Uliwma psixologiya kk

E S T E S A Q L A W 
 
J o b a s i: 
1.Este saklau tuurali tusinik. 
2.Este saklaudin fiziologiyalik tiykarlari. 
3.Este kaldiriu tiykarlari, onin shartleri. 
4.Este saklau xam umitiu. taniu xam eske tusiriu. 
5.Este saklaudin turleri. 
6.Kishi jastagi mektep okiushilarinda este saklaudi rauajlandiriu. 
 
Biz kabil etken zatlar xam uakiyalardin bir neshe obrazlari, sonday-ak bul obrazlar menen 
baylanisli bolgan pikirler, sezimler xam is-xareketler izsiz jok bolip ketpeydi. Olar bizin sanamizda 
saklanip kaladi xam turmisimizdagi xizmetimizdin belgili sharayatlarinda kaytadan tiklenedi. Biz 
xatteki erte balalik dauirimizde juz bergen uakiyalardi esley alamiz, buringi okilgan kitaptin mazmunin 
esimizde kaytadan tikleymiz, ertede biz benen gurrinlesken adamlardi esleymiz, gurrinnin kanday turde 
bolganin sonday-ak usi gurrin uaktinda ozimizde payda bolgan sezimlerdi keltire alamiz. 
«Otmish tajiriybenin sanamizda iz kaldiriui, saklaniui xam onin keyin ala kayta tikleuimizden 
ibarat bolgan protsess este saklau dep ataladi». 
Este saklau adamnin turmisi xam xizmetinde ayiriksha axmiyetke iye: este saklau adamnin oz 
otmish tajiriybesin uziliksiz turde keyeytip bariuina xam bunnan amelde paydalaniuga mumkinshilik 
beredi. Este saklaudan ayirilgan adamdi koz aldimizga keltirip koreyik. Bunday adam baska jumislardi 
xam dogerek-atiraptagi narselerdi taniu mumkinshiliginen ayirilgan boladi. Oz oz ana tilin umitkan 
bolip, bir gapti de ayta almagan bolar edi. Bunday adamda xareketli este saklaui jogalip ol xesh bir 
xareketti de isley almagan bolar edi. Balalikta payda etilgen okiu xam konlikpelerden izde kalmagan, 
sonday-ak bunday adam xesh bir jana isti uyrene almagan bolar edi. Bunday adam ushin otmishtin ozi 
jok, keleshegi bolsa umitsiz boladi. Ol mudami jana tuuilgan narestenin auxalinda boladi, xesh bir 
narseni uyrene almaytugin, xesh narseni iyeley almaytugin makluk bolar edi, jane onin is-xareketleri 
tek instinktler menen gana belgilener edi. Este saklau bizin bilimlerimizdi, ukiplarimizdi, 
konligiulerimizdi doretedi, saklaydi bayitadi, onisiz tabisli turde okiu da, jemisli xizmette mumkin 
bolmaydi. Adam kanshama kop bilse xam kanshama onin kolinan kop narse kelse, yagniy onin yadinda 
kanshama kop narse saklanip kalsa, ol oz xalkina, oz uatanina sonshama kop payda keltire aladi. 
Adam ozi ushin, ozinin xizmeti ushin ayiriksha ulken axmiyetke iye bolgan daliyillerdi, 
uakiyalardi, kubilislardi tiyanakli este saklaydi xam kerisinshe adam ushin axmiyetsizleu barlik narse 
anagurlim jaman este saklanadi, jane tez arada umitilip ketedi. Shaxsti sipatlaytugin turakli kizigiular 
este saklauda ulken axmiyetke iye boladi. Dogerek atiraptagi turmisti mine usi turakli kizigiushiliklar 
menen baylanisli bolgan barlik narse, olar menen baylanisli bolmagan narsege karaganda jaksi este 
saklanip kaladi. 
Adamnin este saklanatugin narsege degen emotsionallik katnasi kushli tasiyir jasaydi. Adamda 
aykin emotsionallik tasiyir payda etiletugin barlik narse sanada teren iz kaldiradi xam tiyanakli xam 
uzak uakit este saklanadi. 
Este saklaudin natiyjeli boliui kopshilik jagdayda adamnin jigerlilik sipatlarinan da garezli 
boladi. Jigersizlik jalkau xam uzak dauam etetugin jigerlilik jaginan kush jumsauga ukipsiz adamlar 
mudami ustirtin jane jaman este saklaydi. Solay etip este saklau shaxstin ozgeshelikleri menen 
baylanisli boladi. Adam oz xizmetinde aldina koyatugin maksetlerge xam uaziypalarga tiykarlana 
otirip, oz este saklauinin protsesslerin sanali turde tartipke saladi jane baskarip baradi. 
Bas miy kabiginda nerv baylanislarinin juzege keliui, bekkemleniui xam keyin ala xar kiyli 
kozdiriushilar tasiyrinde kaytadan janlaniui este saklau protsessleri-eske aliu, este saklau xam eske 
tusiriudin fiziologik tiykarin kuraydi. 
Bas miy kabiginda juzege kelgen nerv baylanislar yagniy assotsiatsiyalar dep ataliushi bul 
baylanislar xakiykiy atiraptagi zatlar xam uakiyalardin faza xamde uakit jaginan oz-ara jakinlik bayla-
nislardi xam sebep-natiyje baylanislarin payda ettiredi. Miydin oz-ara baylanislarin payda ettiriu 

