import qilinadigan asboblarda(zamonaviy ossillograflarda) odatda maxsus 
moslashtirilgan 
tekshirgich 
elektrodlardan 
foydalaniladi. 
Ularning 
zaminlanuvchi(yerlanadigan) qismi “timsoh” turidagi elektrod ko‘rinishida bo‘lib
tekshirilayotgan qurilmaning korpusiga ko‘p marta tegib ishlatilishda(ishonchli 
"biriktirilishda") qulay bo‘ladi (8.6-rasm). Bunday holda, fazani va 
korpusni(g‘ilofni) chalkashtirib qo‘yish odatda mumkin emas. 

---

93 
8.6-rasm. Zamonaviy ossillografning shchupi, chapda "ignali", o‘ng tomonda 
qismali. 
Mahalliy 
ishlab 
chiqarishdagi 
Ossillograflar 
odatda 
4 
mm 
diametrli 
shchup(elektrod) (ba’zan audio jihozlarni ishlatuvchilar tomonidan "banan" deb 
nomlanadi) uchun standartlarga ega bo‘lgan shnurlar(egiluvchan izolyatsiyali 
similar) bilan jihozlangan(8.7-rasm.). Bunday holatda, har ikkala shnur ham bir 
xil bo‘ladi va ularni ajratish uchun qo‘shimcha funktsiyalar qo‘llaniladi. Bu 
belgilarning bir nechtasi bor va ular har qanday birikmada ishlatilishi (paydo 
bo‘lishi) mumkin: 
•
zaminlash(yerlash) simlari uzunroq; 
•
zaminlash(yerlash) similar jigarrang(standart) yoki qora rangli; 
•
zaminlash(yerlash) simining vilkasi quyidagi ramziy belgiga ega 
«korpus»(g‘ilof)
yoki «zamin»(yer) 
. 
Biroq, afsuski, ushbu qoidalar doim ham qo‘llanavermaydi. Ayniqsa, bu 
ta’mirlangan kabellar uchun o‘rinli: mavjud bo‘lgan har qanday o‘tkazuvchilar va 
birinchi duch kelgan zaminlagichlardan foydalanishi mumkin. Shu sababli, fazani 
va korpusni aniqlashning yuz foiz kafolat beruvchi yana bir usuli mavjud. 

---

94 
8.7-rasm. Ossillografning tiqiluvchi elektrodi(shtekeri). 
O‘tkazuvch simlarning qaysi biri faza va qaysi biri korpus ekanligini 
aniqlash uchun hich bir joyga ulanmagan ossillografda bir qo‘l bilan o‘tkazgich 
simlarning bir uchiga, ikkinchi qo‘l bilan esa boshqa hech qanday narsaga 
tegmasdan, tegish kerak bo‘ladi. Agar ushbu o‘tkazgich sim korpus bo‘lsa, 
ekranda faqatgina gorizontal yoyish chizig‘i bo‘ladi. Agar ushbu o‘tkazgich sim 
faza bo‘lsa, ekranda juda katta darajada buzilishlar(shovqinlar) paydo bo‘ladi, bu 
50 Gts chastotali sinusoidning g‘ijimlanga(buzilgan) ko ‘rinishi bo‘ladi(8.8-rasm). 
8.8-rasm. Qo‘l bilan kirish kabelining fazasiga tegilsa, ossillografning ekranida 
hosil bo‘lgan g‘ijimlanishlar(shovqinlar) tasviri. 

