21
4.
O‘lchash asboblarining klassifikatsiyasini ayting ?
5.
Turli tizimdagi o‘lchash asboblari haqida nimalarni bilasiz ?
6.
Elektr kattaliklarni o‘lchashda qo‘llanadigan Davlat standartlari.
7.
Magnit kattaliklarni o‘lchashda qo‘llanadigan Davlat standartlari.
8.
Suv xo‘jaligida metrologiyaga doir qanday masalalar qaraladi ?
3-bob. Elektrodinamik, ferrodinamik, elektrostatik mexanizmlar va
o‘lchash asboblari.
3.1. Magnitoelektrik o‘lchash asboblari.
Magnitoelektrik o‘lchash asbobi(3.1-rasm) 1-doimiy magnit; 2-magnit qutb
uchliklari; 3-o‘zak; 4-chulg‘am (qo‘zg‘aluvchan ramka); 5, 6-o‘q; 7, 8-spiralsimon
prujinalar; 9-strelka; 10-posongilardan tuzilgan.
3.1-rasm. Magnitoelektrik o‘lchash asbobi.
Ramkadan o‘tayotgan tok bilan doimiy magnit maydonining o‘zaro ta’sirida
ramkani harakatga keltiruvchi juft kuch
F=BIlw
hosil bo‘ladi. Ifodadagi
V
-qutb
uchliklari va silindrsimon o‘zak oralig‘idagi magnit induksiyasi;
w
-ramkaning
o‘ramlar soni;
l
- magnit maydonida joylashgan ramka faol qismining uzunligi;
I
-
ramkadan o‘tadigan tok. Bu kuchlarning yo‘nalishi chap qo‘l qoidasiga binoan
topiladi va ular hosil qilgan aylantiruvchi moment quyidagicha ifodalanadi:
,
2
2
I
w
s
B
w
b
l
I
B
b
F
b
F
M
(3.1)
bu yerda
b
-ramkaning kengligi;
s
-ramkaning yuzasi.
22
Aylantiruvchi moment ta’sirida ramka o‘q atrofida aylanganida spiral
prujinalar buralib teskari ta’sir etuvchi moment
M
–hosil qiladi.
,
W
М
(3.2)
bu yerda
W
-solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment bo‘lib, spiral
prujinaning materiali va o‘lchamlariga bog‘liq;
- ramkaning burilish burchagi
(asbob ko‘rsatkichining shkala bo‘ylab surilishini ko‘rsatadigan burchak yoki
bo‘laklar soni.)
Ramkaga ta’sir etayotgan ikki moment (aylantiruvchi va teskari ta’sir
etuvchi) o‘zaro tenglashganda (
M=M
) ramka harakatdan to‘xtab, muvozanat
holatida bo‘ladi (yoki bu holatni asbob qo‘zg‘aluvchan qismining turg‘un
muvozanat holati deyilali)
W
BswI
, (3.3)
bundan
I
W
Bsw
(3.4)
Oxirgi ifoda magnitoelektrik o‘lchash asboblarining shkala tenglamasi deb
ataladi. Agar magnit induksiyasi
B
ni, ramkaning yuzasi
S
ni, uning o‘ramlar soni
w
va solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment
W
larning o‘zgarmasligini
hisobga olib,
Bsw/W=S
I
desak, u holda
S
I
ni o‘lchash mexanizmini tok bo‘yicha
sezgirligi deyiladi, ya’ni
S
I
=const.
Shuni hisobga olib, (3.4) ni quyidagicha yozish mumkin:
α
= S
I
I,
(3.5)
ya’ni ramkaning burilish burchagi
α
o‘lchanadigan tokning qiymatiga to‘g‘ri
proportsional, bundan chiqadiki, tokning yo‘nalishi o‘zgarsa,
α
ning ham
yo‘nalishi o‘zgaradi. Shu sababli magnitoelektrik o‘lchash asboblari o‘zgarmas tok
zanjirida ishlatiladi va ularning shkalasi bir tekis darajalanadi.
Magnitoelektrik o‘lchash mexanizmlari ampermetr, voltmetr, ommetr va
galvanometrlar sifatida ishlatiladi.