---

59
xizmeti natiyjesinde gana adam zatlar xam uakiyalardi sonday-ak olardi suuretleushi sozlerdi bir-
birinen ajiratilgan xalda emes, mumkin belgili oz-ara baylanista este aladi, keyin bolsa eske tusiredi. 
Biliu ob`ektleri jakin turgan yamasa izbe-iz kelgen jagdaylarda faza yamasa uakit jaginan jakinlik 
assotsiatsiyasi juz beredi xam sol sebepten bunday ob`ektler tendey eske alinadi xamde tendey eske 
tusiriledi. Maselen, bireudin atin eslegenimizde, onin familiyasi, sirtki korinisi, ol kisi menen baylanisli 
bolgan uakiyalarda esimizge tusedi. Ozimiz jol koygan kaysi bir katenin esimizge tusiui bizdi 
buringiday jane kaytadan oylauimizga majbur etedi. Bunday jagday tiyisli nerv baylanislari (shartli 
refleks baylanislari) juzege kelgenligi sebepli payda boladi. 
Usaslik assotsiatsiyasinin axmiyeti sonnan ibarat, zatlar xam uakiyalardin obrazlari xam olar 
xakkindagi pikirler tap solarga usas obrazlardi xamde pikirlerdi esimizge keltiredi. Maselen, uship 
baratirgan samoletti korgen uakitimizda kus obrazi esimizge tusedi: kitap okip kanday da bir obraz 
xakkinda algan tasiyirlerimiz turmista ushiragan sogan usas uakiyalardi esleuimizge alip keledi. Bunin 
sebebi payda etilgen baylanislardin uliumalaskan (generalizatsiyalaskan) xalda boliuinan. Jeterli 
darejede differentsiallaspagan shartli kozdiriushilar adamdi bir kiyli xalda reaktsiya kiliuga alip keledi. 
Karama-karsilik assotsiatsiyasi biz kabil etip atirgan, koz aldimizga keltirip atirgan, pikir jurgizip 
atirgan uakiyalarga karama-karsi uakiyalardin esimizge tusiuin tamiyinleydi. Sonin ushin biz ozimizge 
kerekli familiyani baska sogan karama-karsi manistegi sozlerden kuralgan familiya jaredminde eske 
tusiriuimiz mumkin (Karabaev-Akbaev yamasa shol korinisi tau korinisin eske tusiriu mumkin. 
Bunday jagday nerv protsesslerinin izbe-iz turdegi oz-ara induktsiyasi natiyjesinde juzege kelediU` 
kushli kozdiriushi tasiyir etkende, kushli koziu payda boladi, keyinirek bolsa miydin ane sol kushli 
kozgan bolimlerinde amte-akirin tormozlaniu payda boladi. 
Eske aliu xam eske tusiriu protsesslerinde sebep-natiyje baylanislarinin roli ayiriksha axmiyetli, 
bul baylanislar zatlar xam uakiyalar ortasindagi en axmiyetli baylanislardi payda etedi. Maselen tariyx 
sabaginda okiushi axmiyetli bir uakiyani soylep beriude daslepki sabakta bayan etilgen ane sol 
uakiyaga baylanisli daliyillerdin ozin gana eske tusirip kalmay, mumkin sol uakiyani keltirip shigargan 
ekonomikalik xamde siyasiy jagdaylardi, yagniy burinirakta otilgen sabak materiallarin de esleydi. Bul 
jagdayda okiu materialin okiushinin esine tusiriu, baska barlik baylanislardan tiskari pikirleudin 
kuramali abstraktsiyalau isi natiyjesinde juzege keliushi sebep-natiyje baylanislarina suyengenligi 
korinip turipti. 
Sebep-natiyje assotsiatsiyalari shartli refleks baylanislarinin keyin ala janede kuramalasiui degen 
soz. Jigerli pikirleu xizmeti protsessinde ekinshi signal sistemasinin katnasiui baylanislardin payda 
etiliuine mumkinshilik tuudiradi. Adamnin este saklau protsesslerinde ekinshi signal sistemasi 
ayiriksha axmiyetli rol` oynaydi. Bul signal sistemasi adamnin zatlar xam uakiyalardi uliumalastirgan 
xalda este alip kaliuina xamde ane sol uliumalastirilgan bilimlerden paydalaniuina mumkinshilik 
beredi. Adamlardin jamiyetlik tajiriybeni este alip kaliulari xam eske tusiriuleri negizinde de ekinshi 
signal sistemasi jatadi, jamiyetlik tajiriybe bolsa mudami sozler turinde suuretlenedi. Ekinshi signal 
sistemasi tikkeley eske aliu xam eske tusiriudi maksetke karatilgan kuramli xizmet protsessine 
aylandiradi, bunday xizmet belgili uaziypalarga boysingan boladi, oz boyina xar turli kuramali pikirleu 
operatsiyalarin jiynap aladi. Mine usi aytip otilgenlerdin barligi tek adamnin este saklauina gana tan 
bolgan ozgeshelikler bolip tabiladi. 
2.Este saklaudin tiykarin nerv tkaninin kozdiriushilardin xareketinin tasiyri astinda ozeriu, ozinde 
nerv kozdiriushiliginin izlerin saklau kasiyeti kuraydi. Albette buringi tasiyirlerdin izlerin kandayda bir 
tamgalar, adamnin igal kalgan izlerine usas bir narse dep tusiniuge bolmaydi. Usi jagdayda izler dep 
neyronlardagi belgili bir elektroximiyalik xam bioximiyalik ozgerislerdi tusinedi (izlerdin bekkemligi 
kanday ozgerisler elektroximiyalik yamasa bioximiyalik ozgerisler juz bergenliginen garezli boladi). 
Usi izler belgili bir sharayatlarda janlaniui (yamasa adette aytatugini siyakli jedellesiui) mumkin, 
yagniy olarda korsetilgen ozgerislerdi keltirip shigargan kozdiriushi jok uakitta koziu protsessi payda 
boladi. Uakitsha baylanislardin juzege keliui-xam saklaniui, olardin pasenleui xam janlaniui 
assotsiatsiyalardin fiziologiyalik negizi boladi. 
Xazirgi uakitta este saklau mexanizmlerinin birden-bir teoriyasi jok. 
Neyron teoriyasi anagurlim isenimli, ol neyronlar dizbeklerdi duzedi, usi dizbeklerden biotoklar 
otip turadi, degen tusinikke tiykarlanadi. Biotoklardin tasiyri astinda sinaplarda (nerv kletkalarinin 
birikken jerlerinde) ozgerisler juzege keledi, bul biotoklardin usi jollardan bunnan bilay otip turiuin 