---

95 
Bu buzilishlar inson tanasi bilan xonaga joylashtirilgan tarmoq 
kabellari(simlari) o‘rtasida zaryad sig‘imi mavjudligi tufayli kelib chiqadi. Va bu 
kabi zanjirdan oqib o‘tuvchi tok hosil bo‘ladi: 220 V 50 Gts li yorug‘lik 
tarmog‘ining fazasi - tarmoqning simlari va inson tanasi - inson qo‘li - 
kuchaytirgichning kirishi (kirish simining fazasi) - kuchaytirgichning elektron 
konturi - Ossillograf korpusi – korpus va Yer o‘rtasidagi sig‘im - tarmoqning
neytral simi(u har doim zaminlangan(yerlangan)). 
Zanjir berk(yopiq), tok oqadi. Ushbu tokning kattaligi 10
-8
... 10
-6
amper, 
ammo Ossillografning kirishi juda yuqori qarshilikka ega (10
6
Om). Shuning 
uchun etarlicha katta(juda katta) kuchlanish paydo bo‘ladi. Sinusoida g‘ijimlangan 
ko‘rinishga ega bo ‘ladi(ekranda buzilib ko‘rinadi), chunki tarmoq - inson tanasi 
chastotaga bog‘liq: chastota qanchalik yuqori bo‘lsa, qarshilik shuncha past 
bo‘ladi. Shuning uchun yuqori chastotali tashkil etuvchilar (tarmoqning 
garmonikasi va unga kiritilgan buzilishlar) Ossillografning kirishida katta tok va 
katta kuchlanish hosil qiladi. 
Kirish kabelining fazasini va korpusini aniqlab, Ossillografni tekshiriladigan 
zanjirga ulash mumkin. Agar aniq aniqlangan umumiy simga ega bo‘lmasa, u 
holda u korpusining har qanday nuqtasiga ulanadi, uning orasidagi kuchlanish 
tekshirilishi kerak. Agarda zanjirda umumiy sim mavjud bo‘lsa - odatiy ravishda 
nol salohiyatga ega bo‘lgan, qurilma korpusiga ulangan yoki chindan ham 
zaminlangan(yerlangan) nuqtada, u holda Ossillograf korpusini shu nuqtaga ulash 
yaxshiroq. Ushbu qoidaga rioya qilmaslik sezilarli darajadagi o‘lchash xatoligiga 
olib kelishi mumkin (ba‘zan xatolik juda katta bo ‘ladiki, o‘lchovlar natijalariga 
umuman ishonish mumkin bo‘lmaydi). 
Uzining mohiyatiga ko‘ra, Ossillograf - kuchlanish grafigini ko‘rsatuvchi 
voltmeter hisoblanadi. Ammo, shu bilan birga, u tokning shaklini kuzatish uchun 
ham ishlatilishi mumkin. Ushu maqsadda, rezistor R
T
, (bu yerda "T" indiks tokli 
degan ma‘noni anglatadi) tadqiq qilinayotgan zanjir bilan ketma-ket ulanadi(8.9-
rasm). Rezistor R
T
qarshiligi kontaktlarning qarshiligiga qaraganda ancha kamroq 
tanlanadi, undan keyin rezistor uning ishlashiga ta’sir qilmaydi va uning ulanishi 

---

96 
zanjirning ish rejimiga ta’sir qilmaydi. Rezistorda Om qonuniga binoan 
kuchlanish hosil bo‘ladi: 
Va ushbu kuchlanish Ossillograf bilan o‘lchanadi. R
T
qiymatini bilgan holda
Ossillograf ko‘rsatayotgan kuchlanishni tokga aylantirish mumkin bo‘ladi. 
8.9-rasm. Ossillograf yordamida tokni o‘lchash. 
Ikki kanalli (va ikkita nurli) Ossillograf ikkita signalning osillogramlarini bir 
vaqtning o‘zida ekranda aks ettirishi mumkin. Buning uchun u ikkita 
kirish(kanal)ga, odatda I va II deb nomlanadi, ega. Shuni esda tutish kerakki, har 
bir kanalning kirish qismslsridan(elektrodlaridan) biri Ossillograf korpusiga 
ulanadi, shuning uchun har ikkala kanalning "korpus" qismalari(elektrodlari) bir-
biriga ulanadi, shuning uchun bu qismalar zanjirning bir xil nuqtasiga ulanishi 
kerak, aks holda qisqa tutashish sodir bo‘ladi(8.10-rasm.). 

