Улугбек мби doc

albidipennis  Reut,  Orius  niger  Wolf,  Sclolothrips  acori  fbhagus  Gakh; 

Campylomma diversicornis Reut gup. (Uspenskiy, 1960; Yaxontov, 1953). 

 

O’rgimchakkanaga  qarshi  hozirgi  paytda  agrotexnik,  kimyoviy  va  biologik 

usullardan  iborat  kompleks  kurash    choralari  tavsiya  etilgan.  Biroq, 

o’rgimchakkanani  kimyoviy  vositalarga  chidamliligi  yil  sayin  ortib  bormoqda. 

Kimyoviy  kurashda  dorilarni  qo’llash  me’yorlarni  oshirib  borish  esa  foydali 

jonzotlarni qirilishiga, atrof  muhitni zaharlanishiga olib kelib,  inson salomatligiga 

salbiy  ta’sir  ko’rsatadi  (Smirnova,  1972;  Niyazov,  1974;  Van  Steenwyk  et  al, 

1976;  Phorodon,  1978).  Bu  kichik  bo’limga  xulosa  qilib  shuni  aytish  mumkinki 

o’rgimchakkana  O’zbekistonda  qishloq  xo’jalik  ekinlarini  zararkunandasi  sifatida 

asosan g’o’zada o’rganilgan.  

O’rgimchakkana 

qishloq 

xo’jalik 

ekinlarining 

doimiy 

va 

havfli 

zararkunandasidir.  MDH  davlatlarida  kana  248  tur  o’simlikni  zararlab,  shulardan 

37  turi  dala  ekinlaridir,  qolganlari  yovvoyi  o’tlar,  butasimonlar  va  daraxtlardir. 

Ayniqsa 

sabzavot, 

poliz 

ekinlarini 

o’rgimchakkana 

qattiq 

zararlaydi 

(Alimuhamedov, Xodjayev, 1978). 

N.P.Polyakov  (1968)  o’rgimchakkananing    sonini  o’zgarish  dinamikasini 

o’rganib, uning ko’payishi oziqlanish sharoiti bilan bog’liqligini aniqlagan. 

3ararkunandaning  ko’payishida  harorat  va  namlik  ham  muhim  rol  o’ynaydi 

(Uspenskiy, 1970). 

Boshqa  ekinlarda,  xususan  sabzovotchilikda,  ayniqsa  issiqxonalarda  bu 

zararkunundani rivojlanishi xususiyatlari to’g’risida ilmiy malumotlar yetarli emas. 

Yuqoridagilarni  inobatga  olib  biz  o’rgimchakkanani  yopiq  ekosistemada  bodring 

o’simligida  rivojlanish  xususiyatlarni  o’rganishni  o’z  oldimizga  maqsad  qilib 

qo’ydik.  

Oqqanotlar (Aleyrodoidae). O’zbekistonda hozirgi paytda oqqanotning 4 turi 

qishloq xo’jalik ekinlariga zarar keltirmokda. 

Issiqxonalardagi o’simliklarni barcha joyda issiqxona oqqanoti Trlaleurodes 

vaparlorurn  West  kuchli zararlamokda. Oqqanot  yozda  issiqxonalardan  migrasiya 

qilib  ochiq  dalada  ko’payishi  natijasida  issiqxonalarga  yaqin  bo’lgan  joylarda 

baqlajon,  pomidor  va  boshqa  bir  qancha  qishloq  xo’jalik  ekinlariga  kuchli  zarar 

keltirmoqda. Issiqxona oqqanoti o’tgan asrning so’nggi 70-yillaridan boshlab zarar 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

17

keltira  boshlanganligi  aniqlangan  (Alimuhamedov,  Xujayev,  1991).  3ararkunanda 

aleyrodidlar  oilasidan  bo’lib,  O’zbekiston  sharoitida  issiqxona,  g’o’za  va  sitrus 

oqqanotlilari ko’proq zarar yetkazadi (Myarseva, Yasnosh, 1993). 