---

60
jenillestiredi. Neyronlar dizbeklerinin xar kiyli xarakteri anau yamasa minau bekkemlengen 
informatsiyaga saykes keledi. 
Baska bir teoriya, este saklaudin teoriyasi biotoklardin tasiyri astinda neyronlardin 
protoplazmasinda ayiriksha belokli molekulalar juzege keledi, olarga miyge kelip tusetugin 
informatsiya jaziladi dep esaplaydi (shama menen sozler xam muzika magnitofon lentasina jazilgan 
siyakli). Ilimpazlar xatte olgen xayuanattin miyinen ozleri «yad molekulalari» dep ataytugin narseni 
shigarip aliuga umitilip atir. Al bunnan son bir uakitlari yad molekulalarin laboratoriyalarda sintezlep 
yad kletkalarin yamasa in`ektsiyalar jasau ushin arnauli suyiklikti tayarlau xam solay etip bilimlerdi 
adamnin miyine koshiriu mumkin boladi, degen putkilley kiyaliy boljaular aytiladi. 
3.Este kaldiriu protsessinde adamnin sanali turde erikli jedellilik korsetiu darejesi xar kiyli boliui 
mumkin. Sol jaginan este kaldiriu eriksiz xam erikli turlerge ajiratiladi. 
Eriksiz este kaldiriuda adam aldi burin xeshkanday maksetti kozlemegen xalda xam arnauli 
usillardi kollanbastan este alip kaladi. Adam ushin kolaysiz xam kizik koriniushi kop gana zatlar xam 
xadiyseler, xarkiyli uakiyalar dogerek-atirapti korshap algan adamlardin is-xareketleri xamde sozleri 
adam xesh kanday kalemese de xam kush jumsamasa onin esinde ozinen-ozi kalaberedi. Bunda adam-
nin turmisi ushin belgili axmiyetke iye bolgan narseler este jaksirak saklanip kaladi. 
Erikli este kaldiriu maksetke karatilgan boladi xam eske aliudin arnauli usillarinan paydalaniudi 
nazerde tutadi. 
Talim protsessinde erikli este kaldiriu kobinese okiu materialin puxta bilip aliuda korinedi, puxta 
bilip aliu ushin bolsa okiushinin materialdi bir neshe marte takirarlauina tuura keledi. Bunda 
okiushidan kaysi materialdi ozlestiriu lazimligin, oni kay darejede tolik xam puxta ozlestiriu zarurligin 
anik biliu talap etiledi. Bul uaziypalardin koyiliui okiushinin putkil dikkat itibarin eske aliniui lazim 
bolgan materialga karatiladi, este kaldiriu protsessinde pikirleu xizmetinin barisina, este kaldiriu 
usillarina tasiyir korsetedi. Maselen, uaziypa materialdi sozbe-soz yad aliudan ibarat bolsa, materialdi 
bir neshe boleklerge ajiratip eske alinadi, kop takirarlauga tuura keledi, sozlerdin izbe-izligi yad 
alinadi, egerde materialdin tiykargi manisin bilip aliu talap etilse, okiushi daslep material tekstin analiz 
etip shigiuga tiykargi itibardi karatadi. 
Este kaldiriudin natiyjeli boliui kopshilik tarepinen adamnin materialdi puxta, tolik xam anik este 
kaldiriudi oz aldina makset etip koyiuga baylanisli. Materialdi puxta juuap bergenshe bilip almakshi 
bolgan okiushilardin este kaldiriui omir boyi este kaldiriuga umtilgan okiushilardikine karaganda jaksi 
bolmaydi eken. Bul tajiriybede dalillengen: tajiriybe otkeriletugin eki topar adamlarga tekst berilip, oni 
eki kun otkennen keyin, ekinshisinen bolsa aradan bir xapte otkennen keyin tekst materiali 
soralatuginligi aytilgan. Aradan bir ay uakit otkerip tekserilgende, ekinshi topar birinshi toparga 
karaganda jaksirak natiyje bergen. 
Este kaldiriu-protsessinde okiushinin erikke kush saliui, sonday-ak pikir jedelliligi, uyreniletugin 
materialdin axmiyetin tusiniui ulken rol` oynaydi. 
Este kaldiriu pikirdin jedellilik darejesine karap mexanik xam manisine tusinip (logik) este 
kaldiriu turlerine ajiratiliui mumkin. 
Mexanik este kaldiriu jakinlik boyinsha jeke tartiptegi uakitli baylanislarga tiykarlangan bolip, 
bunday este kaldiriu adamnan kop uakit sariplaudi talap etedi xam onshama bekkem bolmaydi. 
Talim protsessinde, mazmunina tusinip este kaldiriuga suyenip is koriu kerek, bunday este 
kaldiriu uyreniletugin uakiyalardin axmiyetin tusiniuge xam bul uakiyalar ortasindagi sebep-natiyje 
baylanislarin aniklauga tiykarlangan boladi. Manisine tusiniu xam sebep-natiyje baylanislarin tabiu 
gana este kaldiriudin jokari darejede natiyjeli xam puxta boliuin tamiyinleydi. 
Sizilmali xam daliyil ustinde kunt penen isleu kop oylau natiyjesinde jaksi tusinip alingan 
teorema adette anik, uzak uakit este saklanip kalinadi xam zarurlik payda bolganda ansatlik penen eske 
tusiriledi. Kitaptan kandayda bir mexanizm xakkinda bayan etilgen tusindiriulerdi okigan uakitta 
olardin manisin tusiniu, bul mexanizm bolimlerinin oz-ara bir-biri menen baylanisliligin sizilmaga xam 
tabiyiy nuskasina karap tusinip aliu ornina mexanizmnin duzilisi xam orinlaytugin isi xakkinda kitapta 
jazilgan gaplerdi kuri yadlap aliuga xareket etken okiushilar ozlerin-ozleri aldagan boladi. 
Kolemi ulkenirek materialdi esinde kaldiriuda daslep onin manisin jaksilar tusinip aliu, materialdi 
bolimlerge ajiratiu xam tusiniu ushin kiyinirak jerlerin anlap aliu zarur. Sonin menen birge taza 
materialdi burin bilip algan material menen baylanistiriuga xareket etiu kerek. Tekstti tallau tiykarinda 

---

61
onin bolimleri arasindagi manisli izbe-izlikti aniklau lazim. Ayirim jagdaylarda bul is mazmunin 
birlestiriushi gaplerdi sizip shigiu xam belgiler arkali tartipleu joli menen orinlanadi. 
Joba menen eske alingan material, jobasiz eske alingan materialga karaganda, aradan 9 kun 
otkennen keyin 2 martebe kem umitiladi-bul tajiriybede daliyillengen. Materialdi joba boyinsha eske 
aliudin abzalligi oni eske tusiriude kozge taslanadi, okiushi jobanin ozin umitip jibergen jagdayda da 
materialdi jaksi eske tusire aladi. 
Tablitsa,sxema,diagramma xam tagi baskalardi asirese olardi okiushinin ozi duzip shiksa, okiu 
materialin eske aliuda axmiyetli tayanish uaziypasin oteydi. 
Solay etip manisine tusinip eske aliu este kaldiriudin en natiyjeli turi. Ayirim jagdaylarda 
(zatlardi, shet el sozlerin, telefon nomerlerin xam sol siyaklilardi este kaldiriuda) mexanik este kaldiriu 
usilinan paydalaniuga tuura keledi. 
Sabakta eske alingan materialdi este bekkem saklap kaliuda takirarlau axmiyetli rol` oynaydi. 
Takirarlau este alip kaliu lazim bolgan materialdi bayitiu, sonday ak juzege kelgen nerv baylanislarin 
bekkemleu degen soz. 
Takirarlaudin natiyjeli boliui onin mugdarina emes, mumkin duris sholkemlestiriliuine kobirek 
baylanisli. Tek bir materialdi kabil etiudin ozin takirarlay beriu (maselen tap bir narseni bir neshe 
martebe okip shigiu) ga karaganda, materialdi eske tusiriu tiykarinda takirarlau maksetke muuapik 
ekenligin arnauli otkerilgen tajiriybeler korsetip berdi. Arnauli otkerilgen tajiriybede eki klass 
okiushilarina bir materialdin ozi eki turli usilda takirarlau arkali yadda kaldiriu uaziypasi tapsirilgan 
«A» klass okiushilari materialdi 4 martebe okip shigiu arkali yadda kaldirip, aradan bir kun otkennen 
keyin usi materialdin 30% in eske tusire algan bolsa «V» klass okiushilari bolsa materialdi 2 martebe 
okip shikkan xam jazilgan materialga karamagan xalda oni eslerine tusirip korgen (materialdi okip 
takirarlau menen yaddan takirarlau almasip berilgen) xam natiyjede olar aradan bir kun otkennen son 
materialdin 78,5% in eslerine tusire algan. 
Soni nazerde tutiu kerek, materialdi bir kiyli usilda xam uziliksiz takirarlay beriu bas miy 
kabiginin tinimsiz turde kozdirilip turilgan bir topar nerv kletkalarinda tormozlaniujagdayin juzege 
keltiredi. Natiyjede este saklau xizmeti kiyinlasadi. 
Xar kiyli usilda takirarlau materialdi anik xam puxta eske alip kaliudin axmiyetli sharti bolip 
tabiladi. Maselen, nizamlardin mazmunin anik yadda alip kaliuda sol nizamlarga baylanisli misallar 
tabiu kerek, teoremalardi takirarlauda xar kiyli sizilmalar xamde daliyilleu usillarinan paydalaniu 
orinli. Bul jagdaylarda taza kozdiriushilardin tasiyir korsetiui burin bir kiyli usildagi kozdiriushilardin 
uziliksiz tasiyri sebepli juzege kelgen tormozlaniu xalatin azziletedi yamasa xatteki putkilley jok etedi, 
sonin menen birge este saklau xizmetin jedellestiredi. 
Takirarlaudi uakit jaginan akilga muuapik sholkemlestiriu de materialdi jaksi este alip kaliuga 
jardem beredi. Arnauli tajiriybeler sani korsetedi, kopshilik jagdaylarda material eske alingannan keyin 
aradan kop uakit otpesten ak umitila baslar eken, sonin ushin material eske alingannan son aradan kop 
uakit otkermey (izi suuimastan) takirarlau ayiriksha axmiyetke iye. 
Takirarlaudi duris sholkemlestiriude eske alip kalinatugin materialdin mugdari xam sapasin 
esapka aliu kerek. Sebebi, kolemi kishirek materialdi toligi menen takirarlau makul,kolemi kenirek 
materialdi bolsa bolimlerge bolip alip, ane sol bolimler boyinsha takirarlau kerek. 
Takirarlauda jana uaziypalardi sheshiu ushin buringi ozlestirilgen materialdan kural sipatinda 
paydalaniu kerek, takirarlaudin bunday usili ulken natiyje beredi. Maselen, turli mamleketlerdin 
sanaatin uyreniude okiushilarga xar bir mamlekettin sanaati ane sol mamleketlerdin burin uyrenilgen 
tabiyiy sharayatlarina baylanisli ekenligin aniklaudi usinis etiu lazim yamasa geometriyadan teoremani 
takirarlau uaziypasin tapsiriu ornina, okiushilarga bir neshe masele beriu de mumkin, bul maselelerdi 
sheshiu okiushilardan usi teoremani biliudi talap etsin. Takirarlauga bolgan ane sonday munasibet gana 
materialdi puxta xam manisine tusinip este alip kaliuga xamde este kaldirilgan materialdan turmista 
xam xizmette natiyjeli paydalaniuga mumkinshilik jaratadi. 
4.Materialdin natiyjeli eske tusiui, daslep onin puxta, tolik, anik eske alingan boliuina baylanisli. 
Eske aliu protsessinde juzege kelgen nerv baylanislarinin keyin ala belgili kozdiriushilar tasiyrinde 
kayta janlaniui eske tusiriudin fiziologik tiykari esaplanadi. 
Eske tusiriu burin kabil narseler obrazinin ayteuir korinisi emes. Eske tusiriude material xizmet 
protsessinde payda boliushi anik uaziypalar munasibeti menen kaytadan kuriladi. Ayirim jagdaylarda 
materialdi uliumalastirilgan turde eske tusiriu talap etilse, kopshilik xallarda bolsa kerisinshe materialdi 