---

97 
a) 
b) 
8.10-rasm. Ikki kanalli ossillografni ulash. Kirishning "Yer" kontaktlari yozuvlari 
zanjirda qisqa tutashishga olib kelishi mumkin. 
8.10-rasm. a) tasvirda , B va D nuqtalari ossilograf korpusi orqali bir-biri bilan 
qisqa tutashgan(tutashtiruvchi sim shtrix chiziqlar bilan ko‘rsatilgan). Natijada, 
elektr zanjirining konfiguratsiyasi o‘zgargan. 
Quvvat manbalarining qutblaridan biri elektronikada doimo umumiy sim va 
har qanday kuchlanish unga nisbatan aniqlanadi, lekin har qanday ikkita 
kuchlanishni kuzatish qobiliyati emas, balki faqatgina umumiy ulanishga ega 
bo‘lgan nuqtaninggina kuchlanishini o ‘lchash mumkinligi mazkur usulning 
kamchiligi(nuqsoni) hisoblanadi. Ikki kanalli Ossillografdan foydalanib, zanjirdagi 
kuchlanish va tokni kuzatib borishinmiz mumkin. Va shuning uchun tok va 
kuchlanish o‘rasidagi fazalar siljishi o‘lchash mumkin bo‘ladi. Bunday holat 
uchun Ossillografning ulanish sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan(8.11-rasm). 

---

98 
8.11-rasm. Fazalar siljishini o‘lchash uchun Ossillografni ulash. 
Kanal I kuchlanishni o‘lchaydi va kanal II esa tokni o‘lchaydi. Bu kabi 
ulanish eng maqbuldir, chunki R
T
qarshiligidagi kuchlanishning tushishi va uni II 
kanalga berilishi kanal I ga nisbatan 100 barobar kamdir. Shuning uchun u 
shovqinlarga ko‘proq ta’sir qiladi va past kuchlanishdan sinxronlash juda yaxshi 
hol emas. Bundan tashqari, ko‘pchilik ossillograflarning tuzilishi biroz 
"assimetrik" - kanal I signalidan sinxronlash odatda ko‘proq sifatli va barqaror 
bo‘ladi. Shunday qilib, kanal I ning kuchlanishga ulanishi osillogrammaning 
yanada barqaror tasvirini beradi. 
8.11-rasm B) tasvirdagi ulanish xatosi, har ikkala kirish joyi ham bir xil 
nuqtada ulanmaganligi. Natijada, rezistor R
T
ossillograf uyasi orqali qisqa 
tutashgan. Eng noqulay narsa shundaki, rezistor R
T
dagi kuchlanish nolga teng 
emas, chunki kirish kabellari qarshiligining (bular orqali resistor qisqa tutashgan) 
nolga teng emasligidir. Shuning uchun bunday ulanishda(aloqada) mazkur xatoni 
sezmaslik mumkin (axir ossillograf nimanidir tasvirlamoqda) va natijada tok 
o‘lchashning natijasi noto‘g‘ri bo‘ladi. 8.11-rasmda ko‘rsatilgan ulanish shunday 
kamchilikka egaki, unda Ossillografning I kanali tadqiq qilinayotgan zanjrdagi 
kuchlanishni emas, balki zanjirdagi va R
т
rezistordagi kuchlanishlar tushishining 
yig‘indisini(yukdagi kuchlanishni emas, balki manbadagi kuchlanishni o‘lchanadi) 
o‘lchaydi. R
т
dagi kuchlanish, kichik bo‘lsa-da, kuchlanishni o‘lchashda xatolikni 
keltirib chiqaradi. 

---

99 
8.11-rasm a) tasvirdagi ossillografning ulanishi nafaqat o‘lchovlarning yuqori 
aniqligini ta‘minlabgina qolmay, balki ayrim hollarda ancha yuqori qarshilikka 
ega bo‘lgan R
T
rezistoridan foydalanishga imkon beradi. Bu kichik qiymatli 
toklarni o‘lchashda juda muhimdir: agar zanjirdagi tok ham va R
T
qarshiligi ham 
kichik bo‘lsa, u holda R
T 
da paydo bo‘ladigan kuchlanish shunchalar kichik bo 
‘ladiki uni tasvirlash uchun hatto ossillografning sezgirligi etarli bo‘lmaydi.