Issiqkona  oqqanoti  (Trialeurodes  vaporarium  Westw.)  S.N.Alimuhamedov, 

Sh.T.Xujayev 

(1991), 

X.Kimsanboyev, 

A.Kodirov, 

va 

boshq. 

(2001) 

ma’lumotlariga qaraganda g’o’za, pomidor, bodring, baqlajon, no’xat, kungaboqar, 

tamaki va boshqa ko’pgina ekinlarga zarar yetkazadi. 

G’o’za  oqqanoti  (Bemisia  tabaci  Genn.).  Mamlakatimizning  barcha  g’o’za  

ekiladigan  maydonlarida    uchraydi.  Ushbu  tur  g’o’zaning  va  boshqa  qishloq 

xo’jalik  ekinlarining  ashaddiy  zararkunandasi  hisoblanadi  (Buscher,  1967;  jodko, 

1977; Berlinger, 1980; Bogs, Braash, 1980). 

Oqqanotning pushtdorligi va zarari havo harorati va namligiga bog’liq holda 

o’zgarib  boradi.  (Beloselskaya  va  boshq.  1960;  Solovey,  1978;  Treyfi,  1980; 

Agekyan, 1967; Verschoor, 1981). 

Oqqanotning  tuxumi  va  imagosi  -13

0

S  gacha  havo  haroratiga  chidab, 

lichinkalari esa tezda halok bo’ladi (Shaymardanov, 1977). 

Keyingi  yillarda  O’zbekistonda  g’o’zada  g’o’za  (yoki  tamaki)  oqqanoti 

Bemisia tabaci Genn ommaviy zarakunandaga aylandi. Binokulyarda kuzatilganda 

uning  qorni  oxirida  anal  teshigida  bir  qancha  burtmalar  mavjud  bo’lib,  boshqa 

turlarida bunday tuklar uchramaydi (Dansig, Shendrovskaya, 1988). 

Mualliflar  (Dushamov,  Matkarimova,  2001)  ta’kidlashlaricha,  hasharot 

ta’siridan paxtani 45-55%, kartoshka va sabzavot ekinlarini 60-75% nobud bo’ladi. 

Zararkunanda  faqat  lichinkalik  davrida  o’simlikni  zararlaydi.  G’o’za  oqqanotini 

issiqxona  oqqanotidan  farqi  havo  harorati  orta  borgan  sayin  uning  rivojlanishi 

kuchayadi, har 18-20 kunda bir nasl beradi. 

O’zbekiston  o’simliklarni  himoya  qilish  ilmiy-tadqiqot  institutida  olib 

borilgan  izlanishlar  ko’rsatishicha  ta’kidlashicha,  g’o’za  oqqanoti  ochiq  dala 

sharoitida  bir  yilda  7-8  avlod  berib  rivojlanadi,  biroq  zararkunanda  o’zining 

keyingi rivojlanish davrlarini issiqxonalar sharoitida o’tkazadi va ular bu sharoitda 

yana 3-4 avlod bera oladi. (Ataxanov,1993). F.3oxidovning (2001) ta’kidlashicha, 

g’o’za  va  issiqxona  oqqanotlari  dala  sharoitida  va  issiqxonalarda  sabzavot 

ekinlariga  katta zarar yetkazmoqda. 

Qoraqalpog’iston  sharoitida  ochiq  dalalardagi  har  xil  ekinlardan  yig’ib 

olingan 2199 ta oq pashshaning 2089 tasi yoki 94,4% g’o’za oq pashshasi ekanligi 

ma’lum bo’ldi(Qutlimurodov,2006).  

Oqqanotlarning  zarari  o’simlikni  so’rib,  undagi  ozuqa  moddalarini 

kamayishiga  olib  keladi,  shuningdek  zararkunandaning  bilvosita  ta’siri  ham 

mavjud:  oqqanot  oziqlanayotgan 

vaqtda  chiqargan  suyuqlikda  saprofit 

zamburug’lar  rivojlanib,  barg  sathini  qoplab  qoladi,  natijada  o’simlikda  normal 

biokimyoviy jarayon kechishi buziladi, o’simlik zayiflashadi, hosilga putur yetadi, 

ayniqsa,  vegitasiya  davri  boshlaridagi  zararlanish  tufayli  o’simlik  butkul  nobud 

bo’ladi. Shunday hollar ham kuzatilganki, kuchli zararlangan dalalarda hosil butkul 

nobud  bo’lgan.  (Adashkevich,  Xodjayev  va  boshq.,  1986;  Xujayev,  1991; 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

18

Toreniyozov, Qutlimurodov, 2002). 