---

62
birkansha aykinlastiriu zarur boladi. Sonin menen bir uakitta, jalgiz bir materialdin ozi adamlardin 
zarurlikleri, kizigiulari, emotsional xalatlari xam shaxstin baska ozgesheliklerine baylanisli turde olar 
tarepinen xar kiyli tariyiplenedi. 
Eske tusiriudin en apiuayi korinisi-taniu, bunday xal burin kabil etilgen ob`ektti jane tazadan 
kabil etiuge tuuri kelgende juz beredi. Burin bir martebe kabil etken adam, jay xam muzika namasina 
aradan belgili uakit otkennen keyin jane dus kelgen payitimizda biz olardi taniymiz. 
Burin kabil etilgen ob`ektti keyinirek ekinshi martebe jane kabil etken uaktimizda, olardin bir 
narse ekenligin anlau darejesine sonday-ak este kaldiriudin kanshelli puxtaligina karap, taniu 
protsessinin tezligi xamde anikligina karay xar kiyli turlerge ajiratiu mumkinU` bunda kabil etilip 
turgan ob`ekt ayirim jagdayda ob`ekt adamga anik tanis bolip korinedi, adam bul zattin barlik 
belgilerin xam bul zat penen kanday jagdayda taniskanligin anik anlap turadi. 
Birak taza kabil etilip turgan ob`ekttin tez xam anik taniu oni puxta este alip kaliudin dalili bola 
almaydi. Okiu materiali tekstin kayta-kayta okia uyrenilgen uakitta, adam oni jaksi bilip alganday 
boladi. Bunday xal adamdi kobinese aldap koyadi. Okiu materialin taniu jagdayi onin puxta 
ozlestirilgenliginen xabar bere almaydi. Burin kabil etilgen materialdi kayta kabil etpegen xalda eske 
tusiriu materialdi puxta ozlestiriudin zarur sharti xamde tiykari esaplanadi. 
Eske tusiriu eki turge bolinediU` 
1.Eriksiz eske tusiriu 
2.Erikli eske tusiriu 
1)Burin kabil etilgen materialdin adamda xesh bir maksetsiz eske tusip kaliui eriksiz eske tusiriu 
bolip, bunda burin kabil etilgen zatlar xam uakiyalardin obrazlari adamda, onin kaleuine baylanisli 
bolmagan xalda sanasinda saulelenedi. Bunday eske tusiriu xesh bir sebepsiz oz-ozinen juz beretugin 
uakiya emes. Eriksiz eske tusiriu xar kiyli assotsiatsiyalir (baylanislar) natiyjesinde juzege keliui 
natiyjesinde adamlar kaysi bir shaxsti, narseni, uakiyani yamasa sozdi esine tusirgeninde, solar menen 
baylanisli bolgan baska uakiya da esinde eriksiz turde janlaniuina mumkinshilik tuuiladi. Maselen 
aytilgan kosik (nama) otip ketken kesheni eske tusiredi, jaziushinin ati onin shigarmalarin eske tusiriu 
mumkin x.t.b. 
2)Eriksiz eske tusiriu adamnin turmisinda belgili axmiyetke iye. Birak kaysi bir isti orinlauda, 
sonin ishinde ta`lim protsessinde de kobinese erikli eske tusiriuge suyenip is alip bariuga tuuri keledi. 
Okiushi burin okip algan materialin erikli turde eske tusirip, ozine berilgen sorauga izbe-iz, belgili 
tartipte juuap kaytaradi, juuapti oz aldina koyilgan uaziypaga muuapik turde duzediU` materialdin 
axmiyetinoz sozleri menen soylep beredi yamasa tekstke jakinlastirip bayan duzedi, tiykargi kagiydalar 
xakkinda gap jurgizedi yamasa misallar keltiredi. 
Erikli eske tusiriu mudami jedelli pikir jurgiziu menen baylanisli boladi. Erikli eske tusiriu 
kopshilik jagdaylarda adamnan erkin iske saliudi talap etedi. Eske tusiriu kanday da bir jagday sebepli 
kiyinlaskan xallarda erikti iske saliu ayiriksha zarur boladi. Eger okiushi matematikalik formulani 
yamasa grammatikalik kagiydani anik eske tusire almasa, este saklau isin janlandiriuga umtilip, bul 
material menen jakin baylanislardi tikleuge usi material tiyisli bolgan temani, material kanday tartipte 
otilgenin, onin turmiska engizilgenin eske tusiriuge urinip koredi x.t.b. 
Eske tusiriude adamnan erkke kush saliudi talap etiushi jedelli pikirleu protsessi esleu dep 
ataladi. Esleu erkli eske tusiriu xam taniudin en kuramali korinisi bolip tabiladi. 
Okiushilardin sharshaui yamasa tinishsizlaniui, sonday-ak oz kulerine isenbeushilikleri olardin 
okiu materialin eske tusiriuine kesent beredi. Sonin ushin da mugallim okiushilardin bilimlerin tekseriu 
protsessinde ayirim okiushilardi arkayinlastiriudi, baskalar bolsa kenes beriudi biliui kerek. Materialdi 
eske tusiriude, okiushilardi oz sozleri menen soylep beriuge, eske alingan materialdi tartiplestiriuge, 
uliumalastiriuga, tartipti ozgertiuge adetlendiriu de axmiyetli rol` oynaydi. 
Talim protsessinde okiushilardin bilimlerin teksergen uakitta, materialdin yadta tikleniui menen 
baylanisli bolgan tomendegi uakiyani esapka aliu kerek. Kuramali xam kolemi ulken material menen 
isleuge tuuri kelgen ayirim jagdaylarda okiushilar materialdi darxal eske tusire almaydi, material 
aradan bir neshe kun otkennen keyin, ayirim uakitlari bolsa 2-3 kunnen keyin olardin esine tuse 
baslaydi. Fiziologiyalik koz karastan karaganda, bul uakiyanin sebebi miydin sharshagan bolimlerinde 
saklaushi tormozlaniudin juzege keliuinen ibarat, sonday-ak ya daslepki, ya keyingi material tasiyrinde 
payda boliushi unamsiz instruktsiya bolip tabiladi. Tormozlangan baylanislar aradan bir kansha uakit 
otkennen keyin gana jane janlana aladi. Bul keshikken eske tusiriu bolip, reministsentsiya dep ataladi, 

---

63
bunday uakiya asirese kishi jastagi mektep okiushilarinda kiyin materialdi kop martebe takirarlau 
natiyjesinde juz beredi. 
Ayirim jagdaylarda adamda eriksiz eske tusiriudin jane bir turi-perseveratsiya uakiyasi juz 
beredi. Perseveratsiya uakiyasi xar kiyli obrazlardin erkimizge baylanisli bolmagan xam xatte erki-
mizge boysinbagan xalda sanamizda oz-ozinen sauleleniui. Bunday uakiya xar bir adamda azba-koppe 
ushirap turadi (maselen, kulagimizga shalingan kaysi bir kosik, baska bir adamnin bizde tasiyir 
kaldirgan kiymil xareketleri yamasa kaysi bir narsenin obrazi uzak uakit oz-ozinen esimizge tusip tura 
beredi). Azanda uziliksiz turde perseveratsiya obrazlarinin payda boliui nerv keselliginin tasiyri 
esaplanadi. 
Este saklau xam umitiu. 
Eske alingan materialdin este saklaniui oni turli formalarda eske tusiriudin zarur sharti. 
Fiziologiyalik koz-karastan karaganda, este saklau nerv sistemasinin ayiriksha kasiyeti-onin plastikligi 
menen baylanisli, bul kasiyet nerv sistemasinin burin payda etilgen nerv baylanislarin ozinde saklap 
kaliu ukibinda payda boladi. 
Oz-ozinen korinip turipti, biz xar kuni xam xar saatta eske tusiriuimiz lazim bolgan xamde erikli 
turde eske keltire alatugin materialga karaganda kop material esimizde saklanadi eken. Ayirim uakitta 
biz kaysi bir materialdi eske tusiriuge kanshelli urinsakta oni esimizge tusire almaymiz, birak sonday 
material tosinnan ozinen-ozi esimizge tusip kaladi xam biz oni tanip alamiz. 
Ozlestirilgen material yadimizda mudami eske tuskenindey, maselen matematika formulalari, 
telefon nomerleri, kosiklar siyakli bir kiyli tartipte saklanbaydi. Biz este kaldirgan material este saklau 
protsessinde jedelli oylau isi natiyjesinde tartibi kaytadan kuriladi. Ane sogan usagan kayta islengen 
materialdin eske tusiui ayiriksha axmiyetke iye bolip, bunday material jane shaxstin ruxiy turmisinin 
mazmunin belgileydi. 
Umitiu este saklaudin kerisinshesi bolgan protsess. Umitiu burin este kaldirilgan materialdi tolik 
yamasa bolegin eske tusire almaushilik yagniy oni esley yamasa taniy almaushiliktan ibarat. Nerv 
baylanislarinin tormozlanip kaliui umitiudin fiziologik tiykari esaplanadi. Bir tamannan karaganda 
umitiu paydali esaplanadi, sebebi ol este saklaudi kereksiz, oz kimbatin jogaltkan materiallardan 
kutkaradi. Ekinshi tamannan bolsa umitiu adamnin ozi ushin zarur bolgan materialdi ozlestiriuge 
ayirim uakitlari kesent etedi. 
Psixologiyalik tajiriybeler soni korsetpekte este saklap kalgannan material daslep tez, keyin ala 
astenlik penen umitilar eken, bunda mazmunsiz material ruuxiy baylanislarga iye materialga karaganda 
bir kansha tez umitiladi. 
Materialdi umitpaudin ilajin tabiu ushin daslep umitiudin tiykargi sebebi nerv baylanislarinin 
jeterli darejede bekkemlenbegenliginen. Este saklangan material takirarlamaganlik natiyjesinde 
umitiladi, bugan miyde juzege keliushi sondiriushi (oshiriushi) tormozlaniu sebep boladi. Eger este 
saklangan material turmislik kadirin joytip, adamda kizigiushilik oyatpasa bunday jagdayda tabiyiy 
turde oshiriushi tormozlaniu kusheyip baradi xam sonday material jetkilikli darejede bekkem 
bolmaydi. Ozimiz kizigip okip shikkan kitapti, biz ushin axmiyetli bolgan gurrindi yamasa 
turmisimizda juz bergen ulkenirek uakiyani uzak uakitka shekem umitpaymiz, sebebi olardi tez-tez 
eslep turamiz, xesh kanday axmiyetsiz narseler bolsa yadimizdan tez shigip ketedi. 
Materialdi kaldiriu ushin shennen tiskari kop xam kush salip isleu natiyjesinde bas miy nerv 
kletkalarinin sharshaui da umitiuga sebep boladi. Bunday jagdayda payda boliushi saklaushi 
tormozlaniu nerv baylanislarinin bekkemleniuine xamde janlaniuina toskinlik etedi. Sonin ushinda 
materiallardi imtixan aldinan kush salip eske aliu usinis etilmeydi. Okiu materiallarin takirarlauda 
uakitti duris bolistiriu, imtixanga kiriuden aldin adamnin ozine biraz dem beriui umitilgan narselerdin 
yadta tikleniuine jardem beredi. 
Adamnin kiska muddetli umitiuina unamsiz induktsiya da sebep boladi, adette unamsiz 
induktsiya baska kushli kozdiriushilar tasiyir korsetiui natiyjesinde juzege shigadi.Maselen klasstagi 
shaukim okiushi juuap kaytarip turgan uakitta mugallimnin kolaysiz xareketi yamasa jalasi xatteki 
jaksi yadlap alingan materialdin da eske tuspeushiligine alip keliui mumkin. 
Sonday-ak materialdi eske aliudan aldin yamasa keyin adamnin is penen shugillangani da onin 
materialdi eske tusiriuine kesent etiui mumkin. Unamsiz induktsiya endi gana payda bolgan nerv 
baylanislarin tormozlaydi, sonday ak jana nerv baylanislarinin juzege keliuine irkinish jasaydi. 
Berilgen materialdi este kaldiriudan burin xam keyin sogan usas baska material eske alinsa yamasa 