Adabiyot  tahlilidan  ma’lum  bo’lishicha  oqqanotlar  respublikamizda  asosan 

ochiq  sharoitda  o’rganilgan.  Issiqxonalarda  rivojlanish  xususiyatlari,  zarari, 

iqtisodiy havfli chegara soni ishlab chiqilmagan. 

Yuqoridagilarni  e’tiborga  olib  bizning  asosiy  maqsadimiz  issiqxonada 

issiqxona  oqqanotining  biologiyasi,  rivojlanish  xususiyatlari,  avlod  berishi  va  uni 

sonini boshqarishda enkarziya parazitining ahamiyatini o’rganish hisoblanadi. 

O’simlik  bitlari  (Aphididae)  sabzavot  ekinlarining  issiqxonalardagi  asosiy 

zararkunandalaridan hisoblanadi. 

O’simlik  bitlari  barglarning  shirasini  so’rib,  buning  oqibatida  poya  va 

ildizlardagi  uglevodlar  miqdori  keskin  kamayib  ketadi.  Qattiq  zararlangan 

barglarning  shakli  o’zgaradi  va  buralib  qoladi.  Bundan  tashqari  barglarda  bitlar 

ajratgan    shiralarda  saprofit  zamburug’lar  rivojlanib,  o’simliklar  rivojlanishini 

susaytiradi,  ba’zi  hollarda  esa  o’simlik  qurib  ham  qoladi.  3ararlangan 

o’simliklardagi hosil 30-51% gacha kamayishi mumkin (Yaxontov,1953; Kojayeva 

1963). 

O’simlik bitlari bo’yicha dastlabki ilmiy izlanishlar I.V.Vasilyev tomonidan 

(1910)  yili  olib  borilgan.  Keyinchalik  I.V.Plotnikov  (1926)  V.V.Yaxontov 

(1930),(1956);  Nevskiy  (1942)  tomonidan  O’rta  Osiyoda,  asosan  g’o’zada 

uchraydigan o’simlik bitlarining morfologiyasi, biologik xususiyatlari o’rganilgan. 

XX-asrning    60-yillari  Tojikistonda  bir  qancha  olimlar  tomonidan 

(Narziqulov,1962),  O’zbekistonda  esa  A.G.Davletshina  (1964;1970)    o’simlik 

bitlarining turi, morfologiyasi, biologiyasi va sistematikasi bo’yicha ilmiy tadqiqot 

ishlari  olib borilgan. 

Yuqoridagi  ilmiy  izlanishlar  natijasida  o’simlik  bitlarining  qishlashi, 

pushtdorligi,  avlod  berishi  oziqlanadigan  o’simlik  turlari,  ularning  parazit  va 

yirtqichlari bo’yicha yangi ma’lumotlar olingan. 

XX  asrning  80-90  yillari  o’simlik  bitlari  faunasi  bo’yicha  keng  ko’lamda 

ilmiy  izlanishlar  olib  borgan  A.Muhammadiyev  (1979)  “Farg’ona  vodiysi  bitlari” 

asarida  mavjud  ma’lumotlarni  to’ldirib,  bitlarning  landshaftlar  bo’yicha  tarqalish 

katalogini tuzib chiqdi. 

O’simlik  bitlarini  respublikamizda  shunchalik  yaxshi  o’rganganligiga 

qaramay,  sabzavot  ekinlarida,  ayniqsa  issiqxonalarda  ular  yetarli  o’rganilmagan. 

Sabzavot  tur  tarkibi,  rivojlanish  xususiyatlari  bo’yicha  ilmiy  izlanishlar  yetarli 

emas. Shuning barchasi bizning oldimizdagi maqsadimizni belgilab berdi.