---

64
kanday da bir kiyin is orinlansa da tormozlaniu kusheyedi. Maselen shet tili sozlerin uyreniuden keyin 
matematika tarauinan kiyin maseleni sheshiu shet tili sozlerin eske tusiriudi bir kansha kiyinlastiradi. 
Materialdi esten shigarmau ushin umitiuga alip keliushi sebeplerge mumkin bolganinsha irkinish 
jasau kerek. Okiu materialina kizigiushilik oyatiu xam okiu materiallarin takirarlaudi duris shol-
kemlestiriu joli menen okiushilardin puxta ozlestiriulerine erisiu zarur. 
Okiu materialin ozlestiriu protsessinde okiushilardin sharshauina, xalsireuine jol koymau kerek. 
Bunda okiushilarga kozdiriushilardin artiksha tasir korsetiuine mumkinshiligi bolganinsha jol koymau, 
sonin menen bir uakitta okiushilardin dikkatin kerekli materialga karata biliu kerek. Este kaldiriu lazim 
bolgan materialga barlik itibardi karatiu gana oni soninan anik eske tusiriuge mumkinshilik beredi. 
Materialdi eske aliudan burin yamasa keyingi xizmet sebepli juzege keliushi tormozlaniuga jol koymau 
ushin okiu materialin xam oni este kaldiriu usillarin xar tarepleme ozgertip bariu zarur. 
5.Este alip kalingan materialdin mazmunina karay este saklau 3 turge bolinedi: 
1.Obrazli este saklau 
2.Soz-logikalik este saklau 
3.Emotsional este saklau 
Obrazli este saklau arkali material birinshi signallar siyakli, koriu, esitiu, xareket, tiyiu xam baska 
seziu tasiyirleri turinde eske alip kalinadi. Maselen biz burin ozimiz korgen kosikshinin obrazin ol 
atkargan kosik namasin, onin kosik aytkan uakittagi manili is-xareketlerin xam xar kiyli 
analizatorlardin isi natiyjesinde payda etilgen baska tasiyirlerdi esimizde saklaymiz. Obrazli este 
saklau okiushilardin biliu xizmetinin sezim tiykarin tamiyin etedi. 
Sozler arkali bildirilgen pikirler soz-logikalik este saklaui jardeminde este saklanip kalinadi. 
Okiushilar ozleri uyrenetugin uakiyalardin axmiyetin korsetiushi tusiniklerdi ozlestiriu, xukim xam 
juumak shigariu protsessinde este saklaudin tap mine usi turine suyenip is alip baradi. Korkem xam 
ilimiy adebiyatlar tekstlerin este alip kaliu xamde eske tusiriu tiykarinda soz-logikalik este saklaui 
jatadi. Bunda pikirler tap kitaptagiday sozbe-soz turde de, sonday-ak pikirdin soz suuretleniui anik 
saklanbagan xalda da este alip kaliniui xam eske tusiriliu mumkin. 
Soz-logikalik este saklauin ayirimm uakitlari logikalik este saklau dep te jurgiziledi. Bul este 
saklau ken xam teren pikir jurgiziuge tiykarlanadi, adamnan materiallardi sistemali ozlestiriudi talap 
etedi. 
Emotsional este saklau adamnin burin oz basinan keshirgen sezimlerin, emotsional jagdaylarin 
este alip kaliu degen soz. Sonin ushin kashan bolsa da kanday da bir ulken xamde kuramali isti amelge 
asirgan uaktimizda yamasa jaris jenimpazi bolganinizda xa sol siyakli baska jagdaylarda sizde yosh 
urgan kuuanish, maktanish sezimi aradan bir kansha uakit otkennen keyin de yadinizda tikleniui mum-
kin. Imtixan uaktanda kanatlandirarsiz juuap kaytargan yamasa naduris orinsiz is-xareket sebepli katti 
renjip, uyalgan bolsaniz siz oni uzak uakit esten shigarmauiniz mumkin. 
Emotsional este saklau obrazlarinin adam is-xareketlerine xamde is isleuine tasiyir kushinin 
ulken ekenligi ayiriksha atap otiu kerek. 
Balalarga talim xam tarbiya beriu protsessinde mumkin bolganinsha olardin emotsional este 
saklauina suyeniu kerek, bub balalardin zarur bilimler okiu xam konlikpelerin birkansha ansatlik penen 
puxta xamde anik ozlestiriulerin tamiyin etedi. Maselen mugallimnin okiushilarda kushli tasiyir 
kaldirgan gurrini, olardin yadinda joni menen bayan etilgen materialga karaganda bir kansha uzak xam 
jaksi saklanip kaladi. Birak shennen tiskari kushli tasiyirleniu kerisinshe este saklau jumisinin 
natiyjeliligin tomenletip jiberiui mumkin. 
Este saklaudin bulardan baskada: erikli este saklau, eriksiz este saklau, kiska xam uzak muddetli, 
operativlik este saklau, tusinip xam tusinbey este saklau degen turleri bar. 
6. Turmista este saklau tarauinda adeuir daralik ayirmashiliklardi baklauga boladi. 
Adam neni jaksi este saklaytuginligina xam oni kalayinsha este saklaudi abzal koretuginligina 
karay este saklaudin xar kiyli turlerin ayirip ishgaradi. 
Birinshiden adamlar xar kiyli materialdi turlishe este saklaydi. Bireuler kartinalardi-albette 
zatlardi, renlerdi seslerdi en jaksi este saklaydi. Bul este saklaudin korgizbeli obrazlik turinin uakilleri 
boladi. Baska bireuler pikirlerdi xam soz aniklamalarin, tusiniklerdi, formulalardi xam t.b. en jaksi este 
saklaydi. Bul este saklaudin soylem-logikalik turinin uakilleri boladi. Ushinshi bireuler korgizbeli-
obrazli materialdi da soylem-logikalik materialdi da birdey jaksi este saklaydi. Bul este saklaudin gar-
monikalik turinin uakilleri boladi. 

---

65
Ekinshiden adamlar xar kiyli usillar menen este saklaudi abzal koredi. Mine usi koz-karastan 
tiykargi analizatorlardin este saklau protsessine katnasiu darejesine karay este saklaudin xar kiyli 
turlerin koriu, esitiu, xareket etiushi xam aralas koriu-esitiu, koriu-xareket etiushi xam esitiu xareket 
etiushi turlerin ayirip shigaradi. 
Bir adamlar koriu, baska bireuler esitiu arkali ushinshi bireuler xareket etiushi sezimlerdin 
jardemi menen, tortinshi bireuler kombinatsiyalangan usil menen jaksi esindey saklaydi. Sonday-ak 
mektep okiushilarin baklay otirip, bireuleri okiu materialin ishinen okiu arkali, baska bireuleri dauislap 
okiu yamasa mugallimnin sozlerin tinlau arkali tabisli este saklaytuginin, ushinshi bireuleri este saklau 
ushin jaziudi kollanatuginin koriuge boladi. Este saklaudin aralas tiypi en kop taragan boladi. Este 
saklaudin sap tiypi siyrek ushirasadi. 
Este saklaudin korgizbeli-obrazli tiypinin boliui birinshi signal sistemasinin belgili darejede 
basimliginan, soyleu logikalik turinin boliui ekinshi signal sistemasinin basimliginan, garmonikalik 
turinin boliui eki signal sistemasinin ten salmakliliginan kelip shigadi. 
En akirinda adamnin este saklauinda onda este saklaudi ayirim protsessleri kanshama 
rauajlanganina karay sipatlauga boladi. Egerde adam: 1.este tez saklaudi. 2.este tiyanakli saklaudi. 
3.sarras eske tusiui. 4.este saklaudin tayar ekenligi menen ozgeshelenip tursa biz ol adamnin este 
saklaui jaksi eken deymiz. Este saklaudin tayarligi degende sol uakitta zarur narseni eske tusire aliu 
ukibin, yagniy ekinshi signal sistemasinin signallarinin tasiyri astinda kerekli baylanislardi tez tiriltiudi 
tusinedi. 
Tez este saklay biletugin da, uzak uakit este saklaytugin da, sarras eske tusire alatugin da, en 
zarur uakittin ozinde eske tusire alatugin da adamlar mudami ushirasa bermeydi. Bul xarkiyli material 
joninde xar kiyli adamnin kizigiushiliklarina, onin kasibine karay juz beredi. Bireuler bet-alpetti tez 
xam anik matematikalik materialdi gungirt este tutadi, baskalardi, muzikani, jaksi turmistagi narselerdi 
gungirt este saklaydi x.t.b. 
Este saklaudin en kop taralgan tiplogiyasi este saklaudin tezligi xam yadta saklaudin 
tiyanakliligin baxalau menen baylanisli boladi. Tez este saklaudi xam tiyanakli yadta saklaudi biriktiriu 
en kolayli boladi. 
Mektep okiushilarina arasinda sabakliktin bolimin bir ret okiudin yamasa mugallimnin 
tusindiriuin dikkat penen tinlaudin ozi-ak materialdi este saklau shin jetkilikli bolatugin balalar jiyi-jiyi 
ushirasip turadi. Bundayda usi balalar yadlap algan narsesin tek este saklap gana kyomastan, oni uzak 
uakit yadinda da saklaydi, oni ansat xam tolik esine tusiredi. Uyrengen narsesin tez este saklaytugin 
xam uzak uakit yadinda saklaytugin mektep okiushilari baska okiushilardin arasinda bilimlerdi 
ozlestirip aliudagi tabislari menen ajiralip turadi. 
Mugallimge okiu materialin aste-akirin este saklaytugin, birak uyrenip algan narsesin uzak uakit 
yadinda saklaytugin mektep okiushilari menen de jumis jurgiziuge tuura keledi. Bunday mektep 
okiushilarin okiu materialin jedelli takirarlau joli menen uyrenip aliuga xar kiyli usillardi kollaniugaU` 
tinlauga, 
okiuga,esitkenin 
jazip 
aliuga,suuret 
saliuga,korgizbeli 
kurallarga 
suyeniuge 
x.t.b.koshametleui tiyis. Kayta-kayta takirarlaular natiyjesinde bekkemlenip kalgan okiu materiali usi 
mektep okiushilarinin yadinda tap tez este saklaytugin okiushilardagi siyakli uzak uakit xam tiyanakli 
saklanip kaladi. 
Okiushilardin arasinda okiu materialin tez este saklaytugin, birak uyrenip algan narsesin 
sonshama tez umitip ketetugin balalar da ushirasadi. Olar adette eki-ush kun otkennen son 
bekkemlengen materialdi gungirt, tolik xam anik emes turinde eske tusiredi. Bunday mektep 
okiushilarinda barinen de burin uzak este saklauga bagdarlaniushilikti, otilgendi belgili bir uakittan son 
oz betinshe toliktiriuga adetleniushilikti tarbiyalap shigariu zarur, olardi mudami tekseriP6 kadagalap 
bariu tiyis. Jana materialdi ozlestirgen uakitta okiushilarga otkendegi bilimlerden kaysisi jana material 
menen baylanisli bolsa, soni takirarlau boyinsha jeke tapsirmalar beriu zarur. 
Okiu materialin aste-akirin este saklau xam oni tez umitip jiberiu en kiyin jagday boladi. Geypara 
balalar materialdi uyreniuge kop uakit xam kush jumsasa da, oni anik eske tusire almaydi xam tez 
umitip jiberedi. Olirdin este saklaui onshama natiyjeli bolmaui xarkiyli sebepler menen tusindiriledi. 
Kade bolaginday ak este gungirt saklau sabaklarga jiyi-jiyi kelmey kalatugin okiu tapsirmalarin 
sistemali turde orinlamaytugin, este saklau usillarin kollana bilmeytugin mektep okiushilarinda 
baklanadi. Bul balalarga mudami jardem beriu, olardi maksetke muuapik bilim iyeleuge shidamlilik 

---

66
penen uyretiu zarur. Tiyisli jumis jurgizilgen jagdayda olarda este saklau xam eske tusiriu protsessleri 
anagurlim jaksilanip ketedi. 
Este saklaudin onshama natiyjeli bolmaui auiriulardan, katti juda sharshaudin saldarinan kelip 
shigadi. Bunday balalarga jeke talim beriuden xam uyreniude tikkeley jardem korsetiuden tiskari 
arnauli rejimU` okiu xizmeti menen dem aliudi aumastirip turiu, okiu tapsirmalarin akilga muuapik 
bolistrip beriu xam t.b. zarur boladi. 
Este saklaudin az gana natiyjeleri ogada jiyi okiushilardin jaman yadina emes, al jaman este 
saklauina baylanisli boladi. Egerde okiushi sabakta alan bolip otirsa yamasa kunt penen jumis isleuge 
adetlenbegen bolsa, ol okiu materialin jaman kabil etedi, demek ol xesh narseni este saklay almaydi. 
Okiushinin dikkatli bolmaui yamasa dikkattin jetkiliksiz boliui jaman este saklaudin en axmiyetli 
sebeplerinin biri boladi. 
7.Este saklaudin belgileri adamda narestelik dauirinde kozge taslanadi-este saklau taniu turinde, 
keyin ala bolsa sol uakitlari jok shaxslar xam zatlar xakkindagi apiuayi tusinikler turinde payda boladi. 
Mektepke shekemgi jastagi balalardin este saklaui eriksizligi xamde anik obrazli xarakterge iye boliui 
menen ajiralip turadi. Este saklaudin bul ozgeshelikleri kishi mektep jasinda da kop tarepinen saklanip 
kaladi, birak sonin menen birge balalardin mektep talimine otiuleri natiyjesinde olardin yadinda axmi-
yetli ozgerisler juz beriui kozge taslanadi. Okiu materialin erikli este alip kaliu xam eske tusiriudin roli 
keskin artip baradi. Birak bala ele bul dauirde este alip kaliudin usillarinan paydalana bilmeydi. Bala 
materialdi sozbe soz, kop martebe takirarlau joli menen este kaldiriuga xareket etedi. Sol sebepten de, 
bul dauirde mugallimnin kishi jastagi mektep okiushilari okiu xizmetlerin duris ozlestiriui, okiushilarga 
este alip kaliu uaziypalari xam usillarin tusindiriui sheshiushi axmiyetke iye. 
Jokarida aytip otilgenindey baslauish klass okiushilarina asirese reministsentsiya, yagniy 
materialdi keshigip eske tusiriu ozgesheligi tan. Bunin sebebi balalarda ele kushli bolmagan nerv 
sistemasinin tez sharshap kaliuinan. 
Shet el ayirim psixologlarinin bala tap ospirimlik jaska shekem tiykarinan mexanik este saklauga 
iye boladi dep tusindiriuleri duris emes. Kishi jastagi mektep okiushilari da okiu xizmeti protsessinde 
tiykarinan logikalik este saklaudan paydalanadi, birak materialdin manisine tusiniude zatlar xam 
uakiyalardin kozge anik taslanip turiushi baylanislari xamde munasibetlerine suyenedi. Birak kishi 
jastagi okiushilarda anik obrazli este saklau ustem bolsa da, olarda soz-logikalik este saklaui anik 
obrazli este saklauga karaganda birkansha tez rauajlanadi. Sol sebepli baslauish klasslarda soz-
logikalik este saklauin rauajlandiriuga barlik kushti karatiu kerek. 
Ospirimlik dauirde este saklau juda tez pat penen rauajlanadi. 
Osipirimlik dauirde este kaldiriu usillarinda da axmiyetli ozgerisler juz beredi. Ospirim ozi este 
alip kaliui lazim bolgan materialdi tusiniuge xareket etedi, materialdi kanday bolsa sondayligina emes, 
mumkin oz sozleri menen este kaldiriu xamde eske tusiriuge umtiladi, oni ikshamlastiradi xam 
uliumalastiradi. Bunda ospirim baskalarga kuri yadlap alganday bolip korinbeu ushin ayirim 
jagdaylarda materialdi anik este alip kaliudi makul kormeydi, onin bul katesin ozine jatigi menen 
tusindirip koygan makul. 
Eger kishi mektep jasindagi okiushilar pandi uyreniude korsetpeli kurallardan paydalansa, sanali 
turde este kaldiriu usillarin ozlestiriu sonsha natiyjeli bolip shigadi. 
Okiushilarda tusinip este kaldiriudi, lokalik este kaldiriudi rauajlandiriu ushin mugallim 
balalardin suuretleu-korsetpeli este kaldiriuina bolgan umtiliularinan mumkin bolganinsha paydalaniu 
kerek. Este kaldiriu ushin umtiliuda kishi jastagi mektep okiushilarinin korsetpelilik ob`ektlerge 
suyeniuleri olardin pikir jurgiziulerin suuretli korsetpeli xarakterge iye ekenligi menen tusindiriledi. 
Okitiu tajiriybesi xam psixologiyalik tekseriuler soni korsetedi, bilimdi puxta bekkemleude puxta 
xam uzak este kaldiriuga shamalau ulken axmiyetke iye. 
Eki topar okiushilarga bir kiyli materialdi yadlau tapsiriladi. Okiushilardin esinde kalay 
kaldirganliklarin tekseriu birinshi toparda bir kunnen keyin, ekinshi toparda bolsa bir xapteden keyin 
otkeriletuginligik aytadi. Birak eki topardi da bir xapteden keyin tekseredi. Sorau natiyjeleri boyinsha 
yadlap alingan materialdi bir xapteden son soralatugin ekinshi topar okiushilari jaksirak biletuginligi 
aniklangan. 
Okiushilarda juda puxta este kaldiriu jol-jorigin tarbiyalau tek gana sol uakitlari uyrenilip atirgan 
material boyinsha emes, mumkin burin uyrenilgen material boyinsha da bilimdi barkulla xam sistemali 
turde tekseriuge baylanisli. 

---

67
Este saklaudin natiyjeliligi kishi jastagi okiushilarda oz-ozin tekseriu darejesinin 
rauajlanganligina, ozin teksere biliuine yagniy este saklangan materialdi kansha tolik xam anik bayan 
ete biliuine baylanisli. 
Okiushi shaxstin uliuma rauajlaniuina muuapik este kaldiriu 1 xam 2 klass okiushilarinda oz-ozin 
tekseriu 3 xam 4 klass okiushilarindagi ozin-ozi tekseriuden putkilley ajiralip turadi. 
1-2 klass okiushilarinda oz-ozin tekseriu juda bos rauajlangan xa adette olar este kaldiriu 
protsessinde ogan boysinbaydi. Baslauish klasslarda isleushi tajiriybeli mugallimler 1 xam 2 klass 
okiushilarinin ozin-ozi tekseriulerine isenbey dikkat penen tekseriu kerekligin jaksi biledi. Kishi jastagi 
okiushilarda jeterli rauajlanbagan ozin-ozi tekseriu olardi ulkenlerden tez-tez berilgen uaziypani 
kanday uyrengenliklerin tekserip koriudi soranip otinish etiuleri menen tastiyiklanadi. Olar ozlerin tek 
gana tekseriudi bilmeytugin emes, mumkin berilgen uaziypani bilip algani yamasa almagani xakkinda 
ozlerine kobinese esap bermeydi. 
1-2 klass okiushilari yadlap aliuda ozin-ozi teksergen uakitlarda ozlerin sirttan tekseredi. 1-2 
klass okiushilari okigan narselerinin barligin tolik yadinda saklauga tirisadi, olar ozlerinin barlik 
dikkatlarin xamme narseni yadinda saklauge xesh narseni tusirip kaldirmauga xareket etedi. Birak 
olardan sabakta soraganda kobinese olar uyde bilip algan narselerin aytip bere almaydi. Bunday 
uakitlarda olar uzak kop okiganliklarin, xareket etkenliklerin xam baskalardi aytip, mugallimdi tolik 
shini menen isendiredi. 
3-4 klass okiushilarinda ozin-ozi tekseriude axmiyetli xam sapa ozgeshelikleri boladi. Okiushilar 
eki jillik okiu dauaminda bilimin ozlestiredi, aste akirin zarur bolgan ozin-ozi tekseriudin usil xam 
konlikpelerin iyeleydi. 
3-4 klass okiushilarinda ozin-ozi tekseriudin birinshi ajiralip turatugin ozgesheligi, olar 
tiykarinan takirarlap bayan etiuge suyenedi. Ozin-ozi tekseriudin ekinshi ozgesheligi sonnan ibarat, ol 
bul jastagi balalarda este kaldiriudin maksetine karap ozgeredi. Ayirim bir jagdaylarda okiushilar 
materialdi jalpisina tekseriu xam tolik takirarlap bayan etiuge suyenedi,tagi bir jagdaylarda materialdin 
tiykargi manisi en kiyin jerlerin xam ayirim bir belgilerin kanday este kaldirganliklarin tekserip koredi. 
Bunin barligi 3-4 klass okiushilarinda materialdi este saklauda ozin-ozi tekseriude juda jedelli 
xam anli xarakter iyelegenligin korsetedi.